Rabunki i astronomiczne kontrybucje
Wojenny biznes przyciągał najemników z całej ówczesnej Europy. […] cała szwedzka strategia wojenna opierała się na wykorzystywaniu najemników zaciąganych na kredyt, który miał być spłacany z kontrybucji nakładanych na opanowane w Europie ziemie. […]

Cały ten wojenny interes opierał się na systematycznym rabunku podbitych ziem. Gustaw Adolf zadłużał się nawet u swoich oficerów, którzy mogli liczyć na spłaty tylko dzięki kontrybucjom nakładanym na katolickie ziemie na południu i zachodzie Niemiec. Na przykład Paul Khevenhuller […] z bratem Hansem pożyczył królowi 70 tys. talarów na 6 proc. rocznie. Kiedy więc Szwedzi zajęli katolicki Augsburg, nałożyli na biskupa – oraz najbogatszą rodzinę bankierską Fuggerów – astronomiczną kontrybucję.

Nie był to jednorazowy rabunek: kontrybucjom i specjalnym podatkom nie było końca. Kiedy Szwedzi oddali wreszcie miasto w 1635 r., panował w nim głód, a mieszkańcy byli zrujnowani. Wielu z nich uciekło z Augsburga – liczba mieszkańców spadła z 80 tys. w 1632 r. do zaledwie 18 tys. trzy lata później.

Armie za miliony na garnuszku podbitych
Wyzysk był długotrwały, systematyczny i nie oszczędzał nikogo. Niewielka osada Neustadt‑Eberswalde w Brandenburgii liczyła w 1630 r. 216 dusz. Przez cztery lata szwedzkiej okupacji wyciśnięto z niej – jak twierdzili mieszkańcy – 43 987 talarów. Liczba ludności zmniejszyła się o 50 proc. z powodu głodu, ucieczek i chorób, a 106 domów opustoszało.

Kiedy Gustaw II Adolf zginął na polu bitwy pod Lützen w 1632 r., przegrywając walkę z cesarskimi oddziałami Wallensteina, rząd kanclerza Oxenstierny oszacował, że do utrzymania w Niemczech armii liczącej 45 tys. żołnierzy potrzeba rocznie 8,5‑9,5 mln złotych florenów, sumy nie do wyciśnięcia z podbitych terenów.

Tymczasem Szwecja była zadłużona po uszy u własnych oficerów. Niektórzy pułkownicy pożyczyli królowi Gustawowi 200‑300 tys. talarów. Kanclerz próbował ich spłacić, rozdając im podbite ziemie, co wywoływało problemy natury prawnej, bo nie było wówczas wcale oczywiste, że zwycięzca może na podbitych ziemiach wywłaszczyć, kogo chce. Pułkownik Claus Dietrich Sperreuth dostał na przykład od króla miasto Wembdingen wyceniane na 100 tys. talarów. Był gotów je sprzedać za ułamek wartości, ale nie mógł znaleźć kupca – gotówki brakowało wszystkim.

A Źródło: Adam Leszczyński, Zgliszcza w sercu Europy, „Gazeta Wyborcza. Ale Historia”, 9.08.2013, tekst dostępny online: wyborcza.pl.

Artykuł VIII

1. By zaś zapobiec powstaniu w państwie sporów w przyszłości, wszyscy i każdy z osobna elektorowie, książęta i stany Cesarstwa Rzymskiego na mocy niniejszego traktatu winni być tak ustaleni i utwierdzeni w swoich dawnych prawach, prerogatywach, wolnościach, przywilejach, w wolnym wykonywaniu praw zwierzchnich, zarówno w sprawach kościelnych, jak i świeckich, we włościach, regaliach i w posiadaniu tego wszystkiego, by w samej rzeczy nikt nie mógł ani nie śmiał ich niepokoić pod żadnym pretekstem.

2. Winni oni korzystać bez przeszkody z prawa głosowania we wszystkich obradach nad sprawami Rzeszy, zwłaszcza gdy trzeba będzie stanowić lub objaśniać ustawy, zadecydować o wojnie, nałożyć podatki, uchwalić pobór lub kwaterunek żołnierzy, zbudować w ogólnym interesie nowe twierdze w obrębie terytoriów stanowych względnie stare wzmocnić załogą, zawrzeć pokój lub przymierze oraz załatwić inne tego rodzaju sprawy. Żadna z tych spraw ani żadna podobna nie może być załatwiona ani przyjęta, jak tylko na drodze wolnego głosowania i zgody wszystkich stanów Rzeszy w Sejmie.
Osobliwie zaś poszczególnym stanom winno przysługiwać wieczyście wolne prawo zawierania przymierzy między sobą i zagranicą dla własnej obrony i bezpieczeństwa; w ten sposób mianowicie, by tego rodzaju przymierza nie były zwrócone przeciw cesarzowi, Rzeszy i jej ogólnemu pokojowi ani też zwłaszcza przeciwko niniejszemu traktatowi i by nie naruszały w niczym przysięgi, jaka obowiązuje każdego wobec cesarza i Rzeszy.

Artykuł X

1. Następnie, ponieważ Najjaśniejsza Królowa Szwecji domagała się odszkodowania z powodu (opuszczenia) miejscowości zajmowanych (przez Szwecję) w tej wojnie […], przeto Majestat Cesarski […] odstępuje Najjaśniejszej Królowej Szwecji […] i królestwu Szwecji następujące korzyści pełnym prawem na wieczyste i bezpośrednie lenno Rzeszy.

2. Najpierw całe Pomorze Przednie, zwane potocznie Vor Pommern, razem z wyspą Rugią […] razem z odłączonym od Pomorza Tylnego Szczecinem, Gardźcem, Dąbiem, Goleniowem i wyspą Wolin, łącznie z przepływającą Odrą i morzem […].

