Sprawdź się
Wskaż poprawne dokończenia zdań.
Uwłaszczenie chłopów oznacza…
- nadanie im wolności osobistej.
- odebranie im majątku.
- nadanie im ziemi na własność.
- zakładanie szkół ludowych.
Sprzężaj to…
- nakaz odrabiania pańszczyzny.
- konie lub bydło zaprzężone do wozu lub pługa.
- miara wielkości gospodarstwa chłopskiego.
- inne określenie czynszu płaconego przez chłopów.
- zaprzęg chłopa wykorzystywany do odrabiania pańszczyzny.
Serwituty to…
- grunty folwarczne.
- grunty chłopskie.
- prawo do korzystania z gruntów folwarcznych i chłopskich, przysługujące chłopom i dziedzicom.
- nakaz korzystania z gruntów folwarcznych przez chłopów.
- przywilej duchowny.
Umieść podane fakty w odpowiednich miejscach na osi czasu.
Połącz wydarzenia z datami
1864,
1823,
1861,
1848,
1807,
1863
| Konstytucja Księstwa Warszawskiego nadaje wolność osobistą chłopom. Dekret grudniowy „zdejmuje chłopom kajdany wraz z butami”. Wolność osobista chłopów na Pomorzu i na Śląsku. | |
| Początek uwłaszczenia w Księstwie Poznańskim. | |
| Uwłaszczenie w Galicji. | |
| Uwłaszczenie na ziemiach zabranych. Zniesienie pańszczyzny w Królestwie Polskim. | |
| Dekret uwłaszczeniowy Rządu Narodowego. | |
| Ukaz carski o uwłaszczeniu. |
Przeczytaj fragmenty tekstów źródłowych, a następnie uzupełnij rubryki tabeli, przeciągając do nich odpowiednie elementy.
„Art. 1. Rolnicy po miastach i wsiach prywatnych osiedli, przynajmniej trzy morgi gruntu dla siebie obrabiający, dopóki obowiązki do nich przywiązane należycie wykonywać będą, używać mają na przyszłość zajmowanych obecnie gruntów i innych dogodności, a właściciele dóbr nie mogą ich samowolnie rugować ani odejmować i uszczuplać ich posiadłości, ani podwyższać ich obowiązków”., „Art. 1. Grunta zostające w posiadaniu włościan (to jest osady włościańskie) lub w dobrach prywatnych najmiłościwiej rozdawanych (majorackich), jako też w dobrach instytutowych (różnych zakładów) i rządowych przechodzą na zupełną własność włościan w posiadaniu tych gruntów będących. […]
Art. 2. Od 15 kwietnia bieżącego […] roku włościanie uwolnieni raz na zawsze od wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na korzyść dziedziców obłożeni byli, jako to: pańszczyzny, od okupu w gotowiźnie, od osepów [danina w zbożu] od czynszu, danin itp. Wszelkie dochodzenie zaległości i niedoborów z powyżej zniesionych powinności ustaje […]”., „Art. 7. Jeżeli jednak gospodarstwa chłopskie są w posiadaniu dziedzicznym, dziedziczno-dzierżawczym lub dziedziczno-czynszowym, natenczas, zanim może być mowa o połączeniu lub jakiejś zmianie w przynależności do nich gruntów, musi najpierw wygasnąć prawo dotychczasowego posiadacza czy to przez sprzedaż gruntu na rzecz dominium dworskiego, czy na innej drodze prawem przewidzianej. […]
Art. 11. Z tą samą chwilą kończy się stosunek poddaństwa w odniesieniu do wszystkich włościan poddanych oraz ich żon i dzieci, którzy posiadają swoje gospodarstwa chłopskie dziedzicznie lub na prawie własności albo którzy posiadają je na prawach dziedziczno-czynszowych lub dziedziczno-dzierżawczych […]”., „[…] Zważywszy: że uwłaszczenie włościan pomimo ogólnej chęci kraju z powodu stawianych przez rząd najezdniczy przeszkód, dotąd do skutku nie doszło; – obok tego zważywszy: że oddanie gospodarzom rolnym na własność gruntów, dotąd przez nich tytułem czynszów, pańszczyzny lub innych obowiązków posiadanych, zmniejsza