Zróżnicowanie poziomu urbanizacji w Polsce

RcibBP1x9btcM

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski. Pierwsza mapa przedstawia rozmieszczenie miast w Polsce i ma kolor kremowy. Miasta oznaczono kolorem ciemnoróżowym, zachowując zarysy kształtów miast. Największe skupisko miast występuje w województwie śląskim. Najmniejsza liczba miast występuje w województwach wschodnich i północnych. Na drugiej mapie przedstawiono udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności według powiatów. Granice województw zaznaczone są czerwoną linią. Granice powiatów zaznaczone są czarną linią. Odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i żółtego oznaczono powiaty, w których udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców przekracza pięćdziesiąt procent, a odcieniami koloru zielonego przedstawiono powiaty, w których udział ludności miejskiej wynosi poniżej pięćdziesięciu procent. Kolor zielony dominuje w południowej i wschodniej części kraju. Najciemniejszy odcień koloru czerwonego obrazujący ponad osiemdziesięcioprocentowy udział ludności miejskiej występuje w powiatach na prawach miejskich i w przeważającej części województwa śląskiego. Jaśniejsze odcienie koloru czerwonego i kolor pomarańczowy przeważają w województwach zachodnich. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono kolorowe prostokąty i opisano udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Kolory czerwone, pomarańczowe i żółte obrazują powyżej pięćdziesięciu procent, a kolory zielone – poniżej pięćdziesięciu procent.

1. Kształtowanie się sieci miejskiej w Polsce

W Polsce jest obecnie 954 miast (stan na 1 stycznia 2021 roku). Większość z nich prawa miejskie otrzymała w średniowieczu. Niektóre małe miasta później te prawa utraciły i stały się wsiami. Z kolei niektóre większe wsie zmieniły swoje funkcje i nabyły prawa miejskie, stając się miastami.

Lokalizacja miast zależała m.in. od warunków środowiska przyrodniczego. Na przykład grody obronne budowano na wzniesieniach, a miasta handlowe rozwijały się nad brzegami mórz, rzek i na szlakach kupieckich. Z czasem jednostki osadnicze łączyła coraz gęstsza sieć tras komunikacyjnych (dróg), wzdłuż których powstawały kolejne miasta.

Po okresie średniowiecza w renesansie sieć osadnictwa miejskiego wzbogaciła się u nas o ok. 200 kolejnych miast, rozlokowanych głównie we wschodniej Polsce. W XVII i XVIII wieku nastąpił upadek wielu miast polskich, co było związane z licznymi wojnami, pożarami i epidemiami. Duże zmiany w sieci osadniczej przyniósł rozwój przemysłu i transportu w XIX wieku. Pojawiły się miasta typowo przemysłowe i aglomeracje miejsko‑przemysłowe, które wyraźnie wybijały się na tle dotychczas ukształtowanej sieci osadniczej. W XX wieku rozwój miast był kontynuowany, choć bardzo widocznie zaznaczyły się okresy zahamowań w czasie dwóch wojen światowych. Dla Polski szczególnie dotkliwa okazała się II wojna światowa, kiedy to poważnie zniszczona została większość miast, zwłaszcza tych dużych, np. 90% zabudowań lewobrzeżnej Warszawy czy ponad 70% Wrocławia, który po wojnie powrócił w polskie granice.

Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła odbudowa ze zniszczeń i ponowny intensywny rozwój miast, będący głównie konsekwencją rozwoju przemysłu. Liczba ludności miejskiej stale się zwiększała, co wynikało z wysokiego przyrostu naturalnegoP7zkaSIeAwysokiego przyrostu naturalnego oraz migracji ze wsi do miastPmD9ii7t3migracji ze wsi do miast.

Udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności to stopień urbanizacjiurbanizacji stopień (współczynnik)stopień urbanizacji. Tuż po II wojnie światowej stopień urbanizacji Polski wynosił 34%, czyli tylko co trzeci Polak mieszkał w mieście. Jednak w kolejnych latach wartość ta systematycznie rosła i w 1966 roku przekroczyła 50% – oznaczało to, że połowa Polaków mieszkała w miastach i połowa na wsi. W 1991 roku osiągnięte zostało maksimum wynoszące 62%. W kolejnych 10 latach ludności miejskiej już w Polsce nie przybywało, a po 2000 roku zaczęło ubywać. Było to spowodowane ucieczką mieszkańców zatłoczonych centrów miast w pobliskie, spokojne tereny wiejskie. Ta tendencja utrzymuje się do dziś i możliwy jest dalszy spadek wartości stopnia urbanizacji.  W roku 2020 udział ludności miejskiej wyniósł 59,86%.

