Rozprawa o metodzie

[…] zamiast wielkiej liczby prawideł, z których składa się logika, sądziłem, że starczyłyby mi cztery następujące, bylem tylko powziął niezłomne i trwałe postanowienie, by ani razu nie zaniedbać ich przestrzegania.

Pierwszym z nich było, aby nigdy nie przyjmować za prawdziwą żadnej rzeczy, zanim by jako taka nie została rozpoznana w sposób oczywisty: to znaczy, by starannie unikać pośpiechu i uprzedzeń, oraz nie zawierać w swych sądach nic ponad to, co jawiłoby się przed mym umysłem tak jasno i wyraźnie, że nie miałbym żadnego powodu, by o tym powątpiewać.

Drugie, aby dzielić każde zbadane zagadnienie na tyle cząstek, ile by się dało, i ile byłoby potrzeba dla lepszego jego rozwiązania.

Trzecie, by prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych; zakładając porządek nawet wśród tych przedmiotów, które wcale w sposób naturalny nie wyprzedzają innych.

I ostatnie, by czynić wszędzie wyliczenia tak wyczerpujące i przeglądy tak powszechne, żeby być pewnym, że nic nie zostało pominięte. […]

Jednak najwięcej zadowolenia z tej metody dawało mi to, że dzięki niej miałem pewność posiłkowania się we wszystkim rozumem, jeśli nawet nie w sposób doskonały, to przynajmniej najlepszy, na jaki mnie było stać […].

A Źródło: Rozprawa o metodzie, [w:] Stanisław Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 208–209.

John Locke Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą, nie zapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? Skąd ten ogromny zapas obrazów, niemal nieskończenie różnorodnych, którymi nieustannie czynna, nieograniczona wyobraźnia ludzka zapełniła umysł. Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam na to jednym słowem: z doświadczenia; na nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie się wyprowadza. Nasze obserwacje zwrócone ku zmysłowym rzeczom zewnętrznym czy też ku wewnętrznym czynnościom duchowym, które postrzegamy i które są przedmiotem naszej refleksji – oto, co zaopatruje umysł w cały materiał myślenia. Takie są dwa źródła poznania, z których pochodzą wszystkie idee, jakie znamy lub możemy mieć naturalnym sposobem.

B Źródło: John Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. 1, tłum. B.J. Gawecki, Warszawa 1955, s. 119–120.

Thomas Hobbes Lewiatan

Jedyną drogą do tego, aby ustanowić taką moc nad ogółem ludzi, która by była zdolna bronić ich od napaści obcych i od krzywd, jakie sobie czynią wzajemnie, i która by przez to dawała im takie bezpieczeństwo, iżby swoim własnym staraniem i płodami ziemi mogli się wyżywić i żyć w zadowoleniu – otóż jedyną taką drogą jest przenieść całą ich moc i siłę na jednego człowieka albo na jedno zgromadzenie ludzi, które by mogło większością głosów sprowadzić indywidualną wolę ich wszystkich do jednej woli. A to znaczy tyleż co: ustanowić jednego człowieka czy jedno zgromadzenie, które by ucieleśniło ich zbiorową osobę. […] Gdy to się stanie, wielość ludzi, zjednoczona w jedną osobę, nazywa się państwem, po łacinie civitas. I tak powstaje ten wielki Lewiatan, a raczej (mówiąc z większym szacunkiem) ten Bóg śmiertelny, któremu, pod władztwem Boga Nieśmiertelnego, zawdzięczamy nasz pokój i naszą obronę. Przez to bowiem upoważnienie, jakie mu daje każdy poszczególny człowiek w państwie, rozporządza on tak wielką mocą i siłą mu przekazaną, że strachem przed tą mocą może kształtować wolę wszystkich tych ludzi i zwracać ją w kierunku pokoju wewnętrznego oraz wzajemnej pomocy przeciw wrogom wewnętrznym. I w nim tkwi istota państwa, które (iżby je określić) jest jedną osobą, której działań i aktów każdy członek jakiejś dużej wielkości stał się mocodawcą, przez ugody, jakie ci ludzie zawarli między sobą w tym celu, aby ta osoba mogła użyć siły ich wszystkich i ich środków, jak to będzie uważała za korzystne dla ich pokoju wspólnej obrony.

C Źródło: Thomas Hobbes, Lewiatan, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Pierwsze rewolucje burżuazyjne w Europie, t. 16, oprac. Z. Libiszowska, Warszawa 1960, s. 29–30.

Jakub Bossuet o istocie władzy absolutnej

Cztery przymioty są istotne dla władzy królewskiej: jest ona świętą, ojcowską, absolutną i zgodną z rozumem […]. Wszelka władza pochodzi od Boga […]. Monarchowie działają przeto jako sługi Boga i Jego zastępcy na ziemi […]. Przez nich wykonywa On swą władzę. Z tego wynika, że osoba króla jest świętą, a kto się na nią porwie, dopuszcza się zbrodni. […]

Monarchy należy przeto słuchać jak sprawiedliwości samej, inaczej nie byłoby porządku, ni końca sporów. […] Bóg jeno może sądzić ich wyroki i czyny […]. Z tego wynika, że kto nie jest posłusznym monarsze, nie może być odsyłany do innego trybunału, lecz nieodwołalnie skazanym jest na śmierć, jako mąciciel pokoju i wróg społeczeństwa.

Nie ma władzy przymusu, której by podlegali monarchowie. Władza przymusu jest władzą, która rozkazy prawomocne wykonywa i przeprowadza. A rozkazy prawomocne może tylko monarcha wydawać; dlatego tylko on sam posiada władzę przymusu […].

