Maurice Sartre Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. – 235 r. n.e.)

[Żydzi] korzystali ze znacznych praw, które ich przeciwnicy utożsamiali z nadmiernymi przywilejami […]. Tora została uznana za prawo Żydów, włącznie z jego aspektami religijnymi. Innymi słowy: uznanie autochtonicznego prawa przez Rzym zobowiązywało go do przestrzegania nakazów, jakie Tora nakładała na wiernych. Dlatego też Żydzi byli zwolnieni ze służby wojskowej. Respektowanie zakazów religijnych (tabu pokarmowe, przestrzeganie kodeksu czystości rytualnej, wykluczenie z uczestnictwa w innych kultach) utrudniało bowiem Żydom przebywanie w oddziałach wojskowych obok pogan. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie prawa, jakie Rzymianie próbowali respektować, dotyczące Świątyni, miasta Jerozolimy, świętych ksiąg, synagog, wiązały się z przestrzeganiem Tory, rodzimego prawa Żydów. Nie ma w tym niczego wyjątkowego w porównaniu z innymi ludami, a Żydzi nie korzystali w tym wypadku z jakiegoś specjalnego „aktu” wyłącznie ich dotyczącego. Niemniej jednak Tora odnosi się do życia cywilnego i religijnego zarazem, łącząc nierozerwalnie te dwie sfery. W wielu kwestiach była ona sprzeczna z rzymską praktyką i ze zwyczajami większości pozostałych ludów śródziemnomorskiego Wschodu. Nie miałoby to żadnych konsekwencji, gdyby judaizm nie opierał się na ekskluzywizmie religijnym, jakiego przykładów w świecie starożytnym znamy niewiele. Oto bowiem okazało się, że tak fundamentalne normy, jak obchody kultu cesarskiego, defilada sztandarów wojskowych, występowanie nago przez sportowców, są zakazane w Jerozolimie. Nie można też było powołać Żyda przed sąd w dniu szabatu. Zrozumiałe więc, że tak liczne przejawy partykularyzmu irytowały wielu przejezdnych Rzymian, żołnierzy czy też zarządców, i zachęcały ich do prowokacji wobec ludzi zachowujących się inaczej i okazujących pogardę w stosunku do nie‑Żydów, choćby poprzez odmowę wspólnego spożywania posiłków. W tych warunkach każdy konflikt mógł się przerodzić w rozruchy czy wręcz otwartą wojnę.

Sartre Źródło: Maurice Sartre, Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. – 235 r. n.e.), Wrocław 1997, s. 400–401.

Simon Sebag Montefiore Jerozolima. Biografia

Nocą […], kiedy Tytus udał się na spoczynek […], jeden z legionistów, ogarnięty „nieziemską podnietą”, chwycił kawałek płonącego bierwiona i podsadzony przez innego żołnierza, podpalił zasłony i framugę „złotych drzwiczek”, prowadzących do pomieszczeń otaczających Świątynię. Do rana ogień rozprzestrzenił się i dotarł do samego serca Przybytku. Żydzi, widząc płomienie liżące Święte Świętych i grożące jego zniszczeniem, podnieśli krzyk [i rzucili się na ratunek]. Ale było już za późno. Zabarykadowali się na Dziedzińcu Wewnętrznym i przyglądali się z niemą zgrozą. Zaledwie kilka metrów dalej, wśród ruin twierdzy Antonii, obudzono Tytusa; zerwał się i pobiegł […], aby powstrzymać pożar.

Sebag Źródło: Simon Sebag Montefiore, Jerozolima. Biografia, Warszawa 2011, s. 6.

Józef Flawiusz o zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej

Tytus tymczasem wycofał się do Antonii, postanowiwszy z brzaskiem następnego dnia uderzyć wszystkimi siłami i otoczyć Przybytek. Kiedy [jednak] Tytus oddalił się i powstańcy nieco ochłonęli, znowu uderzyli na Rzymian i rozgorzała walka między strażami Przybytku i żołnierzami, którzy gasili ogień w wewnętrznym dziedzińcu świątynnym. Ci wyparli Żydów i ścigali ich aż do samego budynku. I wtedy jeden z żołnierzy, nie czekając rozkazu ani nie wzdragając się przed tak okropnym czynem, z jakiejś nieziemskiej podniety porwał kawałek płonącego bierwiona i podsadzony do góry przez towarzysza broni wrzucił ognistą żagiew przez złote drzwiczki, którymi można było dostać się z północnej strony do pomieszczeń otaczających Przybytek. Gdy strzeliły płomienie, Żydzi podnieśli krzyk godny takiego nieszczęścia i rzucili się pospołu na ratunek, nie bacząc na niebezpieczeństwo życia ani nie szczędząc sił, kiedy ginęło to, co w przeszłości stanowiło przedmiot ich szczególnej pieczy. Kiedy pewien żołnierz przybiegł z tą wiadomością do Tytusa, ten właśnie odpoczywał po bitwie w namiocie i zerwawszy się z miejsca pobiegł w takim stanie, w jakim się znajdował, do Przybytku, aby powstrzymać pożar.

2 Źródło: Józef Flawiusz o zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej, [w:] Wojna Żydowska, s. 206.

A. Krawczuk Rzym i Jerozolima

Istnieje jeszcze jeden przekaz [dotyczący okoliczności zburzenia Świątyni Jerozolimskiej]; przekaz co prawda bardzo późny, pochodzi bowiem z końca wieku IV. Zawarty jest on w “Kronice” Sulpicjusza SewerusaSewerusSewerusa, chrześcijańskiego pisarza w Galii, piszącego oczywiście po łacinie. Biorąc pod uwagę przepaść czasu i przestrzeni, dzielącą tę relację od tego, co się działo w sierpniu roku 70 pod murami jerozolimskiej świątyni, skłonni bylibyśmy uznać z góry, że informacja Sewerusa nie ma żadnej wartości w porównaniu z Józefową [tj. Józefa Flawiusza]. Byłby to wszakże osąd zbyt pochopny. Przypuszcza się mianowicie, że Sewerus czerpał ze źródła bardziej wczesnego i wiarygodnego, to jest z zaginionych obecnie ksiąg “Dziejów” Tacyta, który z kolei oparł się na wspomnieniach bezpośredniego uczestnika [tamtych wydarzeń]. Był nim (...) Antoniusz Julianus, prokurator Judei.

3 Źródło: A. Krawczuk, Rzym i Jerozolima, Poznań 1987, s. 148.