Około północy nasi ludzie zaczęli się przygotowywać i szykować, a naprzód odesłaliśmy do tyłu nasze bagaże […] i wyprawiliśmy, jako przednią straż, oddział składający się z 2000 lancknechtów i 1000 Hiszpanów, ubranych w białe koszule, którzy mieli dojść do muru i zburzyć go; a był on silniejszy, niż przypuszczaliśmy. Gdy zaświtał poranek, prace poprzedniej straży zostały przerwane i dostrzeżone przez oddziały francuskie, które cofnęły się do swoich, aby się uszykować do bitwy, przeto daliśmy rozkaz ruszenia naprzód przedniej straży i lekkiej jeździe, a za nią naszej artylerii, za którą postępował Mark z Ens z swoimi oddziałami 12 chorągwi […]. Wówczas dano rozkaz dowódcy artylerii, aby ją zatrzymał, po czym wystrzelono dwukrotnie z wielkich dział, aby dać znak załodze Pawii do wymarszu. […] Nasza jazda tak śmiało i w tak zdumiewający sposób uderzyła razem z 1500 arkebuzerami hiszpańskimi na pancerną jazdę francuską, że jazda ta, szykując się ponownie, przerwała nawet szyk Szwajcarów i ludzie nasi powoli zmieszali się z tym szykiem […] tak, że wkrótce potem Szwajcarzy zostali pobici. […] A co dotyczy załogi wspomnianego miasta, to wypadła ona i skierowała się na część Szwajcarów, Gaskonów i lancknechtów, znajdujących się koło namiotów, pawilonów i bagaży francuskich, których natychmiast rozbiła i rozproszyła i w ten sposób zabrała znaczną część bagaży. […] Jazda nasza ścigała bez przerwy z wielką odwagą […] nieprzyjaciela i tak blisko, że znalazła króla francuskiego, który zachował się bardzo odważnie, jak tylko można było, ale siły jego nie wystarczyły wobec nacisku ludzi, atakujących go z wielkim rozmachem, którzy ranili i obalili pod nim konia […], a w tej chwili nadjechał wicekról [Charles de Lannoy wicekról Neapolu, dowódca armii cesarskiej we Włoszech], któremu król francuski poddał się na imię cesarza, a podobnie wzięto do niewoli znaczną część książąt i panów francuskich, zginęło zaś […] około 10 000 ludzi różnych rodzajów broni.

c1 Cytat za: Stanisław Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 93–95.

Sposób obsługiwania broni palnej był następujący. Najpierw strzelec czyścił i zapalał lont. Następnie wsypywał do lufy ładunek prochowy z prochownicy. Z worka wydobywał kulę, wrzucał ją do lufy i zatykał otwór kawałkiem szmaty. To wszystko ubijał metalowym stemplem. Do szczęk kurka zakładał zapalony lont i rozpoczynał celowanie. Po przyłożeniu kolby do ramienia, trzymając jaw obu dłoniach naprowadzał lufę na cel. Ładowanie i oddanie strzału było bardzo wolne, trwało kilkanaście minut. Donośność rusznicy była mała – od 100 do 200 m. W końcu XV w. kusznicy strzelali więc celniej, skuteczniej, szybciej i dalej od strzelców, którzy dodatkowo musieli w czasie niepogody chronić przed deszczem tlący się lont, komorę prochową i panewkę. Wspomnieć też należy o uciążliwości służby strzelca. Dźwigał on nie tylko kilkunastokilogramową rusznicę, ale dodatkowo dwa worki z prochem i kulami oraz przybory potrzebne do obsługi broni palnej.

c2 Cytat za: Marek Plewczyński, Daj nam, Boże, sto lat wojny i ani jednej bitwy. Dzieje niemieckich lancknechtów 1477–1559, Warszawa 1997, s. 52.

