Japonia w XIX wieku

Przez większość XIX wieku Japonia była państwem feudalnym o stosunkach społecznych przypominających europejskie średniowiecze. Społeczeństwo było podzielone na cztery stany: samurajów (rycerzy), chłopów, rzemieślników i artystów oraz kupców. Terytorium Japonii było równe 4/5 powierzchni ówczesnej Francji. Aż połowę tego obszaru pokrywały skały uniemożliwiające osadnictwo i uprawianie ziemi. Liczba jego mieszkańców wynosiła 27 milionów. Japończycy mieli silne poczucie wyjątkowości swojej kultury. Dlatego Japonia izolowała się od świata jeszcze bardziej niż Chiny. Izolacja ta miała wymiar polityczny i gospodarczy, nie obejmowała jednak dorobku naukowego. Japońscy intelektualiści interesowali się europejskimi osiągnięciami w dziedzinie medycyny i techniki i mimo zakazów tłumaczyli obce dzieła na rodzimy język.

Stosunki z Europejczykami

Już od schyłku XVIII wieku Amerykanie i Europejczycy bezskutecznie próbowali nawiązać kontakty handlowe z Japonią. Cudzoziemskie statki mogły zawijać do portu w Nagasaki, ale Japończycy nie byli zainteresowani ich ofertą, nie udawało się więc nawiązać rozmów. Statki amerykańskie, rosyjskie i angielskie próbowały wpływać do innych portów, badając determinację Japończyków w obronie dostępu do ich państwa, ale okręty zawracano. Dopiero starannie przygotowana wyprawa amerykańska zakończyła się sukcesem i w 1854 roku w Kanagawie podpisano traktat o pokoju, przyjaźni i handlu. Udostępniono dwa kolejne porty statkom amerykańskim. Wkrótce podobne traktaty podpisały Rosja i Holandia. Stany Zjednoczone doprowadziły wprawdzie do przełomu w polityce japońskiej względem Zachodu, jednak nie zmieniło to samej Japonii. Jej społeczeństwo uznało to za kompromitację, rosła nienawiść do obcych. Elity japońskie były jednak świadome działań podejmowanych przez kolonizatorów w Chinach. Choć oficjalnie to olbrzymie państwo nigdy nie stało się kolonią, nie było w stanie obronić swojej niezależności. Toteż aby uniknąć losu Chin, Japonia podjęła udany wysiłek odgórnej, całkowitej przebudowy państwa. Reforma ta stała się możliwa dopiero wtedy, gdy okazała się potrzebna jej władzom.

Rewolucyjne zmiany

W 1868 roku rozpoczęła się cywilizacyjna przemiana Japonii. Stała się możliwa dzięki zmianie systemu władzy. Pod wpływem buntu drobnej szlachty (samurajów) zniesiono wojskowe rządy książąt dzielnicowych (szogunów, czyli dziedzicznych dowódców wojskowych). Przywrócono bezpośrednie rządy cesarza. Boski charakter władzy cesarskiej i autorytet 16‑letniego cesarza Mutsuhitoj0000008U4B3v25_000tp001Mutsuhito oraz poparcie najbardziej wpływowych klanów zdecydowały o powodzeniu reform, które pozwoliły Japonii uniknąć przymusowej kolonizacji przez Zachód. Zjednoczono kraj podzielony dotąd na autonomiczne feudalne księstwa. Nastała epoka „oświeconych rządów”, czyli Meijij0000008U4B3v25_000tp002Meiji. To japońskie określenie okresu panowania Mutsuhito stało się synonimem rewolucyjnych zmian, jakie przeszła modernizująca się Japonia. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat przyswoiła sobie europejskie osiągnięcia cywilizacyjne w dziedzinie prawa, technologii i kultury materialnej. W kraju wprowadzono konstytucję na wzór niemiecki, niezawisłość sądów i równość wszystkich wobec prawa. Japonia zyskała dwuizbowy parlament, silny rząd i rozbudowaną kadrę urzędniczą. Zniesiono instytucje feudalne: wielkie lenna i ustrój stanowy, a samurajom odebrano prawo do noszenia mieczy. Japończyków posłano do obowiązkowych szkół. Wprowadzono przymusową służbę wojskową, obowiązkowe szczepienia przeciw ospie i kalendarz gregoriański. W dziedzinie wojskowości sięgnięto po najlepszych specjalistów. Flotę rozbudowano pod okiem Brytyjczyków z Królewskiej Marynarki Wojennej, a armię lądową – dzięki oficerom pruskiego sztabu generalnego. Państwo unowocześniło przemysł zbrojeniowy i włókienniczy, a także zapoczątkowało rozwój przemysłu ciężkiego (hutnictwa). Chłopi zyskali wolność, a uprawianą przez nich ziemię dano im na własność.

