Zależności antagonistyczne: konkurencja, pasożytnictwo

Dwa ptaki – kos i szpak – dostrzegają tę samą gąsienicę i śpieszą, by ją schwytać. Ale czy to, co wydaje się być gąsienicą, na pewno nią jest? Jakie skutki dla ptaka może mieć połknięcie tego czegoś? I co łączy ślimaka bursztynkę pospolitą z tą gąsienicą? Odpowiedź na to i wiele innych pytań znajdziesz w poniższym materiale.

R1Nl5VQxiUm75

Fotografia przedstawia zbliżenie żółtego ślimaka – bursztynki pospolitej, pełznącego w prawo po liściu trawy. Jeden jego czułek jest bardzo gruby, w jasne paski i brązowe plamki. W tym czułku rozwija się przywra. Jego muszla jest przezroczysta, brązowego koloru, a na końcu jest szara.

Zależności między organizmami mogą być antagonistyczne lub nieantagonistyczne

Organizmy zazwyczaj korzystają z podobnych zasobów środowiska, dlatego muszą o nie konkurować lub wzajemnie sobie pomagać, aby przeżyć. Prowadzi to do powstania wielu zależności między nimi.

1. Jeśli oddziaływania między organizmami przynoszą straty przynajmniej jednej ze stron, mówimy, że są to zależności antagonistyczne. Należą do nich konkurencja i pasożytnictwo.

2. Jeśli zaś żadna ze stron nie ponosi strat, a co najmniej jedna odnosi korzyści, są to zależności nieantagonistyczne. Należą do nich mutualizm, protokooperacja i komensalizm.

Konkurencja może zachodzić między osobnikami tego samego gatunku lub pomiędzy gatunkami

Im bardziej zasoby środowiska są ograniczone, tym bardziej organizmy o nie konkurują. Rywalizacja toczy się najczęściej o terytorium, pokarm, partnera do rozrodu, a w przypadku roślin o dostęp do światła i soli mineralnych.

Konkurencja międzygatunkowakonkurencja międzygatunkowaKonkurencja międzygatunkowa występuje wtedy, gdy blisko siebie żyją dwa różne gatunki o podobnych wymaganiach życiowych. Rywalizacja między nimi zawsze kończy się wyparciem słabszego konkurenta (zmuszonego do zmiany miejsca pobytu albo sposobu wykorzystania środowiska) lub ograniczeniem jego liczebności, a nawet wyginięciem. Konkurencja międzygatunkowa zachodzi na przykład pomiędzy:

• dziuplakami (ptakami zakładającymi gniazda w dziuplach). Dzięcioł czarny wykuwa dziuplę w spróchniałych, starych pniach drzew. Sowa włochatka również potrzebuje dziupli, choć nie potrafi jej wykuć, dlatego zajmuje dziuplę dzięcioła. Konkurencja o dziuplę jest duża, ponieważ w lasach spróchniałe drzewa są dziś rzadkością. Jednak dzięki temu, że para dzięciołów wykuwa zwykle kilka dziupli i wykorzystuje do lęgu tylko jedną z nich, schronienie w pniach drzew znajdują też inne gatunki, takie jak kawki, kraski, nietoperze, kuny, a nawet osy.

Galeria przedstawiająca dziuplaki:

RmKZakJ3FaQnU

Fotografia przestawia zbliżenie szarego pnia drzewa. Z lewej zaczepiony pazurami przy otworze dziupli siedzi smukły czarny dzięcioł z czerwoną czapeczką. Wkłada swój dziób do otwartego dzioba małego dzięcioła, wychylającego głowę z dziupli.

R1Gu7HshxHs8q

Fotografia przestawia sowę włochatkę, wyglądająca z dziupli w pniu sosny. Brązowo‑szary ptak siedzi w głębi. Ma duże, okrągłe oczy w żółtej obwódce.

• myszami domowymi i nornikami. Oba te gryzonie żywią się podobnym rodzajem pokarmu – głównie nasionami zbóż. Zdarza się też, że wykorzystują te same miejsca do zakładania gniazd i wychowywania młodych. Równocześnie oba gatunki konkurują z człowiekiem, gdyż wyjadają plony na polach i w magazynach.

• szkodnikami roślin uprawnych, a człowiekiem. Szkodniki współzawodniczą z nami o zasoby środowiska, głównie plony roślin uprawnych. Stonka ziemniaczana, objadając rośliny uprawne, uszczupla zasoby pokarmu człowieka. Podobnie czynią lisy, które zakradają się do kurników i zabijają ptaki hodowlane. Człowiek konkuruje z bielikiem o ryby, a latem ze szpakami o czereśnie.

• bukami i wieloma innymi roślinami. Buki są silnymi konkurentami w lesie. Ich korzenie wydzielają do gleby substancje uniemożliwiające kiełkowanie innych roślin. Z tego powodu w lesie bukowym jest niewiele podszytu i roślin runa.

