Trudy, niepokoje i niedostatki życia na wsi czasów Młodej Polski
Wsi spokojna, wsi wesoła! Który głos twej chwale zdoła? pisał Jan Kochanowski, postrzegający polską wieś jako miejsce niemalże arkadyjskie – dające człowiekowi radość i poczucie egzystencjalnej harmonii. Słowa renesansowego poety nigdy nie były jednak w pełni adekwatne do rzeczywistości. Pozamiejskie tereny stanowiły ponure i smutne terytorium ludzkiej nędzy, a ich mieszkańcy każdego dnia musieli bezradnie zmagać się z głodem, chorobą i wszechobecną śmiercią.
Przypomnij sobie treść poznanych nowel i wierszy pozytywistycznych.
Odszukaj definicję sonetu i wypisz jego cechy.
Przypomnij sobie, czym był naturalizm.
- Konopielka, reż. Witold Leszczyński - Jańcio Wodnik, reż. Jan Jakub Kolski - Kogel‑mogel, reż. Roman Załuski
Omówcie ukazany w nich obraz polskiej wsi. Przygotuj dyskusję o polskiej kinematografii ukazującej wieś i życie na niej.
Przeanalizuj tematykę nowel pozytywistycznych. Czy można na tej podstawie udowodnić, że literatura pozytywizmu służyła ukazaniu monografii biedy polskiej wsi? Odpowiedź uzasadnij.
Scharakteryzuj świat przedstawiony wybranych nowelek.
Nazwij emocje, które rodzą się pod wpływem tematyki i fabuły wybranych nowel.
Wskaż cel twórczości literackiej polegającej na pisaniu małych form prozatorskich.
Zacytuj z wybranych nowel dwa różne opisy przyrody. Porównaj te opisy oraz ich funkcje. Zapisz wnioski wynikające z tego porównania.
Obejrzyj obrazy: Babie lato Józefa Chełmońskiego oraz Trumna chłopska Aleksandra Gierymskiego. Przyporządkuj do każdego z nich odpowiednie opisy (niektóre z nich pasują do obu obrazów)
bezradność w obliczu śmierci, poczucie wolności, pies – symbol wierności, smutek, rozmarzenie, beztroska, pogodny nastrój, ciepłe barwy, tragedia rodzinna, radość z życia, melancholia, pies – symbol wierności, ciepłe barwy, związek z naturą;, śmierć dziecka
| Józef Chełmoński - Babie lato | |
|---|---|
| Aleksander Gierymski - Trumna chłopska |
Opisz sytuacje z życia chłopskiego przedstawione na obrazach Józefa Chełmońskiego i Aleksandra Gierymskiego.
Wyjaśnij, który obraz wiejskiej egzystencji jest bliższy tematyce nowel pozytywistycznych. Dlaczego?
Napisz rozprawkę problemową na temat: ,,Wieś – spokojna czy kraina pełna cierpienia?”. Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wybranych fragmentów tekstów prozatorskich z różnych epok, a także do innych tekstów kultury (np. do filmów lub obrazów).
Jan Kasprowicz
Jeden z najsłynniejszych poetów Młodej Polski. Oprócz liryki tworzył dramaty, był krytykiem literackim i tłumaczem. Pochodził z rodziny chłopskiej (z Szymborza na Kujawach), musiał włożyć wiele trudu w zdobycie wykształcenia i pozycji społecznej. Studiował w Lipsku, we Wrocławiu i Lwowie. W 1904 roku uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie Lwowskim, a w roku akademickim 1921–1922 pełnił tam funkcję rektora. Pod koniec życia, zakończywszy pracę uniwersytecką, przeniósł się do willi „Harenda”, znajdującej się między Poroninem a Zakopanem. Tam też zmarł.
Wiersz W chałupie pochodzi z pierwszego – naturalistycznego etapu twórczości Kasprowicza. Poetę interesowały wówczas kwestie związane z życiem na wsi, tragedie ludności wiejskiej, problem biedy, bezradności, osamotnienia.
W chałupieW okna chałupy, zwrócone
Ku chmurnej stronie zachodu,
Bije i bije szaruga.
A kropla deszczu za kroplą
Wsiąka przez szybę stłuczoną,
Którą zapchano szmatami.
Snadź to ostatki sukmany,
Bo skrawek, zewnątrz wiszący,
Tedy owedy drucianym
O szkło zaskrzypi haczykiem.
Wicher szparami wciąż wieje,
Że liść geranii i laku,
Co w poszczerbionych doniczkach
Na zgniłej stoją poręczy,
Gnie się i razem z szarugą,
Ze skrawkiem starej sukmany
I z kroplą deszczu, sączącą,
Zlewa swe dreszcze w dysonans
Nędzy.Na stole, w łyżce blaszanej,
Podpartej cegły odłamem,
Pali się knotek, zasycan
Kawałkiem świeżej okrasy,
I rzuca mdławe światełko
W zmrok zadymionej izdebki.
