Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma… O Maćku-wędrowniku…
Podczas tej lekcji poznamy utwory należące do literatury popularnej (powstałej w XVII wieku). Okazuje się, że twórczość nieelitarna (nawet sprzed kilkuset lat) może być ciekawa!
Sformułuj argument popierający lub podważający stanowisko, że literatura sprzed kilkuset lat może zaciekawić dzisiejszego czytelnika.
Sowizdrzalscy pisarze
Na przełomie XVI i XVII wieku pojawiła się w Polsce grupa twórców, którzy sami siebie nazywali sowizdrzałamisowizdrzałami. Kilkaset lat później badacze nazwali ich twórczość literaturą sowizdrzalską (inna nazwa to literatura rybałtowska). Kim byli sowizdrzałowie?
WstępTwórcy staropolskiej humorystyki ludowej, starannie ukrywający własne nazwiska pod komicznymi pseudonimami […] stanowili pierwszą generację krakowskiej cyganerii artystycznej. Wywodzili się oni ze środowiska małopolskich […] nauczycieli i „rektorów” szkółek parafialnych wiejskich i miejskich, wędrujących w poszukiwaniu chleba i zarobku żaków […]. Byli wśród nich studenci Akademii Krakowskiej, którzy z biedy czy też lenistwa porzucili studia, zapewne i bakałarze […], wreszcie służba kościelna i szkolna. […] W pełni przy tym zdawali sobie sprawę z faktu, że na scenie świata‑teatru przypadło im odgrywać rolę najpośledniejszą: rolę błaznów. […] Błazeńskie zatrudnienia traktowali oni też jako źródło zarobków, jako zawód, kształtujący jednak najgłębiej ich filozofię życiową.
Stanisław Grzeszczuk, Wstęp, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985.
Po przeczytaniu powyższego fragmentu tekstu Stanisława Grzeszczuka wykonaj polecenie.
Wskaż, jakie wykształcenie mieli zazwyczaj sowizdrzałowie.
- Byli ludźmi niepiśmiennymi.
- Mieli za sobą studia.
- Nie można nic na ten temat stwierdzić.
Wyjaśnij, czy sowizdrzałowie czuli się zadowoleni ze swojej pozycji społecznej. Odpowiedź uzasadnij.
Wytłumacz, z czego wynikała ich postawa wobec świata.
W Nowym Świecie
Nowy Świat i jego zalecenieWielka różnica tego, na którym mieszkamy, a nowego świata.
Nędza bowiem, bieda, skwierk – tak zimie, jak lecie,
Kłopoty z frasunkami bez miary na świecie.TamTam zaś […] nic takowego, co by do przykrości; bo tam każdy dzień pogoda, wesoło, rozkosznie, nie trzeba się frasować ni oczni ocz, nie trzeba robić; sukniasuknia jest, pokarm i napój zawsze gotowy. […]
Na drzewach nie tylko owoce, ale i ptaszki pieczone, gołąbki, co komu smakuje; są stoły, pod nimi i krzesła nakryte, tylko widelcami uderzą, aż lecą na talerz. A za tobą zaraz są fontanyfontany, z których kanary, petercymony i małmazyjekanary, petercymony i małmazyje cieką; a kieliszki stoją, co raczysz, pij. Najadszy się, napiwszy, to spać; po spaniu na przechadzkę abo muzyki słuchać; bo tam pawypawy, z kamieni ciosane, grają na różnych instrumentach.
Chcesz li się kąpać, są sadzawki, w których różane wody. Chcesz kołaczy abo pasztetów, są w polach piece i ogniska, gdzie placki z rodzynkami, knysze, przekładane kołacze ciepłe i łopaty tudzież – weźm sobie, który chcesz, jedz. A wkoło onych pieców wino i mleko ciecze […].