RTMQr8xyEOpOB

Fotografia przedstawia wnętrze lasu bukowego, czyli buczyny. Las jest gęsty, pnie drzew cienkie, pokryte jasną korą. Przez zielone liście prześwieca słońce.

• chwastami i innymi roślinami. W zaniedbanych uprawach intensywnie rosnące i wytwarzające ogromne ilości nasion chwasty szybko przerastają i zagłuszają konkurentów.

R1X8FcJrCiwgs

Fotografia przedstawia fragment pola uprawnego. Miedzy rzędami jasnozielonej marchwi rosną szarozielone, wysokie lebiody (chwasty).

Konkurencja wewnątrzgatunkowakonkurencja wewnątrzgatunkowaKonkurencja wewnątrzgatunkowa to rywalizacja pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Podobnie jak w przypadku rywalizacji międzygatunkowej dotyczy zwykle terytorium, dostępu do pokarmu i partnera do rozrodu. Często jej skutkiem jest śmierć słabszych osobników, podział terytorium, a w przypadku zwierząt stadnych ustalenie hierarchii w grupie, czyli ważności osobników. Na przykład tzw. porządek dziobania określa  kiedy i w jakiej kolejności poszczególni członkowie grupy mają dostęp do zasobów takich jak pożywienie, terytorium czy partnerzy rozrodczy. Przegrani konkurenci mogą opuścić swoje stado (obszar przez nie zamieszkiwany) i szukać lepszych dla siebie warunków w innych rejonach. Gdy i tam im się nie powiedzie, giną i nie pozostawiają po sobie potomstwa.

Pasożytnictwo jest relacją antagonistyczną, w której jeden organizm żyje kosztem drugiego

Do antagonistycznych stosunków między gatunkami zaliczamy pasożytnictwo. Pasożyt stale lub czasowo żyje kosztem swojej ofiary, zwanej żywicielem. Żywiciel, u którego (lub na którym) bytuje dorosła postać pasożyta, jest żywicielem ostatecznym. Organizmy, u których (lub na których) występują postacie larwalne pasożyta, nazwano żywicielami pośrednimi.

Ofiara pasożyta jest jego miejscem życia i źródłem pokarmu, dlatego większość pasożytów nie dąży do jej uśmiercenia. Śmierć ofiary byłaby dla pasożyta niekorzystna. Pasożyt pozbawiony źródła pokarmu umiera lub musi szukać nowego gospodarza.

Podział pasożytów ze względu na miejsce występowania

Ze względu na miejsce występowania pasożyty dzielimy na wewnętrzne, czyli takie, które żyją wewnątrz organizmu żywiciela, oraz zewnętrzne, bytujące na powierzchni organizmu gospodarza.

Pasożyty zewnętrzne zwierząt zwykle żywią się krwią, naskórkiem lub piórami. Mogą być przyczepione (stale lub czasowo) do organizmu gospodarza (np. kleszcz, pijawka) lub swobodnie się po nim poruszać (jak wszy i pchły). Niektóre pasożyty ludzkie przenoszą choroby: komar widliszek przenosi malarię, kleszcze boreliozę i odkleszczowe zapalenie opon mózgowych.

R1M9eMuNRztge

Fotografia przestawia zbliżenie pyska biało‑brązowego psa. Pod prawym okiem psa wisi przyczepiony do skóry szary, owalny kleszcz.

Pasożytami zewnętrznymi są również niektóre rośliny. Należy do nich np. łuskiewnik różowy, który za pomocą korzeni przekształconych w ssawki pobiera z drzew substancje organiczne oraz wodę z solami mineralnymi. Rośliny pasożytnicze mogą być całkowicie cudzożywne i wówczas nie posiadają chlorofilu, lub mogą przeprowadzać fotosyntezę, a z organizmu żywiciela pobierać ssawkami tylko wodę i sole mineralne, np. jemioła.

R5x98FtRrzMcE

Rysunek przedstawia przekrój przez jasnobrązową glebę pod drzewem. W ziemi rośnie szary korzeń drzewa. Wrasta w niego pasożyt roślinny, łuskiewnik różowy. Łuskiewnik ma grubą łodygę i łuskowate, białawe liście. Wyrasta nad ziemię i tam łuski są liliowe, a między nimi drobne jasne kwiaty.

Pasożyty wewnętrzne zwierząt mogą występować w różnych częściach organizmu. Są często spotykane w układzie pokarmowym (np. owsiki, tasiemiec uzbrojony i nieuzbrojony, glista ludzka), gdzie żywią się głównie treścią pokarmową.