2. Aktualne rozmieszczenie miast w Polsce

Miasta w Polsce rozmieszczone są nierównomiernie. Mapa poniżej, po lewej, pokazuje wielką koncentrację miast na południu. Wyróżniają się też pojedyncze duże miasta na pozostałym obszarze – Warszawa, Łódź, Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot), Szczecin, Wrocław, Poznań i inne. Można również dostrzec gęściejszą sieć małych miast na zachodzie kraju i rzadszą na wschodzie. Taki ogólny podział na miejską Polskę Zachodnią i wiejską Polskę Wschodnią jest wyraźnie widoczny na mapie urbanizacji – po prawej.

RcibBP1x9btcM

Ilustracja przedstawia dwie mapy Polski. Pierwsza mapa przedstawia rozmieszczenie miast w Polsce i ma kolor kremowy. Miasta oznaczono kolorem ciemnoróżowym, zachowując zarysy kształtów miast. Największe skupisko miast występuje w województwie śląskim. Najmniejsza liczba miast występuje w województwach wschodnich i północnych. Na drugiej mapie przedstawiono udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności według powiatów. Granice województw zaznaczone są czerwoną linią. Granice powiatów zaznaczone są czarną linią. Odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i żółtego oznaczono powiaty, w których udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców przekracza pięćdziesiąt procent, a odcieniami koloru zielonego przedstawiono powiaty, w których udział ludności miejskiej wynosi poniżej pięćdziesięciu procent. Kolor zielony dominuje w południowej i wschodniej części kraju. Najciemniejszy odcień koloru czerwonego obrazujący ponad osiemdziesięcioprocentowy udział ludności miejskiej występuje w powiatach na prawach miejskich i w przeważającej części województwa śląskiego. Jaśniejsze odcienie koloru czerwonego i kolor pomarańczowy przeważają w województwach zachodnich. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono kolorowe prostokąty i opisano udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Kolory czerwone, pomarańczowe i żółte obrazują powyżej pięćdziesięciu procent, a kolory zielone – poniżej pięćdziesięciu procent.

Na obecne zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia miast w Polsce miały wpływ dawne zabory. Na ziemiach należących do Prus w XIX wieku intensywnie rozwijał się przemysł, na czym skorzystały nasze regiony – Śląsk, Wielkopolska, Pomorze. Natomiast Mazowsze czy Małopolska znajdowały się wówczas na dalekich peryferiach Rosji oraz Austrii, dlatego ich rozwój gospodarczy został mocno zaniedbany przez wymienionych zaborców.

Rozmieszczenie miast w Polsce zależało też od warunków naturalnych. Płaskie, rozległe Niziny Środkowopolskie to obszar typowo rolniczy, nie rozwinęła się tam gęsta sieć miejska. Na wyżynach, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, występują urodzajne gleby czarnoziemne, które również są intensywnie wykorzystywane w rolnictwie, tam też nie powstało zbyt wiele miast. W Karpatach teren jest pofałdowany, co nie sprzyja powstawaniu gęstej zabudowy miejskiej. Ale już w innych naszych górach – Sudetach – miast jest dużo więcej, a to za sprawą licznych bogactw naturalnych (węgiel kamienny i brunatny, złoto, rudy metali kolorowych, surowce skalne, wody mineralne), na bazie których nastąpił rozwój gospodarczy i silna urbanizacja tego obszaru.

Na mapie można też zauważyć względnie wysoki poziom urbanizacji na pojezierzach. Jest to jednak urbanizacja typowo demograficzna, czyli odnosząca się wyłącznie do ludności. Tereny te są porośnięte lasami i nieco słabiej zaludnione, jednostek osadniczych jest mało, dlatego każde, nawet małe miasto znacząco podnosi odsetek ludności miejskiej.

3. Wielkość miast Polski

Mówiąc o wielkości miast, pod uwagę bierze się liczbę mieszkańców.
Według danych z 2020 roku największym miastem Polski jest stolica – Warszawa. Liczy ona ponad 1 mln 791 tys. mieszkańców. Kolejne duże miasta są już znacznie mniejsze – Kraków (779 tys.), Łódź (672 tys.), Wrocław (641 tys.), Poznań (532 tys.), Gdańsk (470 tys.). Ze względu na liczbę mieszkańców miasta dzielą się na: wielkie, duże, średnie, małe i bardzo małe.

Polska ludność miejska rozmieszczona jest równomiernie w miastach małych, średnich i dużych. Ponad połowa naszych miast to bardzo małe jednostki osadnicze liczące mniej niż 10 tys. mieszkańców. Jednak łącznie mieszka w nich tylko niecałe 6% ogółu ludności i jest to niewiele więcej niż w największym naszym mieście – Warszawie.

