Wirtualny spacer zaczyna się od przedstawienia brukowanego placu przed budynkiem Kopalni Wujek. Na placu znajduje się pomnik upamiętniający poległych w pacyfikacji kopalni górników w dniu16 grudnia 1981 roku. To bardzo wysoki, betonowy krzyż. U jego podstawy stoi duży wieniec z biało-czerwoną szarfą. Budynek kopalni oddzielony jest od placu wysokim, ceglanym murem. Widnieje na nim napis: W hołdzie górnikom poległym 16 grudnia 1981 roku w obronie wolności i Solidarności w dziesiątą rocznicę. Budynek kopalni jest duży, zbudowany z czerwonej cegły. Po jego bokach dwa wysokie pomalowane na biało-czerwono kominy. Podpis do ilustracji: W powojennej Polsce stan wojenny wprowadzono raz – w 1981 r., niezgodnie z obowiązującą wówczas Konstytucją PRL. Społeczeństwo zareagowało na to strajkami. Jednym z ważniejszych i najbardziej tragicznych w skutkach był strajk w kopalni „Wujek”. Opis punktów znajdujących się na głównym zdjęciu: 1. Cele stanu wojennego. Wraz z ogłoszeniem stanu wojennego wprowadzono zakaz demonstracji i strajków, zawieszono też działalność organizacji społecznych. Kluczowe zakłady pracy zostały zmilitaryzowane, a po ulicach polskich miast jeździły czołgi i transportery opancerzone. Celem stanu wojennego było powstrzymanie rodzącego się społecznego ruchu demokratycznego przez rozbicie NSZZ „Solidarność”. Organizacja ta powstała w 1980 r. w wyniku podpisania porozumień sierpniowych, kończących strajki robotnicze na Wybrzeżu. W krótkim czasie Solidarność, będąca związkiem zawodowym, przekształciła się w masowy ruch społeczny. Zdjęcie: Zdjęcie przedstawia stół przykryty obrusem. Na stole szklane butelki z wodą mineralną, popielniczka, paczka papierosów. Przy stole siedzą trzej dojrzali mężczyźni w garniturach. Jeden z nich podpisuje papiery w rozłożonej teczce. Za jego plecami stoi mężczyzna. Źródło: Podpisanie porozumień sierpniowych w Szczecinie, Stefan Cieślak, pl.wikipedia.org, CC BY 3.0. 2. Ogłoszenie stanu wojennego. 13 grudnia 1981 r. gen. Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego na terenie całego kraju. Stosowną uchwałę podjęła Rada Państwa, a władzę w PRL przejął pozakonstytucyjny organ – Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Wojskowe władze z czasów stanu wojennego radykalnie ograniczyły swobody obywateli. Wprowadzona została godzina milicyjna, cenzura korespondencji prywatnej oraz początkowo zawieszenie, a później kontrola rozmów telefonicznych. Zdjęcie: Zdjęcie przedstawia trawnik, chodnik i fragment miejskiej ulicy. Na chodniku stoi dwóch milicjantów w mundurach moro i czapkach na głowach. Rozmawiają z dwoma mężczyznami w cywilnych ubraniach. W tle ludzie z dziećmi, idący chodnikiem. Duża kamienica, a na niej umieszczone polskie flagi. Na ulicy stoi duża, milicyjna ciężarówka. Źródło: Wrocław, 1 maja 1982 – stan wojenny, Julo, pl.wikipedia.org, CC0. 3. Kopalnia Wujek. Kopalnia Węgla Kamiennego „Wujek” w Katowicach to jeden z symboli stanu wojennego w Polsce. Węgiel wydobywano tu w latach 1900–2021. W 2017 r. minister obrony narodowej przyznał kopalni medal „Za zasługi dla obronności kraju”. Zdjęcie: Zdjęcie przedstawia bramę wjazdową ze szlabanem. Za nią droga prowadząca do głównego budynku Kopalni Wujek. Budynek duży, zbudowany z czerwonej cegły, z wysokimi oknami. Źródło: Katowice – Kopalnia Węgla Kamiennego „Wujek”, Andrzej Otrębski, pl.wikipedia.org, CC BY-SA 4.0. 