Wprowadzenie

Strajki w 1988 roku i geneza Okrągłego Stołu

Na przełomie kwietnia i maja 1988 roku kraj znowu ogarnęła fala strajków. Zastrajkowała m.in. Huta im. Lenina w Krakowie, Huta Stalowa Wola, Stocznia Gdańska. Demonstrowano także na ulicach, żądając przywrócenia działalności związku oraz poprawy sytuacji ekonomicznej czy zwolnienia z więzień aresztowanych. Do pacyfikacji strajkujących i demonstrujących wysłano ZOMO.

W lipcu 1988 roku w Polsce przebywał Michaił Gorbaczow. Wizyta – mimo napiętej sytuacji w kraju – przebiegała w wyjątkowo przyjemnej atmosferze. Gorbaczow zachowywał się inaczej niż jego poprzednicy i zdobywał sympatię otoczenia. Ponadto zdawano sobie sprawę, że w ZSRR ruszył proces zmian. Podczas spotkania z intelektualistami na Zamku Królewskim w Warszawie padło pytanie o „aktualność doktryny Breżniewa”. Gorbaczow nie udzielił jednoznacznej odpowiedzi, niemniej odebrano to jako kres jej funkcjonowania.

Kolejna fala strajków ogarnęła kraj w sierpniu 1988 roku. Wówczas po raz pierwszy przedstawiciele władz wystąpili z propozycją spotkania tzw. Okrągłego Stołu, przy którym zasiądą przedstawiciele opozycji i strony rządowej. W gremium partyjnym nie brakowało opornych i niechętnych porozumieniu z opozycją, niemniej ostatecznie na VIII Plenum KC PZPR zwyciężyła chęć kompromisu. Warto jednak wspomnieć, że później (a zwłaszcza na X Plenum) tzw. beton partyjny, niechętny liberalizacji, kompromisowi z opozycją i przeobrażeniom gospodarczym, mocno się uaktywnił. W rozmowach sondażowych z rządem uczestniczyli m.in. Władysław Siła‑Nowicki i Andrzej Stelmachowski (działacz Klubu Inteligencji Katolickiej). W szukanie kompromisu zaangażowali się także przedstawiciele Episkopatu.

31 sierpnia 1988 roku doszło do pierwszego spotkania gen. Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą. Spotkanie odbyło się w Warszawie. Wałęsa mimo braku konkretnych obietnic ze strony władz zobowiązał się doprowadzić do ugaszenia strajków. Kolejne spotkanie planowano na 16 września. Znowu zaangażował się Episkopat. Mediatorem był ks. Alojzy Orszulik. Tym razem miejscem rozmów była podwarszawska Magdalenka. Ustalono wówczas, że obrady okrągłego stołu odbędą się w połowie października. Jednak terminu nie dotrzymano – zmienił się rząd. Nowym premierem został Mieczysław Rakowski, długoletni redaktor naczelny „Polityki”, uchodzący za zwolennika liberalnego kursu polityki. Pierwsze wypowiedzi nowego premiera, niechętne Okrągłemu Stołowi, a także próba postawienia Stoczni Gdańskiej w stan likwidacji temu przeczyły. Nie bez znaczenia były też tarcia we władzach partyjnych. Niemniej nastąpiło drobne złagodzenie sytuacji w kontaktach ze społeczeństwem.

Obchody jubileuszu zdobycia niepodległości, a także rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, tym razem nie spotkały się z takimi represjami jak demonstracje przeprowadzone jeszcze wiosną czy latem. KC PZPR podjął ostatecznie uchwałę o wprowadzeniu w życie pluralizmu politycznego i związkowego. Ostatnim problemem, który blokował podjęcie rozmów, były kwestie personalne: strona rządowa nie chciała początkowo zaakceptować wszystkich zgłoszonych przez opozycję kandydatów do rozmów, ale ostatecznie wyraziła zgodę.

