Średniowieczne miasto

W Cesarstwie Rzymskim miasta pełniły funkcję głównych centrów administracyjnych. Tu koncentrowało się życie gospodarcze i kulturalne. Nie zmienił tego fakt, że ich znaczenie malało od III wieku na korzyść wielkich majątków ziemskich. Jednak koniec istnienia imperium na Zachodzie przyniósł upadek miast. Twórcy nowych państw nie potrzebowali ich. Wojownicy woleli przebywać w dobrach ziemskich, które stawały się samowystarczalne. Produkowano w nich żywność na użytek właścicieli, wyrabiano niezbędne produkty rzemieślnicze. Również urzędnicy królewscy przenieśli się do siedzib w swoich posiadłościach. W miastach pozostali biskupi. To oni często byli jedynymi opiekunami i zarządcami całych społeczności.

Początki średniowiecznych miast

Początki większości współczesnych polskich miast sięgają średniowiecza. Część z nich powstała z przekształcenia podgrodzi, które znajdowały się w pobliżu grodów, klasztorów i zamków. Zamieszkiwali je rzemieślnicy i kupcy. W miasta przekształciły się też osady, leżące na skrzyżowaniach szlaków handlowych. Odbywały się w nich regularnie targi, gdzie kupcy sprzedawali swoje towary. Wiele miast zostało założonych na tzw. surowym korzeniu, czyli w miejscach, gdzie nikt wcześniej nie mieszkał. Takie miasta były tworzone na ustalonych zasadach. Grupa osób zakładających miasto zawierała z właścicielem ziemi umowę, która określała prawa i obowiązki mieszkańców. Wybierano miejsce, w którym miał się znajdować rynek i wytyczano układ ulic.

Lokacja (założenie) miasta

Inicjatorami lokacji byli przedsiębiorcy, zwani zasadźcami, którzy uzyskiwali od właściciela gruntu (np. księcia) wstępną zgodę na lokowanie (zakładanie) nowej miejscowości, a ich podstawowe zadanie polegało na zorganizowaniu grupy ludzi chętnych do osiedlenia się w nowym miejscu. Po przybyciu osadników sporządzano umowę (początkowo była to najczęściej umowa ustna) zawierającą warunki kontraktu i wskazanie prawa wzorcowego. W Polsce odwoływano się przede wszystkim do wzorców rozwiązań prawnych zastosowanych przy lokacji dwóch miast niemieckich – Magdeburga i Lubeki. Na ich podstawie wykształciły się lokalne prawa modelowe - prawo średzkie (ze Środy Śląskiej, lokowanej przez Henryka Brodatego) i prawo chełmińskie (z Chełmna, lokowanego przez Krzyżaków). Ważnym przywilejem przyciągającym kolonistów na nowe ziemie była wolnizna. Zwłaszcza w przypadku lokacji na „surowym korzeniu”, czyli na obszarach dotychczas nieuprawianych, osadnicy otrzymywali długotrwałe zwolnienie z czynszu (do 20, a nawet 30 lat), aby mieć czas na zagospodarowanie dotychczasowych nieużytków. Zasadźca, który sprowadził kolonistów, zostawał sołtysem (we wsi) lub wójtem (w mieście) nowego ośrodka i z racji pełnionej funkcji otrzymywał na własność dużą część ziemi i przedsiębiorstw na terenie lokacji oraz udział w dochodach z czynszów.

Wójtowie i sołtysi mieli także władzę sądowniczą i byli pośrednikami między panem gruntowym a mieszkańcami nowych miejscowości. Mimo uprzywilejowanej pozycji, pozostawali jednymi z kolonistów, a zarządzając miastem czy wsią, współdziałali z ławnikami – doradcami wybranymi spośród mieszkańców. Prawo niemieckie gwarantowało więc samorząd. Szczególnie rozwinął się on w największych miastach, w których już w XIII w. zaczęto wybierać rady miejskie. Stanowiły one najwyższy organ władzy samorządowej, a tworzyło je od kilku do kilkunastu rajców, wybieranych lub wyznaczanych spośród najbogatszych mieszczan. W największych polskich ośrodkach miejskich doszło w późnym średniowieczu do wykupienia dziedzicznego wójtostwa przez mieszczan, odtąd na czele miasta stał burmistrz, który przewodniczył radzie miejskiej.

