Zdanie złożone współrzędnie a zdania złożone podrzędnie
Zdania złożone współrzędnie częściej pojawiają się w codziennej komunikacji niż zdania podrzędne. Są również prostsze do opisania. Bardzo ważne, aby zapamiętać połączenia między nimi. Zwykle scala je spójnik współrzędności (np. i, oraz, albo). Jeśli brakuje spójnika w wypowiedzeniu, dwa zdania łączą się ze sobą za pomocą znaków interpunkcyjnych.
Wypowiedzenia złożone współrzędnie składają się z pojedynczych zdań składowych, między którymi nie ma różnic gramatycznych. Każde zdanie składowe mogłoby istnieć samodzielnie. Tym głównie się różnią od zdań podrzędnie złożonych. Związki między nimi dotyczą treści. Inaczej mówiąc, każde kolejne zdanie wnosi coś do treści wypowiedzenia poprzedniego. Najczęściej jednak treść ta może mieć różne znaczenie. Różnice między poszczególnymi zdaniami rozpoznajemy głównie po spójnikach współrzędności. Poniższy wykres przedstawia typy zdań złożonych współrzędnie.
O ile wykresy zdań podrzędnie złożonych pokazują hierarchię między wypowiedzeniami składowymi i są trudniejsze do opracowania, o tyle w wypadku zdań złożonych współrzędnie warto zapoznać się najpierw z rodzajem zdania (łączne, przeciwstawne, rozłączne, wynikowe). Poniżej pojawiają się przykładowe ilustracje tych wypowiedzeń.
Łączne
Czytam książkę (1) / i słucham dobrej muzyki (2).
Przeciwstawne
Poszedłem na koncert (1) /, ale zabrakło już biletów (2).
Rozłączne
Pojadę nad morze (1) / albo wybiorę się w góry (2).
Wynikowe
Wróciłem właśnie z wakacji (1)/, więc możesz mnie odwiedzić (2).
Zadaniowo (I)
Ułóż zdania złożone współrzędnie lub podrzędnie, które będą spełniały określone warunki.
Sposoby łączenia zdań złożonych
Wypowiedzenia złożone zwykle rozpoznajemy po charakterystycznych dla nich wskaźnikach zespolenia. W zdaniach złożonych współrzędnie zawsze są to spójniki współrzędności. Niekiedy jednak pomijamy spójnik (pojawia się sam przecinek), a w języku mówionym granice między poszczególnymi zdaniami wyznacza dłuższa pauza. Na przykład:
Jest dość pochmurno. Co jakiś czas pada deszcz – dwa oddzielne zdania pojedyncze.
Jest dość pochmurno (1) i co jakiś czas pada deszcz (2) – wypowiedzenie współrzędne łączne spójnikowe.
Jest dość pochmurno (1), co jakiś czas pada deszcz (2) – wypowiedzenie współrzędne łączne bezspójnikowe (połączone przecinkiem).
Oto najczęściej używane zaimki i spójniki w zdaniach złożonych.
Kłopotliwa może się okazać interpunkcja zdań współrzędnie złożonych. Należy tu pamiętać o ważnej zasadzie:
przecinkami oddzielamy zdania przeciwstawne i wynikowe,
nie oddzielamy przecinkami zdań łącznych i rozłącznych.
Jeśli jednak powtarza się spójnik charakterystyczny dla zdań łącznych i rozłącznych, to przed drugim i kolejnym użyciem powinien pojawić się przecinek, np.:
Ani nie skończyliśmy zadania, ani nam nie wyszły dobre wyniki.
Albo pójdę na spacer, albo posiedzę w domu.
Często w zdaniach podrzędnych i współrzędnych – dłuższych i charakterystycznych dla wypowiedzi oficjalnych – pojawiają się podwojone (złożone) spójniki. Musimy pamiętać o tym, aby zawsze stosownie użyć jednego i drugiego spójnika z danej pary, a także o przecinkach między nimi. W tabeli zostały podane przykłady takich wskaźników zespolenia.
Zadaniowo (II)
Określ rodzaj zdania.
| Wypowiedzenie | Zdania połączone spójnikiem podrzędności | Zdania połączone spójnikiem współrzędności | Zdania połączone zaimkiem | Zdania połączone za pomocą znaku interpunkcyjnego (bez spójnika) |
| Szybciej bym przyjechał, gdyby list został napisany. | □ | □ | □ | □ |
| Jutro jedziemy do Warszawy, a pojutrze wyruszamy do Krakowa. | □ | □ | □ | □ |
| Jadąc przez piękne górzyste wzniesienia, turyści podziwiali malownicze widoki. | □ | □ | □ | □ |
| Wczoraj odebrałem pocztę, sprawdziłem też wiadomości na portalu społecznościowym. | □ | □ | □ | □ |
| Lubię naszą znajomą, ponieważ zawsze się uśmiecha. | □ | □ | □ | □ |
| Widziałem dziś twoją koleżankę, która wyglądała zachwycająco. | □ | □ | □ | □ |
| Od dłuższego czasu wiedzieliśmy, że na naszej ulicy zabraknie dziś prądu. | □ | □ | □ | □ |
| Albo będziemy się uczyli, albo po prostu pogramy w piłkę. | □ | □ | □ | □ |
| Lubię bardzo chemię, natomiast mam wielkie problemy ze wzorami matematycznymi. | □ | □ | □ | □ |
| Nie wszyscy byli zadowoleni, mimo że na koncercie panowała miła atmosfera. | □ | □ | □ | □ |
| Nasz kolega wysłuchał w radiu komunikatu o promocji, po czym pobiegł do sklepu po komputer. | □ | □ | □ | □ |
Ułóż po jednym zdaniu z każdego rodzaju wymienionego w tabeli w poprzednim ćwiczeniu. Zapisz je tutaj lub w zeszycie.