Warto wspomnieć o jeszcze jednym istotnym wydarzeniu, które także miało wpływ na utrzymanie sympatii dla Solidarności. 30 listopada 1988 roku odbyła się debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem (szefem „rządowych” związków zawodowych, czyli Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych) i Lechem Wałęsą. Założeniem debaty było skompromitowanie Wałęsy. Uważano, że Miodowicz – długoletni działacz, a ponadto członek Biura Politycznego – pokaże swoją wyższość intelektualną. Debata jednak zakończyła się pełnym sukcesem szefa Solidarności.

Okrągły Stół

W grudniu 1988 roku przy Lechu Wałęsie jako przewodniczącym NSZZ „Solidarność” powstał Komitet Obywatelski, a jego sekretarzem został Henryk Wujec. W ramach Komitetu utworzono 15 sekcji, w których starano się gromadzić materiały na potrzeby rozmów Okrągłego Stołu. Komitet liczył 135 osób (doradców z różnych dziedzin).

Rozmowy rozpoczęły się 6 lutego 1989 roku. Zakończyły 5 kwietnia. Odbywały się w stolicy, w pałacu Namiestnikowskim, przy okrągłym stole specjalnie wykonanym na tę okazję.

Bezpośredni udział w rozmowach brało 57 osób, jednak zaangażowanych w nie było kilkaset (udzielających się w pracach przygotowawczych i grupach roboczych). Wśród uczestników warto wymienić: Władysława Findeisena, Aleksandra Gieysztora, Czesława Kiszczaka, Lecha Wałęsę, Alfreda Miodowicza, Jerzego Turowicza, Mikołaja Kozakiewicza, Józefa Ślisza i Jana Janowskiego. Rozmowy odbywały się w trzech zespołach – gospodarki i polityki społecznej, pluralizmu związkowego oraz reform politycznych.

Ich efektem była zgoda na powtórną rejestrację Solidarności i wprowadzenie wolności w życiu politycznym. Zapowiedziano zreformowanie systemu prawnego i sądownictwa, a także ograniczenie cenzury. Zawarto też kontrakt przedwyborczy dotyczący podziału mandatów w przyszłym parlamencie (dlatego wybrany później sejm nazywano kontraktowym). Zgodnie z umową 65% mandatów miało przypaść stronie rządzącej, a 35% opozycji. Wybory do senatu (który również pojawił się po latach) miały być w pełni wolne. 7 kwietnia sejm uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji PRL, w której znalazły się zapisy o wprowadzeniu senatu oraz urzędu Prezydenta. Jego wyboru miały dokonać połączone izby sejmu i senatu, czyli Zgromadzenie Narodowe. Wprowadzono także nowe ordynacje wyborcze i ustalono termin wyborów na 4 i 18 czerwca.

Po Okrągłym Stole

W kwietniu 1989 roku Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował ponownie NSZZ „Solidarność” i NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych. Znowu zaczął się ukazywać „Tygodnik Solidarność”. Pojawiła się także „Gazeta Wyborcza”, kolejne opozycyjne pismo. Jego redaktorem naczelnym został Adam Michnik. W gazecie prezentowali się kandydaci Komitetu Obywatelskiego, każdy miał zdjęcie zrobione z Lechem Wałęsą. KO uzyskał też dostęp do radia i telewizji – 28 kwietnia w radiu, a 9 maja w telewizji została nadana pierwsza audycja Studia „Solidarność”.

Wybory odbyły się 4 czerwca 1989 roku. Głosowano w dwóch turach. Frekwencja była bardzo niska (I tura – 62,7%, II – 25%). Opozycja uzyskała 161 mandatów w sejmie i prawie wszystkie (99 na 100) w senacie. Dla strony rządzącej na pewno ogromną porażką był fakt, że prawie całkowicie przepadła tzw. lista krajowa (z 35 kandydatów do parlamentu dostały się tylko 2 osoby). Mandaty te zostały rozdzielone na listy okręgowe i obsadzone w II turze.

Po wyborach, kiedy kształtowały się kluby poselskie, opozycyjni posłowie utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny, który liczył 260 osób. Jego przewodniczącym został Bronisław Geremek. 4 lipca 1989 roku odbyło się inauguracyjne posiedzenie sejmu i senatu. Marszałkiem nowo wybranego sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a senatu Andrzej Stelmachowski.