mienie dotychczasowych właścicieli, postanowił i stanowi: Art. 1. Wszelka własność ziemska […] wraz z należnymi do niej ogrodami, zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi tudzież prawami i przywilejami do nich przywiązanymi, od daty niniejszego dekretu staje się wyłączną i dziedziczną dotychczasowego posiadacza własnością bez żadnych jakichkolwiek bądź obowiązków, danin pańszczyzny lub czynszu, z warunkiem jedynie spłacania przypadających z niej podatków i odbywania należnej służby krajowej”., Królestwo Polskie, Królestwo Polskie, Patent cesarski o zniesieniu wszelkiej robocizny i innych powinności poddańczych z 17 kwietnia 1848 r., Galicja
| Tekst | Nazwa | Państwo |
|---|---|---|
| „Art. 1. Rolnicy po miastach i wsiach prywatnych osiedli, przynajmniej trzy morgi gruntu dla siebie obrabiający, dopóki obowiązki do nich przywiązane należycie wykonywać będą, używać mają na przyszłość zajmowanych obecnie gruntów i innych dogodności, a właściciele dóbr nie mogą ich samowolnie rugować ani odejmować i uszczuplać ich posiadłości, ani podwyższać ich obowiązków”. | Królestwo Polskie | |
|
„Art. 1. Grunta zostające w posiadaniu włościan (to jest osady włościańskie) lub w dobrach prywatnych najmiłościwiej rozdawanych (majorackich), jako też w dobrach instytutowych (różnych zakładów) i rządowych przechodzą na zupełną własność włościan w posiadaniu tych gruntów będących. […] Art. 2. Od 15 kwietnia bieżącego […] roku włościanie uwolnieni raz na zawsze od wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na korzyść dziedziców obłożeni byli, jako to: pańszczyzny, od okupu w gotowiźnie, od osepów [danina w zbożu] od czynszu, danin itp. Wszelkie dochodzenie zaległości i niedoborów z powyżej zniesionych powinności ustaje […]”. |
||
|
„Art. 7. Jeżeli jednak gospodarstwa chłopskie są w posiadaniu dziedzicznym, dziedziczno-dzierżawczym lub dziedziczno-czynszowym, natenczas, zanim może być mowa o połączeniu lub jakiejś zmianie w przynależności do nich gruntów, musi najpierw wygasnąć prawo dotychczasowego posiadacza czy to przez sprzedaż gruntu na rzecz dominium dworskiego, czy na innej drodze prawem przewidzianej. […] Art. 11. Z tą samą chwilą kończy się stosunek poddaństwa w odniesieniu do wszystkich włościan poddanych oraz ich żon i dzieci, którzy posiadają swoje gospodarstwa chłopskie dziedzicznie lub na prawie własności albo którzy posiadają je na prawach dziedziczno-czynszowych lub dziedziczno-dzierżawczych […]”. |
||
| „[…] Zważywszy: że uwłaszczenie włościan pomimo ogólnej chęci kraju z powodu stawianych przez rząd najezdniczy przeszkód, dotąd do skutku nie doszło; – obok tego zważywszy: że oddanie gospodarzom rolnym na własność gruntów, dotąd przez nich tytułem czynszów, pańszczyzny lub innych obowiązków posiadanych, zmniejsza mienie dotychczasowych właścicieli, postanowił i stanowi: Art. 1. Wszelka własność ziemska […] wraz z należnymi do niej ogrodami, zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi tudzież prawami i przywilejami do nich przywiązanymi, od daty niniejszego dekretu staje się wyłączną i dziedziczną dotychczasowego posiadacza własnością bez żadnych jakichkolwiek bądź obowiązków, danin pańszczyzny lub czynszu, z warunkiem jedynie spłacania przypadających z niej podatków i odbywania należnej służby krajowej”. | Królestwo Polskie |
Zapoznaj się z fragmentami tekstów źródłowych i wykonaj polecenie.