D Źródło: Jakub Bossuet o istocie władzy absolutnej, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999.

John Locke o państwie liberalnym

Przyczyną, dla której ludzie wchodzą w związek państwowy jest zachowanie własności, celem zaś – gwoli którego obiera się i przyobleka w władzę prawodawczą pewne osoby – posiadanie pewnych praw i przepisów, które chronią własność społeczną, jako też określają i miarkują sferę panowania każdego z członków państwa. […] Dlatego to naród poddał się prawodawcom, których sam stworzył; skoro jednak prawodawcy usiłują zagarnąć i zniszczyć własność ludu lub sprowadzić go do stanu niewoli pod jarzmo rządów samowolnych, stają przez to na stopie wojennej z ludem, który od tej chwili zwolniony jest i wyjęty spod wszelkiej uległości wobec nich i ma prawo uciec się do tego wspólnego środka, jaki Stwórca przeznaczył dla wszystkich ludzi, stawiających opór sile i gwałtowi. Ile razy więc władza prawodawcza pogwałci tę podstawową zasadę społeczeństwa i pod wpływem ambicji, bojaźni, głupoty, zboczenia lub przedajności popróbuje zapewnić sobie lub innym absolutną władzę nad życiem, wolnością i mieniem ludu – wówczas nadweręży swą wziętość i zaufanie, jakiem ją darzono i straci całkowicie władzę, jaką lud złożył w jej ręce w celach wręcz przeciwnych, aniżeli te, które sobie postawiła. Władza ta przeniesiona zostaje w ręce ludu, który odzyskuje swą pierwotną wolność i może ustanowić nową władzę prawodawczą, jaką uzna za stosowną gwoli zabezpieczenia swego bytu.

E Źródło: John Locke o państwie liberalnym, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Pierwsze rewolucje burżuazyjne w Europie, t. 16, oprac. Z. Libiszowska, Warszawa 1960.

J.D. Bernal Nauka w dziejach

Ustabilizowanie się nauki jako uznanego czynnika postępu kultury stało się faktem dokonanym z chwilą powstania towarzystw naukowych […].

Postępowanie różniło się zależnie od charakteru gospodarki w obu krajach. We Francji z jej silnie scentralizowanym rządem zakład taki musiał być nie tylko założony mocą dekretu króla, lecz i utrzymywany z jego szkatuły. […]

Natomiast w Anglii okresu restauracji, gdzie jeszcze istniały resztki republikańskiej niezależności i gdzie rzeczywiste bogactwo kraju znajdowało się w rękach wielkich posiadaczy ziemskich oraz kupców, wystarczał jedynie patronat króla. Członkowie nowego Royal Society pokrywali koszta własnych badań naukowych. Tygodniowa opłata wynosiła l szyling od osoby. Zebranie tych pieniędzy nie było rzeczą łatwą i zaledwie starczyło na opłacanie sekretarza i kuratora, który miał być „dobrze obeznany z naukami filozoficznymi i matematycznymi, jak również z obserwacjami, badaniami i eksperymentami w zakresie przyrody i sztuki […].

Oczywistym wynikiem oficjalnego uznania towarzystw była ogólna zgodność poglądów i unikanie kontrowersyjnych zagadnień w polityce i religii. We Francji kościół, aczkolwiek niechętnie, wycofał się z pozycji arystotelizmu i przyjął kompromis przedstawiony przez Kartezjusza. W Anglii do takiego samego rozgraniczenia sfer zainteresowań doszło w zupełnie inny sposób. Miało ono swój początek w rewolucji angielskiej połowy siedemnastego stulecia oraz w dążeniu pierwszych naukowców do uniknięcia niekończących się sporów teologiczno‑politycznych, które pochłaniały większość intelektualistów owych czasów.

F Źródło: J.D. Bernal, Nauka w dziejach, Warszawa 1957.

J.D. Bernal Nauka w dziejach

Aby zdobyć powszechne uznanie dla swej nowej matematyczno‑mechanicznej nauki musiał Galileusz przede wszystkim obalić system sfer niebieskich Ptolemeusza, a wraz z tym, jak sobie z tego doskonale zdawał sprawę, całą filozofię Arystotelesa, która przez blisko 2000 lat stanowiła podstawę nie tylko nauk przyrodniczych, lecz i społecznych. Przyznać trzeba, iż Galileusz miał wszelkie dane, by dokonać tego zadania. On to był świadkiem pełnego rozkwitu tej filozofii w Padwie. A więc nie był to ktoś postronny, ale ktoś, kto mógł zbić argumenty mistrza za pomocą jego własnej logiki i to w taki sposób, którego uczeni nie mogli zignorować, bez względu na to w jakim stopniu zgadzali się ze stanowiskiem Galileusza. Implicite cała jego praca była protestem przeciw arystotelikom, ale pierwszym otwartym atakiem Galileusza było jego polemiczne dzieło z r. 1632, a mianowicie: Dialog o dwu najważniejszych układach świata Ptolemeuszowym i Kopernikowym, które zadedykował papieżowi. W tymże dziele pisanym nie uczoną łaciną, lecz w dostępnym dla wszystkich języku włoskim, Galileusz bezlitośnie skrytykował i wyśmiał wszystkie oficjalnie przyjęte poglądy na najważniejsze zagadnienia. Był to pierwszy wielki manifest nowej nauki.

F Źródło: J.D. Bernal, Nauka w dziejach, Warszawa 1957.