C Cytat za: Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 241–243.

Opis zdobycia Magdeburga (1631 rok) w relacji szwedzkiego dyplomaty Johana Adlera Salviusa
Gdy więc nieprzyjaciel podsunął się pod wał, kazał chłopom z całej okolicy znosić chrust, którym wypełnił rów, przeważnie zresztą suchy, przebył go i wkopał się w wał, że kiedy rozpoczął się szturm generalny na całe miasto, jeźdźcy, jak powiadają, z rozwianymi proporcami wjechali przez rów na wały, a knechty z innych stron wpadli do miasta, mordując kogo spotkali, hańbiąc kobiety i dziewczęta, tyranizując młodych i starych, nie oszczędzając nikogo. Tak splądrowawszy całe miasto, ostatecznie je podpalili, że spłonęło do szczętu; ocalała jedynie katedra i kilka domów rybackich nad Łabą. […] Rozmawiałem z rajtarem, który przez cały czas oblężenia był w mieście i został uratowany przez swego znajomego kaprala wojsk nieprzyjacielskich. […] Wielka część pozostałego obywatelstwa schroniła się z obawy do katedry i tak mocno zaryglowali drzwi, że pierwszego dnia nikt się do nich nie potrafił dostać. Nazajutrz otrąbiono kwaterunek i wszystkich ułaskawiono. Pozostali wszyscy, którzy zamierzyli się schronić w innych kościołach. Najgorzej obszedł się nieprzyjaciel z pastorami; pomordowawszy ich we własnych ich bibliotekach, spalił ich następnie wraz z książkami; żony i córki, przywiązane do koni, zawleczono do obozu, gdzie je gwałcono i straszliwie okaleczano. Kościół św. Jana był przepełniony kobietami, które, jak mówią, zamknęli z zewnątrz, a przez okna podpalili wnętrze. Kroaci i Walończycy znęcali się w sposób okrutny, dzieci wrzucali do ognia, najdostojniejsze i najurodziwsze obywatelki przywiązywali do strzemion, że musiały tak za nimi pędzić z miasta; niemowlęta brali na dzidy, i kilkakrotnie zatoczywszy nimi młyńca w powietrzu, wrzucali następnie do płomieni. Jednym słowem, Turcy, Tatarzy i poganie nie mogliby się gorzej pastwić.

D Źródło: Rezydent Salvius o złupieniu Magdeburga przez wojska cesarskie w 1631 r. Cytat za: Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 239.

Zdobycie Magdeburga w świetle współczesnych badań historycznych
Mieszkańcy zaczęli barykadować się w domach, gdy tylko zobaczyli, że obrońcy porzucają mury. Przybył Tilly i rozkazał swoim żołnierzom skończyć z plądrowaniem i rozpocząć gaszenie pożarów. Wielu żołnierzy wyrwało się spod kontroli, lecz wystarczająco wielu wciąż słuchało rozkazów, aby uratować katedrę, w której schroniło się tysiąc mieszkańców. Także premonstratensi ochronili w swoim klasztorze 600 kobiet, które uciekły tam przed płomieniami. Ocalenie większej liczby ludzi okazało się niemożliwe, w miarę jak wiatr podsycał ogień, niszcząc 1700 z 1900 budynków w mieście. Nawet w relacjach katolików przyznaje się, że przemoc trwała przez kilka dni. […]

Radny Daniel Friese uciekł dzięki przebraniu się w stare ubrania, tak aby nie rozpoznano w nim bogatego człowieka wartego okupu, lecz jego dom został złupiony. Niektórzy żołnierze byli zadowoleni, nawet gdy znaleźli nową parę butów. Inni sięgali po przemoc, jeśli nie mogli znaleźć niczego cennego. Friese przetrwał, ukrywając się z rodziną na strychu, póki ich pokojówka nie spróbowała do nich dołączyć ze swojej kryjówki w szopie na węgiel, dokładnie wtedy gdy w domu pojawiła się grupa żołnierzy. W tym momencie nie było już nic do zabrania i żołnierze zaczęli bić Friese, aż jego zaczynający chodzić syn zbliżył się do żołnierza i zaoferował mu swojego kieszonkowego. Według jego najstarszego syna żołnierz „natychmiast uspokoił się i zwrócił się do nas w przyjazny sposób. Popatrzył na nas, na dzieci stojące wokół niego i powiedział: Dobrzy z was chłopcy!”. Żołnierz pomógł im uciec do obozu cesarskiego, gdzie żona Friesego zdenerwowała się, że nie przyniósł łupu. Rodzinie udało się ukryć trochę kosztowności i 3 dni później opłaciła możliwość wyjścia z obozu. Nie był to odizolowany przypadek w tym horrorze. Także inni żołnierze pomagali uciec cywilom, w tym duchownym.

Zginęło około 20 tysięcy obrońców i cywilów, a oblegający stracili 300 zabitych i 1600 rannych. Do pogrzebania było zbyt wiele ciał, więc wrzucano je do rzeki. Większość zginęła w pożarze lub udusiła się, ukrywając w piwnicach. Spis z lutego 1632 r. wykazał tylko 449 mieszkańców, a duża część miasta pozostała w ruinie aż do 1720 r. Nieszczęście to stało się jednym z kluczowych wydarzeń wojny i w dużej mierze przyczyniło się do jej późniejszej interpretacji, stanowiąc punkt odniesienia. Tylko w 1631 r. ukazało się 205 broszur opisujących upadek miasta […].

E Źródło: Peter H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, Oświęcim 2017, s. 468–469.