Źródło 1.
„Art. 1. Rolnicy po miastach i wsiach prywatnych osiedli, przynajmniej trzy morgi gruntu dla siebie obrabiający, dopóki obowiązki do nich przywiązane należycie wykonywać będą, używać mają na przyszłość zajmowanych obecnie gruntów i innych dogodności, a właściciele dóbr nie mogą ich samowolnie rugować ani odejmować i uszczuplać ich posiadłości, ani podwyższać ich obowiązków”.
Źródło 2.
„Art. 1. Grunta zostające w posiadaniu włościan (to jest osady włościańskie) lub w dobrach prywatnych najmiłościwiej rozdawanych (majorackich), jako też w dobrach instytutowych (różnych zakładów) i rządowych przechodzą na zupełną własność włościan w posiadaniu tych gruntów będących. […] Art. 2. Od 15 kwietnia bieżącego […] roku włościanie uwolnieni raz na zawsze od wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na korzyść dziedziców obłożeni byli, jako to: pańszczyzny, od okupu w gotowiźnie, od osepów [danina w zbożu] od czynszu, danin itp. Wszelkie dochodzenie zaległości i niedoborów z powyżej zniesionych powinności ustaje […]”.
Źródło 3.
„Art. 7. Jeżeli jednak gospodarstwa chłopskie są w posiadaniu dziedzicznym, dziedziczno‑dzierżawczym lub dziedziczno‑czynszowym, natenczas, zanim może być mowa o połączeniu lub jakiejś zmianie w przynależności do nich gruntów, musi najpierw wygasnąć prawo dotychczasowego posiadacza czy to przez sprzedaż gruntu na rzecz dominium dworskiego, czy na innej drodze prawem przewidzianej. […] Art. 11. Z tą samą chwilą kończy się stosunek poddaństwa w odniesieniu do wszystkich włościan poddanych oraz ich żon i dzieci, którzy posiadają swoje gospodarstwa chłopskie dziedzicznie lub na prawie własności albo którzy posiadają je na prawach dziedziczno‑czynszowych lub dziedziczno‑dzierżawczych […]”.
Źródło 4.
„[…] Zważywszy: że uwłaszczenie włościan pomimo ogólnej chęci kraju z powodu stawianych przez rząd najezdniczy przeszkód, dotąd do skutku nie doszło; – obok tego zważywszy: że oddanie gospodarzom rolnym na własność gruntów, dotąd przez nich tytułem czynszów, pańszczyzny lub innych obowiązków posiadanych, zmniejsza mienie dotychczasowych właścicieli, postanowił i stanowi: Art. 1. Wszelka własność ziemska […] wraz z należnymi do niej ogrodami, zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi tudzież prawami i przywilejami do nich przywiązanymi, od daty niniejszego dekretu staje się wyłączną i dziedziczną dotychczasowego posiadacza własnością bez żadnych jakichkolwiek bądź obowiązków, danin pańszczyzny lub czynszu, z warunkiem jedynie spłacania przypadających z niej podatków i odbywania należnej służby krajowej”.
Przeciągnij na ilustrację te elementy chłopskiej doli, które odeszły w przeszłość wraz z likwidacją poddaństwa osobistego i zakończeniem procesu uwłaszczenia.
Chłopska dola. Przeanalizuj fragment wspomnień i wskaż fragmenty potwierdzające występowanie pańszczyzny, nierówności majątkowe na wsi, zbiegostwo, stosowanie kar cielesnych. Podobnie potraktuj słowa utworu muzycznego.
Na podstawie uzyskanych informacji, a także informacji z ćwiczenia 4 scharakteryzuj bolączki stanu chłopskiego w XIX w. Czy uwłaszczenie pozwoliło w pełni im zaradzić?
