Sztuka umierania – wołanie do śmierci
Śmierć stanowi jedną z największych zagadek ludzkiej egzystencji. Stosunek do niej zmieniał się na przestrzeni epok. Wywołuje ona uczucia przerażenia, niepokoju, lęku trudnego do sprecyzowania. Dla jednych stanowiła kres istnienia, dla drugich - moment przejścia do innego świata lub wcielenia. Próbowano ją oswajać, personifikować, zrozumieć. Dekadenci, znużeni życiem, widzieli w niej wyzwolenie, ukojenie bólu istnienia. Zafascynowani jej fenomenem, z nadzieją i zniecierpliwieniem oczekiwali kresu swojego życia lub teatralnie sami je kończyli,z wiarą, że jest to jedyna możliwość ucieczki od wszechobecnego cierpienia.
1) Na podstawie poznanych już dzieł literackich i plastycznych scharakteryzuj wizerunek śmierci w różnych epokach. Zapisz cechy jej wyglądu i atrybuty.
2) Przypomnij znaczenie wyrażeń: memento mori, danse macabre, non omnis moriar.
1) Poszukaj fotografii In Voluptas Mors, wykonanej przez Salvadora Dalego i Philippe'a Halsmana w 1951 roku.
2) Odnajdź inne wizerunki śmierci stworzone przez współczesnych artystów (takich jak Damien Hirst, Marina Abramović, Katarzyna Kozyra).
Wokół śmierci
Jakimi sposobami artysta wyraża sens umierania w swoim dziele? Zanalizuj przykład wybrany przez siebie.
Wyjaśnij, która epoka literacka przejawiała szczególne zainteresowanie tematem śmierci. W jaki sposób postrzegano to zagadnienie?
Przypomnij cechy wyglądu Śmierci z Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią. Jak reagujemy dziś na taki wizerunek? Jakie emocje wzbudzał wieki temu?
Przypomnij sobie, kim był Tanatos. Wymień cechy wyglądu tej postaci.
Określ, czy młodopolska śmierć była mężczyzną, czy - kobietą. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Opisz wizerunek śmierci przedstawiony na obrazie Śmierć i grabarz Carlosa Schwabego.
O przyjdź!
Wiersz O przyjdź! pochodzi z wydanego pośmiertnie w 1910 roku tomu poetyckiego Nim serce ucichło Stanisława Korab‑Brzozowskiego.
W 1901 roku poeta popełnił samobójstwo. Jego przyczyną była prawdopodobnie niespełniona miłość do młodopolskiej femme fatale, żony Stanisława Przybyszewskiego – Dagny. Można o tym przeczytać w Reflektorem w mrok Tadeusza Boya‑Żeleńskiego. Poeta starannie zaplanował i wyreżyserował swoje samobójstwo.
O przyjdź!O przyjdź!
O przyjdź, jesienią –
Wdziej szatę lekką, białą, zwiewną,
Pajęczą;
Rzuć na hebanowe swoje włosy
Perły rosy
Lśniące zimnych barw
Tęczą.O przyjdź, jesienią –
Owiana skargą tęskną, rzewną
Żurawi,
W dal płynących szarą niebios tonią,
Tchnąca wonią
Kwiatów, które mróz
Krwawi.O przyjdź, jesienią –
W chwilę zmierzchu senną, niepewną –
I dłonie
Swe przejrzyste, miękkie, woniejące
Na cierpiące
Połóż mi skronie –
O Śmierci! …Stanisław Korab-Brzozowski, O przyjdź!, [w:] tegoż, Nim serce ucichło, Warszawa 1910, s. 1–2.
Przeczytaj raz jeszcze wiersz Korab‑Brzozowskiego, ale zakryj ostatni wers. Jaki charakter ma wówczas ten utwór? Powiedz, do kogo i w jakiej sytuacji mógłby być skierowany.
Określ, co zmienia się w postrzeganiu sytuacji lirycznej po przeczytaniu ostatniego wersu. Jakie reakcje wzbudza on w czytelniku?
Scharakteryzuj Śmierć w wierszu Stanisława Koraba‑Brzozowskiego.
Wymień i zinterpretuj elementy tworzące nastrój towarzyszący pojawieniu się Śmierci.