Są też tam na polach […] melony słodziusieńkie. Mosty przez rzeczki z biskoktubiskoktu. Są i szkatuły napełnione pieniędzy i złota; ale tam po tym nic, bo a na cóż, kiedy jest wszystko. Kiełbasy, kiszki, forsztyforszty ryżem i wątrobą z jagłami nadziewane po ogrodach rostą, ciepłe i upieczone. […] W sadzawkach ryby pieczone, warzone pluskają popłatane; byle tylko chciał jeść obficie. […]
A kto by chciał cokolwiek robić, wina wielka; przyjdzie gospodarz z czeladziączeladzią i wezmą onego, wsadzą do więzienia miedzy kwapowekwapowe pierzyny, stamtąd już nie wychodzi ani wstaje. […] A potem wstawszy, gdyby śmiał co robić, to już mu dają cudzoziemskie wszystko z cukrem potrawy.
Nowy Świat i jego zalecenie, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985, s. 329–331.
Po przeczytaniu powyższego fragmentu tekstu wykonaj następujące polecenia:
Rozstrzygnij, które ze stwierdzeń zapisanych w tabeli są prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| W „starym” świecie wciąż panuje nędza. | □ | □ |
| W Nowym Świecie nie ma zmartwień. | □ | □ |
| Do stołu usługują krasnale. | □ | □ |
| Pawie grają tam na instrumentach. | □ | □ |
| W rzekach i strumykach płyną wino, mleko i kawa. | □ | □ |
| W tej krainie wszystko jest za darmo. | □ | □ |
| Każdy może zajmować się taką pracą, jaką chce. | □ | □ |
Ustal, co opis Nowego Świata mówi o świecie „starym”. Wypisz z utworu te sformułowania, które charakteryzują ten „stary” świat.
Wyjaśnij, kto – twoim zdaniem – mógłby szczególnie mocno pragnąć „nowego świata”.
Znajdź na obrazie Pietera Bruegla nawiązania do sposobu przedstawiania świata przez sowizdrzałów. Uzasadnij swój wybór.
Obraz Pietera Bruegla bywa różnie tytułowany: Kraina pasibrzuchów, Kraina lenistwa, Kraina szczęśliwości. Wybierz tytuł, który wydaje ci się najtrafniejszy. Odpowiedź uzasadnij.
Wyjaśnij, co mogło zainspirować artystę do namalowania tego obrazu. Wykorzystaj informacje zawarte w tekście zamieszczonym na następnej stronie.
Cywilizacja odrodzenia
Cywilizacja odrodzeniaSielanki, mitologia i czarodziejki egzystują tylko w marzeniach bogaczy. Biedni są mniej wyrafinowani. W epoce odrodzenia często cierpią głód i muszą ciężko pracować. Sztuczne raje to dla nich przede wszystkim te, gdzie bez pracy mogliby obficie zastawić stół żywnością. Wyjaśnia to trwały sukces motywu „krainy pieczonych gołąbków” […].
W zbuntowanych Niderlandach był to okres nędzy. Dlaczego by więc ludzie nie mieli marzyć o plackach ześlizgujących się z dachu, o płotach z kiełbas, o pieczonych prosiętach, które biegają z wetkniętym w bok nożem, aby można je krajać, o złocistych gęsiach na talerzach, o gotowanych jajkach biegających na krótkich łapkach? […] Włochy XVI i XVII wieku pozostawiły nam mapę „krainy pieczonych gołąbków” […]. Widzimy tam góry tartego sera tonące w morzu „greckiego” wina […]. Jak deszcz padają pieczone bażanty i obficie szpikowane słoniną zające. W lasach sowy wysiadują płaszcze i inny przyodziewek, niczym jaja. Gdzie indziej dwaj strażnicy prowadzą człowieka, a napis głosi: „Idzie do więzienia za to, że pracował”.Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 272.
Po zapoznaniu się z przytoczonym powyżej tekstem wykonaj następujące polecenia:
Wyjaśnij, czy możliwy jest taki „nowy świat”.
Wybierz jedno z określeń: realistyczny lub fantastyczny, a następnie uzasadnij swój wybór w odniesieniu do opisu świata przedstawionego w tekście.