Wcześniej prowadzono rozmowy na temat obsadzenia urzędu prezydenta i zasadniczo ustalono, że obejmie go Wojciech Jaruzelski. Na łamach „Gazety Wyborczej” ukazał się tekst Wasz prezydent, nasz premier, sugerujący, że wybór na stanowisko prezydenta gen. Jaruzelskiego powinien doprowadzić do obsadzenia urzędu premiera przez człowieka opozycji. 19 lipca 1989 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego.

R6CPxc7DUptHZ

Adam Michnik, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” i zaproponowany przez niego kandydat na premiera, Tadeusz Mazowiecki Źródło: Mariusz Kubik, Adam Michnik, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” i zaproponowany przez niego kandydat na premiera, Tadeusz Mazowiecki, 2004, Fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tym samym generał Jaruzelski zrezygnował z funkcji I sekretarza KC PZPR. Misję tworzenia rządu prezydent powierzył gen. Czesławowi Kiszczakowi, któremu jednak nie udało się tego dokonać: OKP zawarł bowiem porozumienie z  dotychczasowymi przybudówkami PZPR. W efekcie nowym premierem został Tadeusz Mazowiecki (24 sierpnia 1989 roku). Nowy rząd miał charakter koalicyjny. Na czele czterech ministerstw stali członkowie PZPR (np. resort obrony objął Florian Siwicki, a ministerstwo spraw wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak).

Członkiem rządu o najbardziej barwnej osobowości okazał się Jacek Kuroń, który objął tekę ministra pracy i polityki socjalnej. Do historii przeszły jego pogadanki nazywane „podwieczorkiem przy mikrofonie”, które zjednywały mu poparcie społeczne.

Obejmując urząd premiera, Tadeusz Mazowiecki powiedział słynne słowa: „Przeszłość odkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania”.

Plan Balcerowicza

Jednym z najważniejszych zadań, które stanęły przed rządem było zreformowanie gospodarki. Realizacji programu gospodarczego podjął się Leszek Balcerowiczt0Z3lHXciy_000tp001Leszek Balcerowicz. Jego zadanie polegało przede wszystkim na zahamowaniu hiperinflacji, dokonaniu uwłaszczenia, uregulowaniu kwestii własności, zlikwidowaniu dopłat do nierentownych zakładów. Balcerowicz (wicepremier i minister finansów) przedstawił swój plan 17 grudnia 1989 roku. Zaproponował 11 nowych ustaw. Dotyczyły one: gospodarki finansowej, przedsiębiorstw, podmiotów zagranicznych, podatków, prawa bankowego, dewizowego, celnego, zatrudnienia, szczegółowych warunków rozwiazywania umów o pracę, wzrostu wynagrodzeń, stosunków kredytowych.

Program reform Balcerowicza został zaakceptowany przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy. Polsce obiecano uruchomienie kredytów o łącznej wartości 2,2 mld dolarów. Przeciwdziałać inflacji miało wprowadzenie w przedsiębiorstwach państwowych progresywnego podatku od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń, ustalenie sztywnego kursu dolara, podniesienie stopy kredytowej, a przede wszystkim ograniczenie dotacji państwowych do deficytowych działów gospodarki. Dla społeczeństwa była to terapia wstrząsowa. Chciano kapitalizmu, ale nie zdawano sobie sprawy z efektów jego wprowadzenia. Skutkiem reformy było bardzo duże bezrobocie oraz wzrost cen (o 40–50%). Kolejny raz doszło więc do strajków i protestów. Próbowali je rozładowywać Lech Wałęsa i Jacek Kuroń. Balcerowicz konsekwentnie realizował politykę rządu. Już w marcu 1990 roku widocznym sukcesem był spadek inflacji.

Kolejnym ważnym krokiem było przeprowadzenie prywatyzacji – zrezygnowanie z prowadzenia działalności gospodarczej przez państwo oraz spowodowanie napływu kapitału zagranicznego do Polski. Niestety, proces ten wiązał się z dużą niedbałością przy stanowieniu praw, w wyniku czego m.in. działacze aparatu partyjnego zakładali spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i wykorzystując luki prawne, powiększali swój kapitał. Nastała era afer gospodarczych.