Kto rządził w mieście?

Społeczność miejska funkcjonowała zgodnie z zasadami prawa, które nadawano średniowiecznym miastom. Mieszkańcy wybierali władze miejskie. Była to rada miejska z burmistrzem na czele oraz ława sądowa. Członkowie rady, nazywani rajcami, decydowali o najważniejszych dla miasta sprawach: ustalali prawa i wysokość podatków, stanowili o sprawach handlu. Burmistrz był najważniejszym urzędnikiem w mieście. Pilnował, by miejskie prawa były przestrzegane. Miejscy ławnicy sądzili przestępców schwytanych w mieście. Te organy władzy miejskiej nazywamy samorządowymi. To mieszczanie sami decydowali o losie swoim i swojego miasta.

Samorząd miejski przetrwał do naszych czasów. Dziś w miastach władzę sprawuje rada miasta, a burmistrz jest najważniejszym urzędnikiem.

RXy4HaP4FhoOm

Na ilustracji znajduje się pomieszczenie, w którym wokół stołu siedzą rajcy miejscy. Na stole znajdują się księgi. Przy stole klęczy zakonnik. W ręku trzyma księgę. Rajcy rozmawiają ze sobą, gestykulują, wskazują na innych lub na księgi. Nad głowami rajców wiszą herby. W tle widać okna pomieszczenia.

Rynek – centrum średniowiecznego miasta

Zawsze pośrodku nowo zaplanowanego miasta znajdował się rynek. Tam powstawały najważniejsze budowle: ratusz - siedziba władz miejskich - i kościół, w którym koncentrowało się życie duchowe mieszkańców miasta. Obok ratusza znajdował się dom wagi miejskiej, w którym kupcy mogli sprawdzić ciężar sprzedawanych towarów, a kupujący, czy kupiony towar został uczciwie zważony lub zmierzony. Rynek otaczały kilkupiętrowe kamienice, należące do najbogatszych mieszkańców. Na rynku odbywały się targi, na których okoliczni chłopi sprzedawali produkty rolne, a rzemieślnicy swoje wyroby. Do handlu służyły też budowane w niektórych miastach sukiennice. Znajdowały się w nich stoiska z różnymi towarami, a zwłaszcza z suknem (stąd nazwa), czyli rodzajem wełnianej tkaniny. Z każdego rogu rynku odchodziły ciasno zabudowane ulice.

Szczególnym wyrazem wspólnego życia mieszczan były świątynie, najczęściej dużych rozmiarów, by mogły pomieścić wszystkich mieszkańców parafii. Były w nich miejsca uprzywilejowane, lepsze i gorsze, ale o dobro miasta modlono się wspólnie. Uważano, że grzech jednego z mieszczan szkodzi całemu miastu i że najmożniejsi powinni fundować w kościołach miejskich kaplice, ołtarze, wspierać świątynie finansowo. Nawet jeśli mieli w swoich pałacach kaplice, to nie zwalniało ich to od zobowiązań wobec kościoła miejskiego. Religijność miejska oznaczała traktowanie całej wspólnoty miejskiej jako osobnej grupy religijnej, z własnymi świętymi patronami, świętami i zwyczajami.

Jednocześnie stosunki mieszczan z Kościołem były skomplikowane. Dla wielu duchownych miasta stanowiły centrum grzechu i zwyrodnienia. Tu bowiem, jak sądzili, rządzi pieniądz. Naturalny porządek ustanowiony przez Boga był splamiony chciwością i nieuczciwością. Dotyczyło to zwłaszcza bankierów. Pożyczki uważano za sposób na zarabianie bez wkładu własnej pracy, a więc za kradzież. Zyskiem bankiera były bowiem odsetki płacone za czas, w którym pożyczający nie zwrócił pieniędzy. A czas nie był własnością człowieka, lecz Boga. Ponadto kupcy niczego nie wyrabiali, lecz jedynie sprzedawali towary przez kogoś wyprodukowane. W oczach niektórych duchownych: sprzedawali za zawyżoną cenę. A więc dopuszczali się oszustwa i kradzieży. Najmniej wątpliwości było wobec rzemieślników, którzy sami wyrabiali swe towary. Ale i ich oskarżano o celowe oszustwa kupujących.