„Świat na opak”
WstępHumorystyczny charakter literatury sowizdrzalskiej realizuje się szczególnie dobitnie w poetyce „świata na opak”. […] Obserwowanie częstokroć sprzeczności pomiędzy nakazami i wezwaniami a prozaiczną praktyką dnia codziennego skłaniały sowizdrzalskich ironistów i protestujących rybałtów do stwierdzenia absurdalności świata i panującego porządku. Uznanie absurdalności świata prowadziło do preferencji absurdu w literaturze. W świecie, w którym rzeczywistość została uznana za absurdalną, absurd stał się rzeczywistością literacką. […]
Sowizdrzalski „świat na opak” jest światem humorystycznym […]. Wszystko w nim kłóci się bez ustanku ze zdrowym rozsądkiem i obowiązującymi normami moralnymi, obyczajowymi, prawnymi […]. Jednakże zestawieniem i mnożeniem „dziwów” i „absurdów” kierują tu ściśle określone prawa. Wszystko bowiem w tym świecie przyjmuje wymiary i proporcje odwrotne niż w rzeczywistości: niemożliwe okazuje się łatwe do zrealizowania, małe przyjmuje rozmiary monstrualne – i na odwrót, jest to zarazem świat bajki, fantazji i konceptu.Stanisław Grzeszczuk, Wstęp, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985.
Po przeczytaniu powyższego fragmentu wykonaj następujące polecenia:
Wybierz, spośród podanych, właściwą definicję „świata na opak”
- Świat duchowy, rzeczywistość niematerialna, zaświaty.
- Świat znajdujący się na antypodach , w którym ludzie „chodzą do góry nogami”.
- Świat, w którym odrzucone zostają prawa, zwyczaje i reguły istniejące w rzeczywistości.
Znajdź w słowniku języka polskiego lub w źródłach internetowych definicję słowa „absurd”.
Podaj dwa przykłady absurdów z dowolnie wybranych tekstów kultury.
Wyjaśnij, z czego wynikała skłonność twórców sowizdrzalskich do ukazywania absurdalnych światów.
Między fantazją a tradycją
Część utworów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej można by nazwać fantastycznymi – świat w nich ukazany jest nierealny, niezgodny z tym, co widzimy wokół nas. Warto jednak zaznaczyć, że takie przedstawienie „nowych światów” nie wynikało tylko z nieograniczonej fantazji sowizdrzałów. Korzystali oni z tradycji.
Między literaturą a kulturą. Studia o "literaturze mieszczańskiej" przełomu XVI i XVII wiekuObrazy „odwróconego świata” legitymują się długą tradycją. Dotyczą one świata zwierząt (osioł pożera lwa), stosunku zwierząt do ludzi (i na odwrót, przykładowo: zając zabija myśliwego), relacji (odwrócenie zależności silny‑słaby), zależności społecznych (panowie obsługują niewolnika), „naturalnych” właściwości przedmiotów i ludzi – płynne żelazo, gorejący śnieg, chromi, którzy sprawnie chodzą, ślepi, którzy widzą etc.
Witold Wojtowicz, Między literaturą a kulturą. Studia o „literaturze mieszczańskiej” przełomu XVI i XVII wieku, Szczecin 2010, s. 420.
Można wybrać do analizy jeden z podanych tekstów lub podzielić klasę na grupy i przydzielić każdej z nich jeden tekst do przeczytania w domu oraz wykonanie przypisanych do niego poleceń.
W oparach absurdu
Dziwy abo absurdaWróbl siedzi na kościele, napinając kusze,
Stamtąd woła na wilka: „UmykajUmykaj swej dusze!”
[…]
ItemItem
Siekiera się rozbujała, Wisłę przepłynęła,
KobiałkaKobiałka się przeciwiającsię przeciwiając z pierzem utonęła.