Ciekawostka

R1FyVWNeXEKqV

Panorama Tokyo Źródło: Felice Beato, Panorama Tokyo, 1866, domena publiczna.

W 1868 roku przeniesiono stolicę kraju z Kioto do Edo, nadając temu miastu nazwę Tokio. Prezentowane zdjęcie autorstwa F. Beato przedstawia panoramę Tokio jeszcze sprzed gruntownej modernizacji państwa. Zwróć uwagę na charakterystyczną architekturę.

Kapsuła czasu

RNUJFG3V902At

Członkowie jednego z klanów samurajskich Źródło: Felice Beato, Członkowie jednego z klanów samurajskich, 1860, domena publiczna.

Niepisany zbiór zasad etycznych samurajów — zwany bushidō — kształtował się przez kilka wieków i obowiązywał tę rycerską kastę w Japonii aż do restauracji Meiji, kiedy zlikwidowano ustrój stanowy. Kładziono w nim nacisk na kształtowanie takich cech, jak honor, uczciwość i lojalność.

Polecenie 2

Zapoznajcie się z zasadami kodeksu samurajów, poszukując informacji w książkach i w Internecie. Które z zasad bushidō wydają się Wam szczególnie ważne? Uzasadnijcie odpowiedź.

Zgodnie z panującą dziś modą, która dotarła również do Polski, próbuje się promować „samurajską” etykę w społeczeństwach europejskich, na przykład w instytucjach biznesowych.

W gronie mocarstw światowych

Powstanie nowoczesnej Japonii na Dalekim Wschodzie można porównać do zjawiska kształtowania się silnych narodowych państw w Europie i Ameryce: zjednoczenia Niemiec czy przebudowy Stanów Zjednoczonych po zakończeniu wojny secesyjnej. Jednak utworzenie tamtych państw było wynikiem rozłożonego w czasie rozwoju i tendencji do integracji, ujawniających się w społeczeństwie. Japonia wszystkie składniki przyszłej potęgi wzięła od obcych. Jako jedyne państwo na świecie użyła fortelu obronnego w postaci błyskawicznej europeizacji. I dzięki temu jako jedyne państwo azjatyckie w krótkim czasie stała się mocarstwem, które skutecznie konkurowało z Europejczykami i samo podjęło aktywność kolonialną.

Jednak to nie rewolucja Meiji pchnęła Japonię na drogę ekspansji, chociaż bardzo ją ułatwiła. Zdecydowała o tym jej kultura, nietolerująca obcych wpływów, i warunki geograficzne, zmuszające Japończyków do szukania nowych przestrzeni życiowych. Pierwszym obiektem aktywności kolonialnej stały się Chiny. Jednak w przeciwieństwie do państw europejskich Japonii nie zależało na jej eksploatacji gospodarczej, lecz na zagarnięciu upatrzonych od dawna obszarów. Najbardziej pożądanym była bogata Korea, która znajdowała się pod politycznym wpływem Chin. Pierwszym krokiem do jej zdobycia stało się złamanie — na modłę europejską — izolacji Korei. Kolejnym — pokonanie samych Chin w wojnie, która w 1894 roku rozegrała się na lądzie i morzu. Jedynie interwencja dyplomatyczna Europy sprawiła, że twardych warunków pokoju, zapowiadających aneksję licznych obszarów azjatyckich, dotąd kontrolowanych przez Chiny, nie zrealizowano. W rękach japońskich pozostał tylko Tajwan (dawniej nazywany Formozą). Los Korei i Mandżurii miał się rozstrzygnąć w przyszłości. Niemniej awans Japonii do rzędu kolonialnych mocarstw stał się faktem. Zaledwie kilka lat później Japonia będzie pomagała mocarstwom europejskim spacyfikować antyeuropejskie powstanie bokserów w Chinach.

Zamiast podsumowania