Ludwik Bazylow Historia […]

[Państwo to] nie był[o] całkowicie odcięt[e] od Morza Bałtyckiego, ale posiadany przez ni[e] wąski pas południowo‑wschodniego wybrzeża Zatoki Fińskiej nie dawał możliwości szerszych kontaktów handlowych czy kulturalnych z Zachodem […]. Najkrótsza i najprostsza droga do morza wiodła poprzez posiadłości zakonu inflanckiego. Stosunki w Inflantach były szczególnie zagmatwane, zarówno ekonomicznie, jak i wewnątrzpolitycznie […]. Ciągle podnoszono pretensje, że zakon nie przepuszcza przez swoje terytoria specjalistów z Zachodu, że nie płaci danin, do których zobowiązał się jeszcze w 1503 r. itd. Gdy zaś po różnych perypetiach zakon związał się ściślej z Litwą traktatem pozwolskim […], [władca] postanowił wystąpić otwarcie. Tak zaczęła się długa, 25‑letnia (1558–1583) wojna o Inflanty, która zatoczyła szersze kręgi, niż się spodziewał jej inspirator.

src1 Źródło: Ludwik Bazylow, Historia […], Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969, s. 99.

Henryk Łowmiański Polityka Jagiellonów

Zachodzi tu pytanie o motywy polityki polsko‑litewskiej, w jakim stopniu można je uważać za należycie uzasadnione polsko‑litewską racją stanu? […] Po pierwsze […] obawiano się zagrożenia Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Moskwę od północy oraz nawiązania przez nią bezpośredniego kontaktu z zachodem przez Bałtyk, co przyczyniłoby się do podniesienia potencjału gospodarczego i wojennego tego państwa. Otóż zajęcie Inflant nie ułatwiało, lecz utrudniało obronę Litwy, wskutek wydłużenia granicy w kierunku północnym aż po Zatokę Fińską. […] [Chodziło] o izolowanie Moskwy od zachodu, by zapobiec wzrostowi jej potęgi. Zachodzi jednak pytanie, czy wiara w skuteczność tej policyjnej metody była uzasadniona? […] w momencie, gdy zaczynał się spór o Inflanty, już od kilku lat został nawiązany kontakt Moskwy z zachodem przez Morze Białe, odkąd pierwszy statek angielski zawitał do ujścia północnej Dźwiny. […] Opanowanie drogi dźwińskiej niewątpliwie przyniosłoby jakieś korzyści północno‑wschodniej połaci Wielkiego Księstwa Litewskiego, ziemi połockiej i witebskiej, skąd spławiano znaczne ilości produktów gospodarki leśnej oraz hodowlanej. Jednak to terytorium należało do najbardziej zacofanych pod względem gospodarczym, toteż troska o jego interesy nie usprawiedliwiałaby tak szeroko zakrojonej i ryzykownej akcji politycznej, a zwłaszcza prowadzenia uciążliwych wojen. Inflanty miały dobrze zorganizowaną gospodarkę i rozległe dobra państwowe należące do biskupów […] oraz do Zakonu Inflanckiego. W razie opanowania kraju i sekularyzacji, do której grunt w Inflantach był dobrze przygotowany dzięki postępom protestantyzmu, zwiększyłyby się znacznie dochody królewskie, a nie mniejsze korzyści odnieśliby magnaci, którym królewszczyzny oddano w dzierżawę.

src2 Źródło: Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 563.

Jan August Hylzen Inflanty W dawnych swych, y wielorakich aż do wieku naszego dziejach y rewolucyach; z wywodem godności y starożytności Szlachty tameczney, tudziesz praw, y wolności z dawna, y teraz jey służących Zebrane y Polskiemu światu do wiadomości w Oyczystyni języku Podane

1mo. Żeby król August zastępował Inflanty u Cesarza i Rzeszy Niemieckiej […]. 2ndo. Aby król i sukcesorowie żadnej religii odmiany w Inflantach nie czynili, ani uczynić nie dopuścili. 3tio. Aby obywatele inflanccy przy przywilejach swoich i całości tak duchownych, jak i świeckich praw nienaruszeni zostawali, a mianowicie szlachta przy swoich godnościach, prawach, jurysdykcjach i wolnościach zachowana była. 4to. Aby wszczyscy urzędnicy byli języka niemieckiego. 5t.o Hermistrz [wielki mistrz zakonny] stan swój duchowny odmieniwszy, książęcy ma mieć tytuł i pewny kawał kraju inflanckiego, to jest: Kurlandię i Semigalię ma z potomkami swemi prawem lennym trzymać, nadto ma być Gubernatorem albo Namiestnikiem Królewskim w Inflantach […].

src3 Źródło: Jan August Hylzen, Inflanty W dawnych swych, y wielorakich aż do wieku naszego dziejach y rewolucyach; z wywodem godności y starożytności Szlachty tameczney, tudziesz praw, y wolności z dawna, y teraz jey służących Zebrane y Polskiemu światu do wiadomości w Oyczystyni języku Podane, Wilno 1790.

Tadeusz Szulc Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów

Inkorporacja Inflant wynikała z litewskiej racji stanu; Zygmunt August bardziej związany z Wielkim Księstwem Litewskim aniżeli z Koroną, faworyzował interesy litewskie. Ale konflikt o Inflanty zmusił Litwę do prowadzenia działań wojennych na dwóch frontach: moskiewskim (na Białej Rusi) i inflancko‑bałtyckim, i pociągał za sobą olbrzymie koszty. W 1563 r. Litwini tracą Połock – wrota litewskie do Moskwy, a zarazem twierdzę zamykającą drogę ku Wilnu i strzegącą połączenia wodnego przez Dźwinę z Rygą. […] Wojnę kończył w 1570 r. kongres szczeciński. Okazało się, że nie osiągnięto żadnego z królewskich celów wojny: nie opanowano całych Inflant, nie zlikwidowano żeglugi narewskiej, nie uzyskano zwrotu okrętów kaperskich i gdańskich. […] Wojna o Inflanty zrodziła wiele skutków. Spowodowane nią trudności finansowe zmusiły króla do przystąpienia do ruchu egzekucyjnego, a przedłużające się walki, niemożność uzyskania rozstrzygnięcia w oparciu li tylko o siły litewskie i wynikające stąd zagrożenie ze strony Moskwy, obok innych przyczyn, skłonią monarchę do decyzji w sprawie Prus Książęcych […]. Chcąc w trakcie wojny o Inflanty zneutralizować zamierzających w niej uczestniczyć Hohenzollernów i książąt Rzeszy, król dopuścił linię elektorską do lenna w Prusach Książęcych. […] Dopuszczając do sukcesji linię elektorską, odsuwano na czas dalszy możliwość inkorporacji księstwa. W zamian za zgodę na sukcesję linii elektorskiej Albrecht przyrzekł, że nie przepuści do Inflant wojsk niemieckich i w razie nieszczęścia będzie bronić Polski.

src4 Źródło: Tadeusz Szulc, Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 1995, t. 2, s. 123–125.