Item
Kożuch poszedł do lasa i ułowił śledzia,
PomiotłoPomiotło zaś pływając zabiło niedźwiedzia.Dziwy abo absurda, [w:] , I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. Jadwiga Sokołowska, Warszawa 1991, s. 645–646.
Po przeczytaniu przytoczonych tekstów z antologii napisz dialog, w którym jeden z rozmówców będzie opowiadał drugiemu o swojej podróży do niezwykłej krainy. W swojej wypowiedzi odwołaj się do powyższych utworów.
PegazPegaz dęba, czyli panopticumpanopticum poetyckie
1a. Siwa kobylina na zapłocie wyszła…Siwa kobylina na zapłocie wyszła,
Jak ze łba strzeliła, zajęła się Wisła.
Wisła się zajęła, ryby pogorzały,
Opalone szczupaki do boru leciały.
Chłop jechał ze młyna, szczupaki pozbierał,
Kijanką się opasywał, workiem się podpierał,
Przyjechał do domu, miał studnię na piecu,
Czerpał wodę przetakiem,
Ryby łowił widłami,
Mak wiercił czerpakiem.1a. Siwa kobylina na zapłocie wyszła…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372.
1b. Zląkł się zając…Zląkł się zając, biegł przez cmentarz,
Obalił dzwonnicę,
Kazał mu ksiądz grzywnę płacić,
Marmurową świcę.
Stodoła się rozigrała,
Zająca goniła,
A izba się roześmiała,
Oknem wyskoczyła.
Siekiera się ocieliła
Za piecem na grzędzie,
Łyse cielę porodziła,
Pono księdzem będzie.1b. Zląkł się zając…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372–373.
1c. Kiedy Kara Mustafa…Kiedy Kara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków,
Szedł z licznymi zastępy przez Alpy na Kraków,
Do obrony swych posad zawsze będąc skory,
Pobił go pod Grunwaldem król Stefan Batory.
Wtedy to śród Sahary, w onym kraju futer,
SzczepiłSzczepił nową religię sławny Marcin Luter
I, pracując gorliwie piórem i wymową,
Zginął razem z Homerem w noc Bartłomiejową.
W tym to czasie Kopernik, wojażerwojażer na Wschodzie,
Robił świeże odkrycia na lądzie i wodzie,
Objechawszy frachtówkąfrachtówką Azję i Afrykę,
Po tygodniu podróży odkrył Amerykę…
Mieszkańcy Wysp SandwichskichWysp Sandwichskich, schwytawszy go wreszcie,
Uwięzili w Sztokholmie, a zabili w Peszcie.
Wtem przybył od papieża do Saula goniec
I na miesiąc położył wszystkim wojnom koniec.1c. Kiedy Kara Mustafa…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 376–377.
Przeczytaj anonimowy utwór zamieszczony w „Kontekstach” nr 1c, a następnie – korzystając z dostępnych źródeł historycznych – podaj jak najwięcej absurdów występujących w tym wierszu. Zapisz ich podaj wersję poprawną, np. „Kiedy Kara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków…” – Kara Mustafa to XVII‑wieczny wódz i wezyr turecki, a nie wielki mistrz zakonu krzyżackiego.
Supermarket jako współczesna kraina marzeń?
Co dzisiaj mogłoby się stać krainą marzeń? Może supermarket? Przyjrzyj się zamieszczonemu poniżej zdjęciu. Dopisz do niego historię, w której przedstawiona tu przestrzeń będzie dla narratora fantastyczną, pożądaną krainą.
Zadaniowo
Przedstaw opis trasy, która prowadzi do fantastycznej krainy. Używaj określeń wskazujących na kierunek i odległości. Przy podawaniu odległości użyj wymyślonych przez siebie jednostek miary.
Wybierz jeden z podanych niżej przykładów i opisz fantastyczną krainę, upragnioną przez:
małe dzieci (najwyżej siedmioletnie);
ludzi wędrujących od kilku dni przez pustynię;
Eskimosów;
zwolenników nowoczesnych technologii.