Powiew nowego

Nastąpiły także wyraźne zmiany w polskiej polityce zagranicznej. Przyjęto całkowicie odmienne priorytety. Polska zaczęła dążyć do integracji politycznej i militarnej z Zachodem. Ministrem spraw zagranicznych w rządzie Tadeusza Mazowieckiego został Krzysztof Skubiszewskit0Z3lHXciy_000tp002Krzysztof Skubiszewski. Powiewem nowego był również inny wymiar polityki zagranicznej. Od 9 do 14 listopada 1989 roku przebywał w Polsce kanclerz RFN Helmut Kohl. Doszło wówczas do symbolicznego polsko‑niemieckiego pojednania podczas mszy świętej, która odbyła się w Krzyżowej na Dolnym Śląsku. 17 lipca 1990 w rokowaniach na temat zjednoczenia RFN i NRD wziął udział minister spraw zagranicznych Polski i uzyskał zapewnienie, że zjednoczone Niemcy zawrą traktat potwierdzający nienaruszalność polskiej granicy zachodniej. 27 lutego 1990 roku wznowiono też (zerwane w 1967 roku) stosunki między Polską a Izraelem.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego proklamował politykę grubej kreski: nie podjęto kwestii odpowiedzialności za 45 lat rządów komunistycznych w Polsce.

29 grudnia 1989 uchwalone zostały zmiany w konstytucji. Przede wszystkim przywrócono państwu miano Rzeczpospolitej Polskiej. Miało być od tej pory państwem prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu i jest sprawowana poprzez sejm i senat. Szersze uprawnienia uzyskał samorząd terytorialny. Wprowadzono pluralizm polityczny. 9 lutego 1990 roku przywrócono godło państwowe z czasów II RP – orła w koronie. Rozwiązano Służbę Bezpieczeństwa i Milicję Obywatelską, a w ich miejsce powstał Urząd Ochrony Państwa i Policja Państwowa.

W styczniu 1990 roku rozwiązano PZPR. W dniach 27–30 stycznia w Sali Kongresowej w Warszawie odbył się ostatni zjazd PZPR.

W miejsce PZPR powstało kilka ugrupowań z Socjaldemokracją Rzeczypospolitej Polskiej na czele. Jej głównymi liderami byli Aleksander Kwaśniewskit0Z3lHXciy_000tp003Aleksander Kwaśniewski i Leszek Miller. Część byłych członków utworzyła Unię Socjaldemokratyczną Rzeczypospolitej Polskiej (na czele stanął Tadeusz Fiszbach). SdRP uznała się za kontynuatorkę PZPR, przejęła jej aktywa i pasywa. W sejmie utworzono Parlamentarny Klub Lewicy Demokratycznej. W 1990 roku zlikwidowano RSW Prasa–Książka–Ruch, uchodzący za koncern partyjny. Znaczna część budynków będących własnością PZPR stała się własnością państwa, np. Gmach Komitetu Centralnego został w 1991 roku siedzibą giełdy.

Przestało także istnieć ZSL, 5 maja powrócono do nazwy PSL. Jego liderem został Roman Bartoszcze. Działały także nadal ugrupowania będące wcześniej „w podziemiu”, jak KPN Leszka Moczulskiego i PPS Jana Józefa Lipskiego.

Na scenie politycznej pojawiły się nowe ugrupowania, np. Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe z Wiesławem Chrzanowskim na czele, Kongres Liberalno‑Demokratyczny, Porozumienie Centrum czy Unia Polityki Realnej.

20 maja 1990 roku odbyły się pierwsze całkowicie wolne i demokratyczne wybory samorządowe. Frekwencja wyniosła tylko 42,3%.