Wszystkie miasta (2020)

Wszystkie miasta wg województw (2020)

R7hJg2qoB7Mlj

Materiał interaktywny. Po kliknięciu pojawia się mapa Polski z zaznaczonymi i opisanymi województwami. Obszar każdego województwa można kliknąć. Po kliknięciu pojawia się mapa hipsometryczna danego województwa. Na mapie województwa zachodniopomorskiego wyróżniono Morze Bałtyckie i Zatokę Pomorską. Oznaczono kontury dwóch największych miast – Szczecina (stolica województwa) i Koszalina. Na północy opisano Pobrzeże Szczecińskie i Koszalińskie. W południowej części województwa zaznaczono rozległe Pojezierze Pomorskie wraz z licznymi jeziorami. Na terenie województwa dominują obszary nizinne, na obszarze Pojezierza Drawskiego (będącego częścią Pojezierza Pomorskiego) wysokości nad poziomem morza sięgają około dwustu metrów. Na północnym zachodzie oznaczono Woliński Park Narodowy, na południu Drawieński Park Narodowy. Na mapie województwa pomorskiego opisano Morze Bałtyckie wraz z Zatoką Gdańską, Pucką i Zalewem Wiślanym. Na północy wyszczególniono Pobrzeże Koszalińskie i Mierzeję Helską. W okolicach ujścia Wisły znajduje się Pobrzeże Gdańskie, którego częścią są Żuławy Wiślane (z wyszczególnionym obszarem depresji). Centralną część województwa zajmuje Pojezierze Pomorskie. Jego częścią jest między innymi Pojezierze Kaszubskie, gdzie najwyższym wzniesieniem jest Wieżyca o wysokości trzystu dwudziestu dziewięciu metrów nad poziomem morza. Największe jeziora to Łebsko i Gardno na Pobrzeżu Koszalińskim. Obszar Trójmiasta oznaczono różowym konturem. Oznaczono Park Narodowy Bory Tucholskie i Słowiński Park Narodowy. Większość obszaru województwa warmińsko‑mazurskiego leży na obszarze Pojezierza Mazurskiego. Na tym obszarze wyszczególniono bardzo liczne jeziora, w tym największe w Polsce, takie jak Śniardwy, Mamry i inne. Szeroki pas jezior przebiega niemal przez całe województwo, z wyjątkiem obszaru Warmii w północnej i północno‑zachodniej części. Na południowym zachodzie województwa najwyższym wzniesieniem jest Dylewska Góra (312 metrów), na wschodzie Szeska Góra (309 metrów). Różowymi konturami oznaczono największe miasta – Elbląg i Olsztyn (będący stolicą województwa). Największym miastem i stolicą województwa podlaskiego jest Białystok, którego kontur zaznaczono na różowo. Większość obszaru województwa zajmuje Nizina Podlaska. Na północy zaznaczono pojezierze Litewskie. Na mapie zaznaczono cztery parki narodowe – Wigierski, Biebrzański, Narwiański i Białowieski. Centralną część województwa mazowieckiego zajmuje Nizina Mazowiecka. Wyraźnie zaznaczone są największe rzeki regionu – Wisła, Narew, Bug. W środkowej części duży obszar zajmuje Warszawa, oznaczona różowym konturem. W ten sposób oznaczono również obszar Płocka i Radomia. Oznaczono Kampinoski Park Narodowy. Wyróżnionymi miastami na mapie województwa kujawsko‑pomorskiego są Bydgoszcz, Toruń (oba miasta są stolicami województwa) i Włocławek. Przez centralną cześć województwa przebiega Wisła. W północnej części wyróżniono Pojezierze Pomorskie, w centralnej Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką i Kotlinę Toruńską. Na wschodzie Pojezierze Dobrzyńskie i Chełmińskie, na południu Pojezierze Wielkopolskie. Wyróżnionymi miastami w województwie wielkopolskim są Poznań (stolica) i Kalisz. Największe rzeki to Noteć i Warta. W dolinie Noteci oznaczono Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką, centralną część województwa zajmuje Pojezierze Wielkopolskie, a południową – Nizina Wielkopolska. Liczne jeziora, oznaczono Wielkopolski Park Narodowy w okolicach Poznania. Dwa największe wyróżnione miasta województwa lubuskiego to na północy Gorzów Wielkopolski i na południu Zielona Góra, oba będące stolicami. W północnej części województwa biegnie Warta w Kotlinie Gorzowskiej, oznaczono Park Narodowy Ujście Warty. Między Wartą a Odrą w centralnej części rozciąga się Pojezierze Lubuskie. Zachodnią granicę wyznacza Odra i Nysa Łużycka. Południowy obszar województwa zalicza się do Niziny Śląsko‑Łużyckiej. Największym miastem i stolicą województwa dolnośląskiego