W kącie, przy ścianie zapadłej,
Na butwiejącej przyciesi
Łyżnik o barwie brunatnej
I o zębatej fasadzie:
Na nim talerze gliniane,
Dzbanek i garnki z żelaza,
W połowie sadzą pokryte.
Na ziemi woda we wiadrze
O zardzewiałych obręczach
I drwa, rąbane na jutro,
Tworzą z łyżnikiem i knotkiem,
Z garnkiem i miską dysonans
Nędzy.Na ławie, wąskiej a długiej,
O nogach górą zwężonych,
Ślady spożytej wieczerzy:
Kartofel, łokciem zgnieciony,
Szare łupiny, solnica
I na dnie misy czerwonej
Resztki zgęstniałej polewki.
W małym piecyku żelaznym
Tleją się jeszcze iskierki,
Przez szpary kręgów złocistym
Zabłysną czasem promykiem
I żółte światło poleją
Na mąką zaschły żurownik
I na zmoczone pończochy,
Które się suszą u brzegu.
Oto je podmuch w tej chwili
Rozszerzył w język płomienny,
Gwiżdżąc w kominie dysonans
Nędzy.Przy piecu starsza kobieta:
Włos czarny, krótko ucięty,
Zza błękitnego zawoju
Na skroń się białą wysuwa.
Powieki na dół spuszczone,
Broda na piersi obwisła
I ręce skryte pod fartuch.
Tedy owedy, gdy wicher
Głośniej zadzwoni o szyby,
Budzi się z drzemki i oko
To rzuci ku drzwiom zamkniętym,
To znów, gdy słoma zachrzęści,
Błyśnie z ukosa w kąt izby,
Aż czoło w fałdy się zwęża.
Oko niebieskie, ostatnią
Paląc się jeszcze pięknością,
Tworzy z tołubem wybladłym
I z lic bruzdami dysonans
Nędzy.Pod strzępem kołdry, na słomie,
Zasłanej zgrzebnym płachciskiem,
Szesnastoletnia śpi dziewka.
Łokieć wsunęła pod głowę,
Że aż koszula opadła
Z wypełniającej się piersi.
Ze stołu spływa żółtawy
Tłuszczowej lampy promyczek
I koralowe policzki
Okrasza jeszcze różowiej.
Czasem się w lekkim uśmiechu
Rozszerzą wargi czerwone:
Śni o paniczu z fabryki,
Co ją ukradkiem pochwycił
I udo przycisnął kolanem.
Patrzaj! ten uśmiech i sen jej,
I pierś namiętnie wydęta
Łączą się w smutny dysonans
Nędzy.Jan Kasprowicz, W chałupie, [w:] , Wybór poezji, Kraków 1973, s. 46–49.
Określ nastrój wiersza W chałupie
Wymień kolory, których mógłby użyć malarz tworzący ilustrację do tego tekstu. Odpowiedź uzasadnij.
Podziel wiersz Jana Kasprowicza na części. Co jest głównym elementem każdej z nich?
Opisz wygląd wiejskiej izby. Co się w niej znajduje?
Scharakteryzuj postać starszej kobiety. Napisz nie tylko o tym, jaka ona jest, lecz także o tym, co robi.
Wyjaśnij, jaki efekt chciał osiągnąć poeta przez powtarzanie słów dysonans nędzy.
Które sformułowanie pojawia się w wierszu W chałupie kilkakrotnie?
- „dysonans nędzy”
- „melancholia nędzy”
- „dysonans biedy”
Wyjaśnij, co ono oznacza w kontekście całego utworu.
Cykl sonetów Z chałupy uznawany jest za największe osiągnięcie Jana Kasprowicza w początkowym okresie jego twórczości. Wiersze te zawierają liczne opisy nędzy i cierpień chłopów, odznaczają się dużym artyzmem i dbałością o szczegóły z życia wsi i jej mieszkańców.
Z chałupy. XVMiała rolę, sprzedali jej rolę –
Były czasy gradu i posuchy,
Kubę dawno zamknął grób już głuchy,
A skąd płacić, gdy pustki w stodole?Pożegnała ze łzami swe pole,
W służbę poszły nieletnie dziewuchy,
I na plecach kawał starej pstruchy,
Tak na wiatr się puściła – na dolę.Wędrowała od wioski do wioski:
Tu się najmie do żniwa, tam pierze,
Pokąd lata, pokąd siły świeże...Ale starość spada funt po funcie:
Trza pójść w żebry, trza żyć z łaski boskiej...
I dziś zmarłą znaleźli na – gruncie.Jan Kasprowicz, Z chałupy. XV, [w:] , Wybór poezji, Kraków 1973, s. 33–34.
Z chałupy. XIXLeży chory dwa miesiące blisko,
Rwanie w krzyżach, ból piersi, ograszkaograszka -
Nie pomoże ni piasek, ni kaszka,
Aż się zwija na kłębek płachcisko.Jakie było to z niego chłopisko!