Wyjaśnij, jaką rolę ma odegrać wyczekiwana postać. Jaką funkcję pełni takie wyobrażenie?
Obejrzyj trzy obrazy powstałe na przełomie XIX i XX wieku. Wskaż ten, który najlepiej koresponduje z wierszem O przyjdź!. Uzasadnij swój wybór.
Moją tęsknotą wywołana…
Zygmunt Różycki
Poeta młodopolski. Pracował w biurze zarządu Kolei Nadwiślańskiej, a po wojnie - w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Kilka jego wierszy zaadaptowano jako piosenki.
Moją tęsknotą wywołana...Moją tęsknotą wywołana…
Z oparów sennych tyś powstała
Taka srebrzysta, taka biała,
Taka promienna i powiewna,
Gdyby zaklęta w snach królewna…Takie podobne miałaś oczy
Do zwierciadlanych wód przezroczy,
Takie świetliste miałaś dłonie,
Księżyc całował twoje skronie…I uciszyłaś mego ducha,
Którym miotała boleść głucha…
Stanęłaś przy mnie nieskalana,
Moją tęsknotą wywołana…Moją tęsknotą wywołana..., [w:] Zygmunt Różycki, Tęsknota, Warszawa 1902, s. 10.
Znajdź w wierszu fragmenty, które wskazują na podobieństwo postaci kobiecych wykreowanych przez Stanisława Korab‑Brzozowskiego i Zygmunta Różyckiego. Wypisz cechy kobiety, o której jest mowa w wierszu Różyckiego.
Napisz, kiedy kochanka odwiedza postać mówiącą. Jaka jest rola kobiety?
Czy bohaterka wiersza Różyckiego jest - jak u Korab‑Brzozowskiego - uosobieniem śmierci? Jak można interpretować informację, że powstała z „oparów sennych”?
Określ, jak w kontekście wiersza Stanisława Korab‑Brzozowskiego O przyjdź! można postrzegać utwór Zygmunta Różyckiego Moją tęsknotą wywołana....
Marność
Jednym z symboli śmierci najczęściej pojawiających się w sztuce jest ludzka czaszka. Artyści używali go także jako pretekstu do mówienia o życiu i rozmaitych problemach ludzkiej egzystencji. Przypomnij sobie chociażby szekspirowską czaszkę Yoricka.
Na przełomie XIX i XX wieku popularne było tworzenie wizualnych iluzji, czyli ilustracji, które po dokładnym obejrzeniu odsłaniały „drugie ujęcie tego samego tematu. Elementy pojawiające się na nich składały się na kolejny, zaskakujący i często przerażający obrazek. Był nim nierzadko wizerunek czaszki, mający przypominać ludziom o marności życia w obliczu nieuniknionej śmierci.
Jednym z najsłynniejszych tego typu rysunków było dzieło amerykańskiego ilustratora Charlesa Allana Gilberta zatytułowane All is Vanity (Wszystko jest marnością). Przedstawia ono kobietę siedzącą przy toaletce i podziwiającą swą urodę w wielkim lustrze. Kiedy spojrzymy na grafikę z pewnej odległości, naszym oczom ukazuje się wielka trupia czaszka, będąca graficznym wyobrażeniem łacińskiej sentencji memento mori. Wszystko zatem - jak głosi tytuł ilustracji - jest marnością. Młodość i fizyczne piękno przeminą, a cień śmierci towarzyszy człowiekowi podczas całej jego egzystencji.
Ustal, w jaki sposób dwudziestowieczni twórcy nawiązują do wcześniejszych wyobrażeń śmierci.
Zadaniowo
Przygotuj pisemną wypowiedź argumentacyjną na temat: Oblicza śmierci. Omów w niej funkcjonowanie formuły memento mori w tekstach kultury dawnej i współczesnej.
Napisz interpretację obrazu Jacka Malczewskiego Śmierć (1902).
Scharakteryzuj przedstawione osoby.
Odczytaj symbolikę obrazu.
Wyjaśnij, w jaki sposób obraz koresponduje z wierszem O przyjdź! Stanisława Korab‑Brzozowskiego.
Przygotuj 15‑minutową wypowiedź na temat obecności motywu śmierci w literaturze i sztuce Młodej Polski. Skorzystaj z materiałów zawartych w podręczników oraz innych dostępnych ci źródeł.