Pasożyty wewnętrzne są znacznie bardziej uzależnione od swojego żywiciela niż pasożyty zewnętrzne. Często gdy ginie żywiciel, jego pasożyty umierają wraz z nim. Szansę na przetrwanie mają jedynie w niektórych sytuacjach, np. gdy ciało żywiciela zostanie zjedzone przez inne zwierzę. Podobnie jak w przypadku pasożytów zewnętrznych, obecność pasożytów wewnętrznych wywołuje wiele chorób. Żywiciel ponosi szkody nie tylko poprzez utratę treści pokarmowej czy naruszenie ciągłości tkanek, ale też poprzez zatrucie szkodliwymi produktami przemiany materii pasożyta.

Pasożyty posiadają specjalne przystosowania do trybu życia

Pasożyty, tak jak inne organizmy, mają specjalne przystosowania niezbędne do prowadzenia swojego trybu życia i zdobywania pokarmu.

Pasożyty zewnętrzne mają specjalnie przekształcone organy, służące do nacinania lub nakłuwania skóry i spijania krwi lub wykształcone narządy czepne umożliwiające utrzymanie się na powierzchni ciała żywiciela. Niektóre wydzielają substancje znieczulające i przeciwdziałające krzepnięciu krwi.

R1Ua634EF2SVt

Fotografia przedstawia dwie małpki, siedzące na belce. Są beżowe, z jasnobrązowymi oczami. Ta z lewej pochyla głowę w stronę drugiej, która przednimi łapkami przegląda jej sierść w poszukiwaniu pasożytów.

Warunki życia pasożytów wewnętrznych są stabilne i bezpieczne. Ich ciała są zwykle koloru białego, miękkie i wydłużone. Nie mają odnóży, natomiast niektóre z nich posiadają narządy chwytne (np. haczyki na główce tasiemca uzbrojonego), z pomocą których przyczepiają się do ścian jelita.

Ponieważ we wnętrzu żywiciela nie ma światła, pasożyty wewnętrzne nie mają narządów wzroku. Wiele z nich jest obojnakami i wytwarza duże ilości jaj, a energię do życia zdobywa na drodze fermentacji. Niektóre, jak np. tasiemce mają silnie uproszczoną budowę wewnętrzną bez układu pokarmowego.

Ciekawostka

Ślimak bursztynka, żerując w wodzie, czasem zjada larwę przywry z rodzaju Leucochloridium, która następnie rozwija się w nim i wnika do czułków. Czułki ślimaka zwiększają rozmiary, przybierają jaskrawe kolory i poruszają się, do złudzenia przypominając gąsienice. Takie niezwykłe czułki zwracają uwagę ptaków owadożernych, które je połykają. W układzie pokarmowym ptaka przywra dojrzewa i rozmnaża się.

RdKlYXVyALH5t

Fotografia przedstawia zbliżenie żółtego ślimaka – bursztynkę pospolitą, pełznącego w prawo po zielonym liściu. Jego czułki są bardzo grube, w zielone paski i brązowe plamki. W tych czułkach rozwijają się przywry. Jego muszla jest przezroczysta, o brązowym zabarwieniu.

To ważne!

• Konkurencja i pasożytnictwo są przykładami oddziaływań antagonistycznych.

• Konkurencja to rywalizacja o te same, ograniczone zasoby środowiska, np. wodę, światło, pokarm, partnera do rozrodu, dominację w stadzie, terytorium. Wyróżniamy konkurencję międzygatunkową i wewnątrzgatunkową.

• Konkurencja międzygatunkowa zachodzi między gatunkami zasiedlającymi to samo środowisko i mającymi podobne potrzeby życiowe.

• Skutkiem konkurencji międzygatunkowej może być ograniczenie liczebności jednego z gatunków, jego migracja na tereny o słabszej konkurencji lub zmiana wymagań.

• W pasożytnictwie jeden organizm zwany pasożytem żyje kosztem innego organizmu zwanego żywicielem.

• Pasożyty wykazują wiele wyspecjalizowanych przystosowań do swojego trybu życia oraz sposobu pobierania pokarmu.

• Pasożyty wywołują i przenoszą wiele chorób, przez co wpływają na liczebność populacji żywiciela.

Na pożegnanie

1

Ćwiczenie 11

RJZs2c6A9UxAt

Fotografia przedstawia wnętrze lasu liściastego. Rosną w nim niewielkie drzewa o cienkich pniach i biało kwitnące, wysokie rośliny zielne.

Zinterpretuj zależności antagonistyczne pokazane na ilustracji.

RuITT7FLkZoOv

Zinterpretuj zależności antagonistyczne pokazane na ilustracji. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na ograniczoną dostępność zasobów niezbędnych roślinom do przeżycia.

Pokaż odpowiedź

Rośliny przedstawione na fotografii konkurują o miejsce, światło, wodę i sole mineralne. Można wyróżnić zarówno konkurencję wewnątrzgatunkową, jak i międzygatunkową.