Podział obozu Solidarności

Jednolity do tej pory obóz solidarnościowy od połowy 1990 roku zaczął się dzielić. Wyraźnie stało się to widoczne przed nowymi wyborami prezydenckimi. M.in. zwolennicy Tadeusza Mazowieckiego powołali Ruch Obywatelski–Akcja Demokratyczna. Jesienią 1990 roku odbyły się wybory. Sukces odniósł Lech Wałęsa. 22 grudnia 1990 roku nastąpiło jego zaprzysiężenie. Wałęsa sprawował władzę tylko jedną kadencję. W 1995 roku nowym prezydentem został Aleksander Kwaśniewski, lider SLD (koalicji wyborczej powstałej w 1991 roku przede wszystkim na bazie SdRP). Po jego dwóch kadencjach funkcja prezydenta – zgodnie z kolejną elekcją – przypadła Lechowi Kaczyńskiemut0Z3lHXciy_000tp004Lechowi Kaczyńskiemu. Prezydent wraz z wybitnymi osobistościami polskiej sceny politycznej zginął w katastrofie rządowego samolotu w okolicach Smoleńska. Polska delegacja leciała na obchody rocznicy zbrodni katyńskiej. Po raz pierwszy w historii III RP, ale kolejny w historii Polski, uprawnienia prezydenta przejął zgodnie z konstytucją marszałek sejmu Bronisław Komorowskit0Z3lHXciy_000tp005Bronisław Komorowski.

W kolejnych wyborach Bronisław Komorowski wolą większości Polaków objął urząd prezydenta.

27 października 1991 roku odbyły się pierwsze całkowicie wolne wybory do sejmu. W skład parlamentu weszli przedstawiciele 29 ugrupowań politycznych, co nie sprzyjało stabilności politycznej. Próbowano zaradzić tej sytuacji, zmieniając w 1993 roku ordynację wyborczą. Wprowadzono m.in. progi wyborcze. W 1993 roku do władzy doszli postkomuniści z SLD, który utworzył koalicję z PSL. Od tego momentu rozpoczęła się swego rodzaju huśtawka wyborcza, która raz windowała lewicę, a raz ugrupowania postsolidarnościowe. 21 września 1997 roku sukces odniosła Akcja Wyborcza „Solidarność”, natomiast 23 września 2001 roku ponownie zwyciężyła lewica.

Zmieniała się też scena polityczna: pojawiały się nowe ugrupowania, znikały lub zmieniały nazwy partie ukształtowane w 1989 roku lub później. Na przykład w 2005 roku sukces wyborczy przypadł ugrupowaniu Prawo i Sprawiedliwość, powstałemu w 2001 roku, z Jarosławem Kaczyńskim na czele. W jego składzie znaleźli się politycy wcześniej należący do Porozumienia Centrum. PiS utworzył koalicje z Ligą Polskich Rodzin i Samoobroną. W 2007 roku nastąpił rozpad koalicji i przedterminowe wybory, w wyniku których do władzy doszła Platforma Obywatelska. To ugrupowanie zostało założone przez Andrzeja Olechowskiego, Macieja Płażyńskiego (polityków wywodzących się z Akcji Wyborczej „Solidarność”) oraz Donalda Tuska (wcześniej członka Kongresu Liberalno‑Demokratycznego i Unii Wolności). PO weszła w koalicję z PSL. Platforma jest jedyną partią polityczną, która powtórzyła sukces wyborczy w kolejnej elekcji (w 2011 roku).

Dla kształtowania się polskiej demokracji istotne znaczenie miało uchwalenie nowej konstytucji, która zastąpiła konstytucję PRL z 1952 roku. Prace nad nią rozpoczął już sejm kontraktowy. On też wprowadził pierwsze zmiany do peerelowskiej ustawy. W 1992 roku (17 października) sejm przyjął czasowe rozwiązanie pod postacią małej konstytucji. Akt regulował kwestie zależności między władzą ustawodawcza i wykonawczą oraz kompetencje samorządu terytorialnego.

Ostatecznie konstytucję obowiązującą do dziś uchwaliło Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia w 1997 roku. 15 maja 1997 roku została przyjęta przez naród polski w referendum, a 17 października weszła w życie.

Zamiast podsumowania

R1LlEN0tL2ZrK

Godło PRL Źródło: Godło PRL, domena publiczna.

R60CXjkWwkFOd

Czasami nawet konstytucja może wprowadzać w błąd. Konstytucja RP używa w art. 28 błędnie pojęcia godło. Godłem Polski jest Orzeł Biały, natomiast tenże Orzeł umieszczony na tarczy herbowej w czerwonym polu jest już herbem Polski