R1Wzx17MZAYpk

Na zdjęciu fragment rynku, na którym na podwyższeniu, stoi kamienny pręgierz w postaci zdobionego słupa. Wokół siedzą ludzie. W tle stoją kamienice, pod kamienicą artysta sprzedaje obrazy.

RbeJamGsinq1s

Zdjęcie przedstawia fragment ściany kamienicy. Do ściany kamienicy przymocowana jest żelazna obręcz. Nad obręczą jest tabliczka z informacją czym jest obręcz i do czego służyła w przeszłości.

Jak dostać się do miasta?

Wiele średniowiecznych miast było otoczonych murami obronnymi i fosą. Mieszkańcy miasta byli z nich dumni. Obwarowania chroniły ich przed najazdem obcych wojsk i napadami rabusiów. Do miasta można było wjechać przez bramę, którą na noc zamykano. Często wjazd do miasta prowadził przez zwodzony most, a bramę dodatkowo zabezpieczano opuszczaną kratą. Bezpieczeństwa strzegli miejscy strażnicy.

Ćwiczenia

Polecenie 4

Przyjrzyj się zamieszczonym ilustracjom. Wskaż te, które przedstawiają średniowieczny rynek.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Wittenberga, Warszawa.

Polecenie 4

Zapoznaj się z opisem ilustracji i ustal, czym dziś zastąpiono w miastach średniowieczny rynek?

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Dziś średniowieczny rynek zastępuje np. centrum handlowe.

R15nK28XZwyPY

Na zdjęciu przedstawiono bramę i palisadę z drewna. Brama góruje nad palisadą, posiada otwory okienne. Do bramy prowadzi kładka, która jest przedłużeniem ścieżki.

R14yPNO4LZlT2

Ilustracja przedstawia miasto i okolice. Centrum miasta to plac - rynek w kształcie kwadratu. Na jego bokach znajdują się zabudowania miejskie, w tym kościół, ratusz, kamienice. Okolica - to wzgórza, drzewa symbolizujące las i zagrody.

R9umOsztJlVSY

Na ilustracji znajduje się prostokątny plac otoczony z każdej strony kamienicami (widoczne dwie prostopadłe do siebie pierzeje), na pierwszym planie, na placu, gęsto ustawione stragany, wokół których są ludzie.

Rw8VpcPGfLSD1

Zdjęcie przedstawia parking i samochody. Wokół parkingu stoją wieżowce i dwupiętrowy budynek użyteczności publicznej.

Polecenie 5

Wskaż na poniższej ilustracji elementy obronne miasta, które chroniły jego mieszkańców przed atakiem wroga. Wyjaśnij, dlaczego dziś nie otacza się miast murami obronnymi.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Bramy, mury, fosa, wieże. Dziś technika wojenna rozwinęła się na tyle, że mury obronne nie gwarantują obrony miasta.

RivFeFmLImL6S

Ilustracja przedstawia widok średniowiecznego miasta. Centrum miasta stanowi rynek wraz z przylegającymi do niego zabudowaniami ratusza miejskiego. Całe miasto podzielone jest ulicami w ten sposób, że zabudowania tworzą prostokątne i kwadratowe skupiska domów. Miasto otoczone jest murem i fosą. Aby dostać się do środka, trzeba przejść przez jedną z czterech bram. Poza murami miasta znajdują się pola uprawne, wieś. Przy jednej z bram stoi kościół.

Polecenie 5

Zapoznaj się z opisem ilustracji. Wymień elementy obronne miasta, które chroniły jego mieszkańców przed atakiem wroga. Wyjaśnij, dlaczego dziś nie otacza się miast murami obronnymi.

R14hV9Jkalocm

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Bramy, mury, fosa, wieże. Dziś technika wojenna rozwinęła się na tyle, że mury obronne nie gwarantują obrony miasta.

Słownik