Źródło A
Czasy pańszczyźnianeMiałem 17 lat, kiedy zmarł mój ojciec w wieku 74 lat. Dobrze jeszcze pamiętam to, co mi opowiadał. Pan posiadał 3 tysiące morgów ziemi, 2 tysiące morgów lasu i tysiąc morgów łąk torfowych. W Brzeziu było sześciu kmieci, mających od 30–50 morgów ziemi do własnego odrabiania. Zagrodników mających po 15 morgów było siedmiu, reszta to byli chałupnicy. Odrabiali po 4 dni pańszczyzny w tygodniu, a jak pan rozkazał, to i więcej. […] Za niedostarczenie na czas zaprzęgu czterokonnego chłop brał w lamusie 25 kijów. Bito za spóźnienie się do żniwa, a czas pracy w żniwa trwał od przedwschodu słońca do zachodu. Pewnego razu ojciec mój zaspał sobie. Biegł co sił, by stanąć w gromadzie, która szła na pańskie. A tu jedzie ekonom. Zobaczył, że ktoś się spóźnił. Zdało mu się z daleka, że to dziewka. Tak, że zamiast ojca zwalił bukiem z konia dziewkę, która upadła nieprzytomna na ziemię, ojciec zaś wyszedł cało, bo go nie zdradzono. Ludzie często uciekali z domów. Żyją i tacy, co ich dziadkowie ze strachu wskakiwali do studni. Były i takie historie: w zimie przy 30 stopniach mrozu przychodzi karbowy z polowym i za karę wyjmują okna z domu. Dzieci płaczą, trzeba je brać do stajni, do bydła. Tak przesiedziały, póki gospodarz nie został ukarany kijami przez ekonoma. A potem trzeba jeszcze było paść do nóg i podziękować za karę.
Źródło: Jan Szczepanik, Czasy pańszczyźniane, [w:] Ludwik Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku oraz wybrane eseje, Łódź 2002, s. 96.
Źródło B
Lament chłopskiSłyszycie, jakie teraz ciężkie lata,
które gnębią ludzi tego świata.
Gorzej nie jest człeku żadnemu
jako na wsi chłopkowi biednemu.
Bieda wielga jest pomiędzy ludem,
wielu ona często trzepi głodem.
Jeno chleba i soli dość mają,
twarogiem i maślanką się krzepią.
Jagły w mleku – te są bardzo rzadko,
dnia każdego są gajdoki* tylko,
knedle zasię, kluski, mięso, jaja
od wielkiego święta jeno mają.
Czeladź mruczy, kiedy więcej pracy,
cierpliwości kto przy tym nie straci.
A zapłatę musisz im całą dać,
choćbyś miał dniem i nocą orać.
Jak masz syna, co nie jest za mały,
przy tym zdrowy jest na ciele całym,
siłą ci go zabiorą w rekruty,
choćbyś chował go we wszystkie kąty.
A od panów byś darmo tego czekał,
aby rządca chłopu pofolgował.
Musi on czynsz i daniny złożyć,
choćby miał i w niebie się zadłużyć.
Nie wszystko da, co odeń żądają –
z biedakiem srodze ci poczynają.
Chłostą, kłodą i egzekucyją,
tym wszystkim ci dookoła grożą.
Musimy ten krzyż nasz dalej nosić,
a z ufnością Pana Boga prosić,
aby dał nam po tym krzyżu naszym
wszystkiego dość tam, w raju niebieskim.Źródło: Lament chłopski, [w:] GORE – Pieśni buntu i niedoli XVI–XX w., utwór muzyczny zespołu R.U.T.A.
* gajdoki – ziemniaki
Źródło C
Poszukaj informacji na temat pomnika przedstawionego na ilustracji. Następnie uzupełnij zamieszczoną niżej notatkę i odpowiedz na pytania.