Zwinniejszego nie ma we wsi ptaszka:
Machać cepem lub kosą to fraszka;
Fraszka mokre wyrzucać torfisko.Teraz blady, jak ściana, i słaby...
Darmo leki przynoszą mu baby,
Śmierć zagląda z każdego otwora.Trzeba księdza, niech grzechy przebaczy,
A ksiądz łaje: „jedźcie po doktora –”
Księże, za co?... Doktor dla bogaczy...Jan Kasprowicz, Z chałupy. XIX, [w:] , Wybór poezji, Kraków 1973, s. 34.
Z chałupy. XXXIXRano, zimą, mróz czy zawierucha,
W surduciku do szkoły o milę,
A wieczorem w chacie późne chwile
Z książką, z piórem, chociaż w ręce chucha.Latem, wolny, zastąpi pastucha,
A pod pachą Homery, Wirgile;
Ludzie czasem poszydzą niemile,
Lecz on pasie i ludzi nie słucha...I tak wyrósł... I dalej w stolicę...
Tam to wiedzy głęboka jest rzeka...
Ojciec czeka i matula czeka...A on pisał: „Kochani rodzice!...
Skończę... bieda... dużo do roboty...”
I dziś skończył... umarł na suchoty...Jan Kasprowicz, Z chałupy. XXXIX, [w:] , Wybór poezji, Kraków 1973, s. 39–40.
Omów problemy, jakie przedstawia Jan Kasprowicz w sonetach.
Opisz bohaterów każdego z trzech sonetów. Co ich łączy?
Wyjaśnij, dlaczego Jan Kasprowicz poruszał w swoich wczesnych utworach właśnie taką tematykę.
Na czym polegają zabiegi stylizacyjne zastosowane we wszystkich cytowanych sonetach?
W jaki sposób poeta zbudował nastrój w swoich wierszach?
W sonecie pierwsze dwie strofy tworzą część opisową, ostatnie dwie - refleksyjną, Zanalizuj wiersze ze względu na taką ich organizację. Wnioski zapisz w tabeli.
Tytuł wiersza | Opis w dwóch czterowersowych strofach | Refleksja w dwóch tercynach |
Liczne polskie filmy i seriale, których akcja toczy się na prowincji, nierzadko w humorystyczny i ironiczny sposób przedstawiają życie polskiej wsi, jej problemy i obyczajowość.
Konopielka w reżyserii Witolda Leszczyńskiego to komedia powstała w 1981 roku. Jest ona adaptacją powieści Edwarda Redlińskiego pod tym samym tytułem.
Jańcio Wodnik to film‑ballada, zawierający w sobie wiele elementów surrealistycznych. Jego twórca, Jan Jakub Kolski, jest nie tylko reżyserem, ale także autorem nowel, opowiadań i powieści, przeważnie o tematyce wiejskiej.
Kogel‑mogel to film z 1988 roku w reżyserii Romana Załuskiego. Jego stworzona rok później kontynuacja nosi tytuł Galimatias, czyli kogel‑mogel II.
„Grzegorz z Ciechowa” to projekt muzyczny lidera zespołu Republika, Grzegorza Ciechowskiego (1957–2001). Wydany w 1996 roku (i wznowiony w 2002) album ojDADAna stanowi połączenie rockowego, popularnego brzmienia z polskimi przyśpiewkami ludowymi.
Omów wrażenia, jakie wywarły na tobie zaproponowane filmy o tematyce wiejskiej.
Opisz obraz wsi i jej mieszkańców ukazany w każdym z filmów.
Wymień problemy, z którymi muszą się zmierzyć bohaterowie filmów.
Wyjaśnij, czy te filmy wyśmiewają polską wieś, czy też przejawiają troskę o jej przyszłość.
Obejrzyj teledysk Piejo kury piejo Grzegorza z Ciechowa.
Na czym polega wykorzystanie folkloru w tym utworze?
Kpina z wiejskiego życia i czy fascynacja folklorem? Oceń wymowę utworu. Odpowiedź uzasadnij, wskazując kryteria wykorzystane przez ciebie.
Powiedz, czy problemy, które opisywał młodopolski poeta, są aktualne.
Analizując wybrane teksty kultury, uzasadnij, że folklor (obok mitologii greckiej i Pisma Świętego) stanowi fundament kultury Polaków.
Stwórz rysunek, obraz lub kolaż odzwierciedlające nastrój i tematykę wierszy Jana Kasprowicza poznanych na lekcji.
Napisz reportaż z wycieczki do skansenu lub rzeczywistej wsi.
Znajdź na wybranych stronach internetowych relację z występu ludowego zespołu pieśni i tańca. Opisz repertuar tego zespołu i system wartości zawarty w piosenkach wykonywanych przez artystów.