4. Przyczyna strajku. Polska Rzeczpospolita Ludowa była państwem autorytarnym, w którym władzę sprawowała partia komunistyczna. Funkcjonowanie w nim liczącej ponad dziewięć milionów członków Solidarności – organizacji znajdującej się poza kontrolą komunistów – podważało zasady działania systemu autorytarnego. Rozbicie jej struktur było więc priorytetem ówczesnych władz. Po wprowadzeniu stanu wojennego Solidarność została zdelegalizowana, a kilka tysięcy jej działaczy internowano w kilkudziesięciu ośrodkach na terenie całej Polski. Wśród zatrzymanych był Jan Ludwiczak, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” kopalni „Wujek”. Pracownicy kopalni zażądali uwolnienia Jana Ludwiczaka i rozpoczęli strajk. Władze wysłały do „Wujka” oddziały porządkowe w celu zajęcia terenu zakładu i zakończenia akcji protestacyjnej – nielegalnej w świetle prawa stanu wojennego. 15 grudnia do kopalni wkroczył pluton specjalny ZOMO. Zdjęcie przedstawia duży, opancerzony pojazd, który ma zakratowane wszystkie szyby. Na wozie znajduje się napis Milicja. Źródło: Armatka wodna Milicji Obywatelskiej, Now, pl.wikipedia.org, CC BY-SA 3.0. Przejście do zdjęcia drugiego. Zdjęcie przedstawia wnętrze sali muzealnej i makietę terenu Kopalni Węgla Kamiennego Wujek podczas wydarzeń grudniowych w 1981 roku. Na makiecie liczne budynki i hale kopalni Wujek, a także dwa duże kominy. Ukazana jest także ciągnąca się wzdłuż terenu kopalni ulica i plac przed nią, na którym znajdują się ciężarówki milicji i ZOMO oraz zgromadzeni, nieliczni ludzie. Na ścianie, za makietą liczne zdjęcia dokumentujące wydarzenia grudnia 1981 roku. Punkt na makiecie: 1. Stany nadzwyczajne. Stany nadzwyczajne – a takim był stan wojenny z lat 1981–1983 – wiążą się z dużym prawdopodobieństwem łamania praw człowieka. Władze państwowe uzyskują bowiem wówczas szczególne uprawnienia, a kontrola ich działań może być ograniczona. Konstytucja RP z 1997 r. przewiduje trzy stany nadzwyczajne: stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej. W każdym przypadku ustawa zasadnicza określa zasady służące zapobieganiu nadużyć ze strony władz. Dotyczą one zarówno czasu trwania stanu nadzwyczajnego, jak i kontroli sejmu nad organami władzy wykonawczej, które uzyskują wówczas nadzwyczajne uprawnienia. Zdjęcie przedstawia ulotkę z obwieszczeniem. Treść obwieszczenia: Działając na podstawie art. 13 ust. 1 oraz art. 14 ust. 1 i 2 Dekretu z dnia 12 grudnia 1981 roku o stanie wojennym przypomina się mieszkańcom miasta stołecznego Warszawy i województwa, że zabronione jest zwoływanie i odwoływanie wszelkiego rodzaju zgromadzeń, wieców i manifestacji. Udział w wiecach, zgromadzeniach i manifestacjach stanowi poważne zakłócenie porządku publicznego. Stosownie do Dekretu z dnia 12 grudnia 1981 roku o stanie wojennym. „Kto organizuje albo kieruje strajkiem lub akcją protestacyjna, podlega karze pozbawienia wolności do 5 lat” (artykuł 46, ustęp 2). „Kto w celu przeprowadzania strajku lub akcji protestacyjnej, albo w czasie ich trwania przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem zmusza inną osobę do zaniechania podjęcia lun wykonywania pracy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5” (artykuł 46 ustęp 5). Wojewódzki Komitet Obrony. Na obwieszczeniu namalowana jest odręcznie szubienica, na której wisi napis PZPR. Źródło: Fragment ulotki rozprowadzanej podczas stanu wojennego, pl.wikipedia.org, domena publiczna. 2. Przebieg strajku. 