Miejsce, na którem ustawiono szyki, było oddalone od Mohacza o milę, a od przepływającego obok Dunaju o 1½ mili. […] naprzeciwko nas był pagórek, rozciągający się wzdłuż niejako na kształt półkola, poza którym był obóz cesarza tureckiego […].
Po daniu hasła do boju mężnie ścierali się z nieprzyjacielem ci, co byli w pierwszej kolumnie; wystrzelano również wszystkie nasze pociski, jednak z małą szkodą dla nieprzyjaciela. Bitwa stawała się coraz bardziej zacięta […] aż nieprzyjaciel zaczął się cofać, czy to naporem naszych do tego zmuszony, czy też, by naszych zwabić do tego miejsca, gdzie stały działa. […] Spieszymy przeto po równym i nierównym […]. Tymczasem, gdy nasi napierali na nieprzyjaciela, a kolumna królewska pospieszała z szybkością, z jaką mógł tylko żołnierz pancerny, zaczęło się chwiać prawe skrzydło i wielu z tego skrzydła rzuciło się do ucieczki, przerażonych, jak sądzę, pociskami, które nieprzyjaciel wówczas dopiero począł miotać. To, jak również częste uderzenia pocisków, przelatujących już nawet nad naszymi głowami, którzy byliśmy przy królu, niemałe przerażenie wśród wszystkich wywołało. A w tym samym czasie król zniknął z naszego oddziału, czy to wyprzedziwszy owe szeregi, które, jak powiedzieliśmy, były przed nim, czy też porwany z szyku przez tych, którzy byli za nami. […] Jednak przez dłuższy czas jeszcze walczono już nie na tej szerokiej równinie, lecz pod owymi działami, które tak blisko nas były, że odległość nie wynosiła jak 10 kroków, aż wreszcie nie tylko z obawy, lecz także z powodu dymu dział, zasłaniającego wszystko, znaczna część wojska zmuszona była zejść na dolinę, łączącą się z owym trzęsawiskiem, podczas gdy reszta mężnie jeszcze walczyła przed działami. Zresztą, gdy również i ci, którzy cofnęli się na dolinę, wrócili celem wznowienia walki i okazało się niemożliwym opierać się już dłużej sile dział i dymu, po rozproszeniu się znacznej części wojska i ci również zmuszeni byli do ucieczki. […]
Właściwa bitwa trwała prawie 1½ godziny […]. Niemało zginęło w owym trzęsawisku; albowiem i ciało króla, który, jak niektórzy twierdzili, tam także zginął, znaleziono potem w stromej rozpadlinie pod wsią […] Cziele, które to miejsce z powodu wylewu Dunaju więcej było napełnione wodą, niż zwykle.

c3 Cytat za: Historia powszechna XVI wieku. Teksty źródłowe, wybór i oprac. Z. Boras, M. Serwańsk, Poznań 1978, s. 129–132.

Najdroższy bracie! Jak wczoraj ci pisałem, dnia 13 września około 22 godziny Szwajcarzy odważnie zaatakowali przednią straż Francuzów i od razu zabrali jej cztery działa. Nadszedł oddział Piotra z Nawarry i odzyskał rzeczone działa, oraz rozproszył Szwajcarów, którzy się cofnęli do sąsiedniego lasku, gdzie okopali się i umocnili arkebuzami, których mieli wielką ilość; Francuzi wielokrotnie usiłowali się tam wedrzeć, lecz zawsze zostali odparci. Bitwa ta trwała aż do 4 godziny w nocy, a przez resztę nocy trwały dosyć częste utarczki; Francuzi nie opuszczali swoich szeregów, lecz całą noc stali pod bronią. Następnego poranku, tj. wczoraj o brzasku, znowu z takim zapałem uderzyli na obóz, że bitwa trwała 4 godziny i jak wszyscy mówią, Francuzi znajdowali się w złym położeniu, gdy nasze wojska zaczęły nadciągać i naprzód już rozchodziły się wieści o ich zbliżaniu się, co podtrzymywało Francuzów na duchu. Pan Bartłomiej Alviano [dowódca wojsk weneckich] nie oczekiwał aż wszyscy nadciągną […], ale z swoją jazdą wmieszał się w bój z Szwajcarami, którzy otoczyli tylną straż francuską, znajdującą się już z krytycznym położeniu i tak ich rozbił, że później Szwajcarzy nie walczyli więcej, lecz ustawicznie cofali się. Później napadły na nich inne nasze lance, którym nie mogli się oprzeć i rozproszyli się: jedna część poległa, druga udała się w kierunku Mediolanu, inna znowu cofnęła się do tego lasku. Ci co ruszyli w kierunku Mediolanu, byli jak się przypuszcza, w liczbie 6 do 7 tysięcy, lecz nie wszyscy cało doszli aż do Mediolanu, ponieważ, jak powiadają, zginęło ich […] około 1000 […]. Na tych, którzy rzeczywiście cofnęli się do lasku, p. Bartłomiej od tyłu skierował artylerię i zostali rozbici, a jak powiadają żaden z nich nie uszedł, było ich około 2500. Tak zakończyła się bitwa, która trwała prawie do południa. Powiadają, że z Szwajcarów i ludzi z Mediolanu zginęło około 15 000. Z Francuzów mogło zginąć 3000 lub 4000 piechoty, z szlachty francuskiej około 200, wszyscy od arkebuzów, a z dowódców brakuje 3 lub 4 […].

c4 Cytat za: Stanisław Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 90–91.