Robert R. Chodkowski Teatr grecki

Historia teatru greckiego jako budowli to przede wszystkim dzieje teatru Dionizosa. W tym teatrze były przecież wystawiane prawie wszystkie zachowane do naszych czasów tragedie oraz wszystkie komedie. [...] Nie znaczy to jednak, że przed jego powstaniem nie było przedstawień.

[...] W pierwszym etapie rozwoju przedstawień, gdy pięćdziesięcioosobowy chór sam jeszcze występował przed widownią, [...] musiał już być jakiś rodzaj orchestry, to jest prostokątnego lub okrągłego placu [...]. Gdy Tespis wprowadził pierwszego aktora, występował on na stole, [...] ustawionym na skraju orchestry, by aktor i choreuciChoreutachoreuci wzajemnie się nie zasłaniali. Publiczność stała zapewne wokół tej prowizorycznej orchestry. [...] Gdy przedstawienia przeniesiono do miasta, a więc gdy widownia była już bardzo liczna, musiano zmienić warunki przedstawień. Dla widzów [...] ustawiano na agorzeAgoraagorze specjalne ławy. Aktor z towarzyszącymi mu osobami występował na podwyższeniu znajdującym się z boku orchestry. Dla stworzenia dobrych warunków akustycznych za pulpitem aktora mogła być ustawiana drewniana ściana, która kierowała głos w stronę widowni. W tym prowizorycznym jeszcze teatrze wystawiali swe sztuki poprzednicy Ajschylosa i on sam [...] aż do wspomnianej katastrofy w latach 70 olimpiady (500‑497). Od tego momentu rozpoczyna się historia teatru Dionizosa. [...]

W świętym okręgu Dionizosa wzniesiono w VI wieku świątynię tego boga [...]. Ponad nią, w kierunku wzgórza odkryto ślady najwcześniejszej orchestry, która była usytuowana na ziemnym tarasie, a więc wyżej poziomu naturalnego [...] orchestra ta miała kształt koła o średnicy 25 m. [...] Na tej orchestrze występował chór i najprawdopodobniej również aktorzy do czasu wzniesienia budynku skene [...]. Publiczność zajmowała miejsca na stoku wzgórza, stojąc tam lub siedząc.

W drugiej fazie zmiany dotyczyły głównie widowni. Polegały one na tym, że w stoku wzgórza zrobiono tarasy, tworząc rzędy siedzeń dla publiczności. [...] Aktorzy najprawdopodobniej występowali na zarezerwowanej dla nich części orchestry, w której centrum znajdował się niewielki ołtarz Dionizosa, zwany thymele. Orchestra, oczywiście, nadal była miejscem, na którym chór wykonywał swoje ewolucje taneczne wokół ołtarza. [...] W tym wczesnym okresie rozwoju teatru Dionizosa nie było jeszcze stałego budynku scenicznego – skene [...], który później jest wspomniany w sztukach jako pałac lub świątynia. [...]

Trzecia faza w historii była dla teatru Dionizosa w V wieku najważniejsza. Jego gruntowną przebudowę rozpoczęto we wczesnych latach PeryklesaPeryklesPeryklesa [...]. Najważniejszą innowacją w przebudowywanym teatrze było wzniesienie stałego budynku scenicznego od strony południowej. Aby zrobić dlań miejsce, przesunięto orchestrę o 12 m na północ w stronę stoku [...]. Cofniecie orchestry w stronę wzgórza spowodowało konieczność przesunięcia niszy widowni. [...] Widownię powiększono także na górze o dodatkowe tarasy, aby zwiększyć jej pojemność. Widzowie siedzieli nadal na drewnianych ławach, a jedynie pierwsze rzędy siedzeń były wykonane bardziej starannie, z kamienia. Były to tzw. proedrie [...].

Niektórzy badacze sugerują, że budynek sceniczny [...] był [...] wzniesiony z drewna jako budowla jedno- lub dwukondygnacyjna, w niewielkim oddaleniu od orchestry, tak by pozostawała przed nim przestrzeń na podium, zwana proskenionem, na którym występowali aktorzy. Na jego dachu było specjalne miejsce, rodzaj balkoniku, zwany theologeion [...], przeznaczone dla pojawiających się i przemawiających bogów.

Fronton budynku scenicznego był wyposażony w jedne lub troje drzwi i jako taki reprezentował zwykle [...] przednią ścianę pałacu lub świątyni. [...] W niektórych sztukach wewnątrz budynku rozgrywały się zdarzenia, których dramaturg nie chciał lub nie mógł ukazać widowni w oglądach bezpośrednich. W życiu realnym służył on jako garderoba i rekwizytornia. Tu aktorzy mogli przygotować się do występów i ewentualnie zmieniać kostiumy i maski, jeśli grali różne role w tej samej sztuce.

Między budynkiem scenicznym i proskenionem z jednej strony, a widownią z drugiej z obydwu kierunków prowadziły eisodosy [...], w starszych opracowaniach zwane parodosami [...], czyli przejścia, którymi najpierw widzowie mogli wejść do teatru, by zająć miejsca, a następnie, już w toku przedstawień, tędy wchodził chór, wykonując swoją pierwszą pieśń, zwaną parodosem [...].

W tym teatrze, przypomnijmy, miały miejsce przedstawienia sztuk Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa [...]. Do naszych czasów jednak właściwie nic z niego nie pozostało, ponieważ podjęta w IV wieku przebudowa, zachowując wprawdzie prawie bez zmian ogólny plan teatru, spowodowała usunięcie starych drewnianych konstrukcji i zastąpienie ich kamiennymi. [...] Wspomniana przebudowa dokonana został z inicjatywy słynnego mówcy i polityka w jednej osobie, Likurga Ateńczyka, który w latach 338‑326 sprawował kontrolę nad finansami w Atenach.

[...]

Widownia była podzielona na trzynaście segmentów pionowych, zwanych kerkides ([...] czółenko tkackie), ze względu na swój kształt przypominający wydłużone trójkąty. Czternaście przejść między nimi umożliwiało dotarcie do wyznaczonego miejsca siedzącego. Przyjmuje się, że miejsc tych było od 14 do 17 tysięcy. [...] Pierwsze rzędy [...] były przeznaczone dla dostojników państwowych i ważnych gości zagranicznych. [...] Centralne miejsce tego rzędu zajmował tron kapłana Dionizosa.

W centrum nowej orchestry nadal znajdował się ołtarz thymele, służący tak do ofiar, jak również jako punkt centralny, wokół którego tańczył chór.

1 Źródło: Robert R. Chodkowski, Teatr grecki, tłum. I. Sławińska, Lublin 2003, s. 67–77.