Poszukaj informacji na temat pomnika cara w Częstochowie. Jak nazywał się ten car? Następnie uzupełnij zamieszczoną niżej notatkę i odpowiedz na pytania.
dobrowolnych, Aleksandra I, przymusowych, dla szlachty, Mikołaja I, Aleksandra II, dla chłopów
27 kwietnia 1889 r., w przeddzień urodzin .........................., na błoniach jasnogórskich w Częstochowie stanął wielki pomnik cara, sfinansowany z .......................... składek chłopów. Postać władcy o wysokości 3,5 metra została ukazana w płaszczu generalskim i w mundurze. Na czterech ścianach pomnika napisano inskrypcje w językach polskim i rosyjskim, informujące o zasługach cara ........................... Dopiero 28 lat później, w czasie I wojny światowej, 20 kwietnia 1917 r., do Rady Miasta Częstochowy zgłoszony został wniosek o natychmiastowe usunięcie pomnika, co wkrótce nastąpiło.
Przeanalizuj mapę i tabele. Następnie uzupełnij dziennik.
Zbiory zbóż w trzech zaborach
Lata | Prowincje pruskie | Królestwo Polskie | Galicja |
|---|---|---|---|
1878/82 | 387 | 413 | 244 |
1909/13 | 717 | 372 | 316 |
Zbiory ziemniaków w trzech zaborach
Lata | Prowincje pruskie | Królestwo Polskie | Galicja |
|---|---|---|---|
1878/82 | 646 | 514 | 460 |
1909/13 | 1347 | 816 | 700 |
Rolnictwo w trzech zaborach w 1900 r.
Wskaźnik | Prowincje pruskie | Królestwo Polskie | Galicja |
|---|---|---|---|
Nawozy – kg na ha | 360 | 45 | 40 |
Zbiory z ha (rok 1850 = 100) | 350 | 270 | 160 |
Produkcja zboża w kg na mieszkańca | 586 | 223 | 111 |
Indeks dolny Źródło: J. Łukasiewicz, Drogi rozwoju rolnictwa, w: Polska XIX wieku. Państwo‑społeczeństwo‑kultura, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1982, s. 44. Indeks dolny koniecŹródło: J. Łukasiewicz, Drogi rozwoju rolnictwa, w: Polska XIX wieku. Państwo‑społeczeństwo‑kultura, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1982, s. 44.
Wspólnota wiejska w epoce przed uwłaszczeniem żyła w izolacji społecznej i światopoglądowej. Jak wynika z badań antropologicznych, najważniejszym kryterium obcości dla polskich chłopów były: „obcojęzyczność” (A), „nietutejszość” (czynnik terytorialny; B), reprezentowanie innego stanu niż chłopski (zawodu innego niż rolniczy; C) oraz – na końcu – inna wiara (religia; D).
Wśród podanych niżej postaci wybierz i przeciągnij na odpowiednie miejsce „swoich” i „obcych” dla polskiego chłopa w XIX w. Pierwsze miejsce na podium należy do „najbardziej swoich” (od 0,5 do 1,5 jednostek obcości), a trzecie miejsce do stosunkowo „najbardziej obcych” (4–5 jednostek obcości). Pozostali uplasują się na drugim miejscu (2–3,5 jednostek obcości). Wykorzystaj informacje zawarte w poniższej tabeli.
Postacie | Układ kryteriów | Suma „jednostek obcości” |
|---|---|---|
chłop litewski ze wsi mieszanej | A | 0,5 |
dziedzic miejscowy | C | 2 |
dziedzic z innej wsi | B, C | 4 |
ksiądz miejscowy | C | 2 |
ksiądz z innej parafii | B, C | 4 |
rolnik miejscowy, należący do sekty | D | 0,5 |
młynarz miejscowy | C | 2 |
nietutejszy chłop ruski lub niemiecki | A, B, D | 4 |
osadnik niemiecki, luteranin | A, D | 1,5 |
osiadły Cygan, kowal lub muzykant | A, C, D | 3,5 |
polski chłop z sąsiedniej wsi | B | 3,5 |
rosyjski żołnierz | A, B, C, D | 5 |
Tatar (muzułmanin) ze wsi mieszanych | A, D | 1,5 |
wędrowny handlarz lub kowal cygański | A, B, C, D | 5 |
wędrowny kupiec żydowski | A, B, C, D | 5 |
Żyd, karczmarz miejscowy | A, C, D | 3,5 |