Wojciech Ligęza O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty (fragmenty)

Całą twórczość Białoszewskiego – i poetycką, i prozatorską – można uznać za laboratorium nowych modeli widzenia świata. Białoszewski podważa nasze zaufanie do potocznych kategorii widzenia i wyobraźni. Poezja zawsze tworzyła takie modele. Ujawniała schematy percepcji, a także nowe, zaskakujące możliwości spostrzeżenia w rzeczach znanych, powszednich – poznawczych rewelacji. Poeci kwestionowali wszelkie pewniki i powszechniki dotyczące bezpośredniego poznania świata, stawiając pytania, co jest czystą percepcją, a co wyobrażeniem. Co jest w naszym postrzeganiu obiektywne, a co subiektywne? Gdzie kończy się świat, a zaczyna „ja”? […] Właśnie twórczość Białoszewskiego pokazuje, jak problematyka percepcji poetyckiej obnaża najistotniejsze kwestie dotyczące granic ludzkiego poznania. Zwykłe, codzienne doświadczenie postrzegania świata może stać się dla poety, a szerzej dla artysty, otwarciem „drzwi percepcji”. […]
Białoszewski pokazuje, jak jedno spojrzenie może wydobyć z rzeczywistości obszary nieznanego. […] Raz ustalony szkielet rzeczywistości rozsypuje się i widzimy, że wszystkie rzeczy znalazły się nie na swoich miejscach. Jak to się dzieje? Na co dzień wiedza o rzeczach zastępuje nam widzenie. Patrzymy na świat nieuważnie, bo wydaje nam się, że wiemy, jak on wygląda. Postrzegamy schematy rzeczy, a nie rzeczy same, patrzymy umysłem, a nie wzrokiem. […] Schematy widzenia łączą się w jeden „gniot” – jakby powiedział Białoszewski – ze stereotypami myślenia. Źródłem tych gotowych wyobrażeń są słowa, z samej swej natury uogólniające i streszczające każde doświadczenie. Białoszewski zawsze rozróżnia to, co człowiek widzi schematycznie – wiedząc, jak to powinno wyglądać – i to, co widzi naprawdę, bez uprzedzeń. Poeta proponuje patrzenie pozbawione czynnika interpretacji. […]
Białoszewski patrzy na świat nieuprzedzonym wzrokiem […]. Wystarczy zdjąć ze świata sieć schematów, aby zachłysnąć się czystym widzeniem. Pod wpływem tego spojrzenia rzeczy odzyskują swoją pierwotną istotę […].

cal Źródło: Wojciech Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty (fragmenty).

Anna Sobolewska „Lepienie widoku z domysłu”. Percepcja świata (fragmenty)

W poezji Wisławy Szymborskiej człowiek postrzegany jest z perspektywy całego istnienia – wszystkie rzeczy w ich trwaniu i zmianie, w rozkwicie i śmierci, tajemnicy prapoczątków i niewiadomych ostatecznych przeznaczeń. Wtopiony zostaje w rozmaitość form natury, przykuty do łańcucha ewolucji, a jednocześnie poprzez dar oraz przekleństwo świadomości zyskuje pozycję osobną, tak dalece, że jako wyjątek wśród stworzeń, odczuwa kosmiczne osamotnienie. W wierszach Szymborskiej pochwała wielorakiego świata spotyka się z myślą o nicości. Istnienie zatem to odwrotna strona nie‑bytu, triumf gry przypadków, chwilowa gościna w rzeczywistości, przelotny romans z życiem. W tych warunkach wzrasta zdumienie doświadczanymi wciąż na nowo zjawiskami, które nie dają się łatwo klasyfikować, oswajać, zawłaszczać. Ziemskie widowisko powinno być oglądane świeżym okiem, bez uprzedzeń i przyjętych wcześniej pewników, za to z pełną świadomością, że zadanie wykonalne jest w bardzo ograniczonym zakresie, że udział w spektaklu trwa zbyt krótko. […]
Doświadczenie dziejów niczego u Szymborskiej nie uczy, studia nad przeszłością nie przynoszą budujących przykładów. Lekcja historii to lekcja zbrodni. Zło pozostaje niezmienne, nienawiść zajmuje bardzo wysoką, niezagrożoną pozycję wśród motywacji czynów. Cierpienia jednostek budują ciągłość historyczną. Kłamstwo, przemoc, i strach wydają się niezniszczalne. Wiek, który minął, może bardziej niż poprzednie epoki, zwykł przebierać zło w kostium dobra, demagogicznie manipulować wrażliwością etyczną, eksperymentować z ludzkim sumieniem. […]
Wisława Szymborska zaskakuje czytelnika swobodą poetyckiego wysławiania, które omija pułapki raz na zawsze ustalonej dykcji, nie podlega przelotnym poetyckim modom. Szymborska ceni innowacje i niespodzianki. Zderza ze sobą różne rodzaje języka: od klasycznej przejrzystości wypowiedzi przechodzi do odnowionych barokowych konceptów, precyzje aforyzmu przeciwstawia żywiołowi mowy codziennej, łączy metaforę z rzeczowymi opowieściami, w których ważną rolę odgrywa zwykły konkret. Rozbija schematy mowy, nie dowierza powszechnie aprobowanym wartościom. Nie narzuca czytelnikowi własnego zdania. Nie toleruje schematów myślenia i zdecydowanie odrzuca postawy mentorskie […].
Poetka chętnie posługuje się spojrzeniem transcendującym, przyglądając się z gwiezdnej odległości życiu pokoleń próbnych na małej planecie Ziemi. Wykracza w ten sposób poza ograniczenia czasu i przestrzeni.

anna Źródło: Anna Sobolewska, „Lepienie widoku z domysłu”. Percepcja świata (fragmenty), [w:] Maksymalnie udana egzystencja. Szkice o życiu i twórczości Mirona Białoszewskiego.