13 grudnia 1981 r. po północy nastąpiło aresztowanie przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Jana Ludwiczaka. Dwie godziny później wiadomość ta dotarła do kopalni, co wywołało niepokój wśród pracujących na nocnej zmianie górników. 14 grudnia rano podjęli oni decyzję o wstrzymaniu pracy, dopóki Ludwiczak nie wróci do kopalni – ogłoszono strajk. Próby rozmów z dyrekcją zakładu i komisarzem wojskowym nie przyniosły rezultatu. 15 grudnia oddziały ZOMO brutalnie spacyfikowały strajki w innych śląskich zakładach: w kopalniach „Staszic” i „Manifest Lipcowy”. W nocy z 15 na 16 górnicy z „Wujka” zaczęli się zbroić w metalowe przedmioty, które pozwoliłyby im stawić opór – pręty, łańcuchy, trzonki łopat i kilofów. 16 grudnia przeciwko górnikom stanęło 1471 funkcjonariuszy MO i ZOMO oraz 760 żołnierzy wraz z 22 czołgami i 44 wozami pancernymi. O godzinie 9.00 pracownikom kopalni przekazano polecenie opuszczenia terenu zakładu. Gdy ci nie zastosowali się do tego nakazu, przystąpiono do akcji. Najpierw użyto armatek wodnych i gazu łzawiącego, by rozproszyć tłum, który zebrał się przed kopalnią (byli to głównie członkowie rodzin górników oraz mieszkańcy sąsiedniego osiedla). Następnie za pomocą czołgów wojsko przebiło przejście przez mur i funkcjonariusze wkroczyli na teren zakładu. Doszło do starcia między strajkującymi a milicją. Górnicy stawiali zacięty opór, wśród funkcjonariuszy było wielu rannych, ale gen. Czesław Kiszczak, którego telefonicznie informowano o napiętej sytuacji, nie wydał zgody na użycie broni i rozkazał wycofanie oddziałów z terenu kopalni. Akcji jednak nie przerwano. Decyzję tę podjął samodzielnie dowódca plutonu specjalnego chor. Romuald Cieślak, według którego sytuacja była dramatyczna, a strzały w powietrze nie przyniosły rezultatu. O 12.30 na teren kopalni weszło ok. 20 funkcjonariuszy ZOMO uzbrojonych w pistolety maszynowe. Wystrzelili oni łącznie ok. 156 pocisków, które zabiły na miejscu sześciu górników, a trzech kolejnych śmiertelnie raniły. Po tych wydarzeniach podczas rozmów z wojskowymi górnicy zgodzili się zaprzestać strajku i opuścić kopalnię bez stawiania dalszych postulatów. Po przeciwnej stronie makiety znajduje się ściana z trójwymiarową ilustracją zomowców i milicjantów atakujących górnika pałkami. Zomowcy, milicjanci są w mundurach moro, na głowach mają hełmy, w dłoniach prostokątne tarcze i gumowe pałki. Górnik jest w stroju roboczym z kaskiem na głowie. Trzyma w dłoniach pręt metalowy. Jest otoczony przez atakujących. Za jego plecami znajdują się kryjący się za dużą, stalową konstrukcja trzej inni górnicy. Punk znajdujący się na ścianie: Ofiary i konsekwencje. Funkcjonariusze ZOMO użyli wobec strajkujących broni z ostrą amunicją. W wyniku konfrontacji dziewięciu górników zginęło, a 23 zostało rannych. Wśród oddziałów pacyfikujących rannych zostało 41 milicjantów i żołnierzy, w tym 11 ciężko. Zarówno górnicy, jak i pacyfikujący strajk funkcjonariusze byli sądzeni w różnych procesach przed i po roku 1989. Po wielu latach dowódca plutonu specjalnego ZOMO Romuald Cieślak, który pierwszy oddał strzał, został skazany za sprawstwo kierownicze zabójstwa, a inni zomowcy – za udział w bójce z użyciem broni palnej i ze skutkiem śmiertelnym. Zdjęcie przedstawia ścianę, na której zawieszona jest pamiątkowa tablica z napisem: W hołdzie poległym górnikom KWK Wujek. 13 grudnia 1981. Stowarzyszenie Represjonowanych w Stanie Wojennym Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, Katowice. Źródło: Pomnik poległych górników KWK „Wujek” w Katowicach, Michał Bulsa, pl.wikipedia.org, CC BY-SA 4.0.