jest Wrocław. Wyróżniono również kontury Legnicy i Wałbrzycha. Północny wschód zajmuje Nizina Śląsko‑Łużycka, wschodnią część Nizina Śląska i Przedgórze Sudeckie. Na południu położone są Sudety, poprzedzone Przedgórzem Zachodniosudeckim. Obszar na północ od linii przedgórzy jest w większości nizinny i oznaczony kolorem zielonym, od przedgórzy wysokości wzrastają, na mapie dominuje kolor żółty, a na obszarze Sudetów odcienie koloru pomarańczowego. Na obszarze Karkonoszy i Gór Stołowych oznaczono znajdujące się tam parki narodowe. Stolicą i największym miastem województwa łódzkiego jest Łódź, leżąca w centrum. Północna część województwa to obszary nizinne należące do Niziny Mazowieckiej i Niziny Wielkopolskiej. Na południe od Łodzi rozciąga się pas Wysoczyzny Bełchatowskiej i Wyżyny Przedborskiej. Na wschód od miasta położone są Wzniesienia Łódzkie. Opole jest największym miastem województwa opolskiego. Położone jest w centralnej części w dolinie Odry na Nizinie Śląskiej. Na południe od niej rozciąga się Płaskowyż Głubczycki i Góry Opawskie. Wysokości powyżej dwustu metrów notuje się również na wschodzie województwa w rejonie Wyżyny Wieluńskiej i Progu Woźnickiego. Największym wzniesieniem we wschodniej części jest Góra Świętej Anny, położona na północ od Kędzierzyna‑Koźla. Województwo śląskie to obszar w większości wyżynny. Na północy oznaczono Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, w środku województwa Wyżynę Śląską, Kotlinę Oświęcimską oraz Karpaty. W północnej części oznaczono kontury Częstochowy, w południowej Bielsko‑Białą, a w centralnej Katowice (stolica województwa) i liczne miasta leżące wokół, tworzące razem konurbację górnośląską. W centrum województwa świętokrzyskiego leży największe miasto regionu – Kielce. Obszar województwa leży w obrębie Wyżyny Małopolskiej. Wyróżniono w jej obrębie między innymi Góry Świętokrzyskie i Łysogóry. Oznaczono również na tym terenie Świętokrzyski Park Narodowy. Najwyższy szczyt to Łysica, mierząca sześćset dwanaście metrów nad poziomem morza. Na mapie dominuje kolor żółty, a w centralnej części pomarańczowy. Stolicą województwa lubelskiego jest Lublin (na mapie wyróżniono jego kontury kolorem różowym), który leży w centralnej części obszaru na Wyżynie Lubelskiej. Na południe od niej rozciąga się Roztocze, zaznaczono również leżący tam Roztoczański Park Narodowy. Północną część województwa obejmuje Nizina Podlaska i Polesie, gdzie na terenie Równiny Łęczycko‑Włodawskiej oznaczono Poleski Park Narodowy. Zachodnią granicę wyznacza Wisła, rzeką drugą co do wielkości jest Wieprz płynący przez środek Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. W województwie małopolskim dominują tereny wyżynne i górskie. Na północy rozciąga się Wyżyna Małopolska i Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska. Przez Kotlinę Oświęcimską i Sandomierską płynie Wisła. Dalej, na południu oznaczono Beskidy Zachodnie i Środkowe, a wzdłuż południowych granic województwa rozciąga się pas obszarów górskich (Tatry, Pieniny, Gorce i inne) łącznie tworzących Karpaty. Na terenie województwa wyznaczono pięć parków narodowych – Ojcowski (na obszarze Wyżyny Krakowski‑Częstochowskiej), Babiogórski (w Beskidzie Żywieckim), Gorczański, Pieniński i Tatrzański. Największe miasta to Kraków (będący stolicą województwa) i Tarnów. Najwyższy szczyt – Rysy (dwa tysiące czterysta dziewięćdziesiąt dziewięć metrów). W północnej części województwa na mapie dominuje kolor żółty i pomarańczowy, w południowej – pomarańczowy i czerwony. Północną część województwa podkarpackiego zajmuje Kotlina Sandomierska. Na południu rozciągają się Karpaty. W centrum położona jest stolica województwa – Rzeszów. Kolory na mapie stopniowo zmieniają się od żółto‑zielonego na północy, przez żółty w centrum, po pomarańczowy i czerwony na południu. W południowej części zaznaczono również Magurski i Bieszczadzki Park Narodowy.

Materiał interaktywny. Po kliknięciu pojawia się mapa Polski z zaznaczonymi i opisanymi województwami. Obszar każdego województwa można kliknąć. Po kliknięciu pojawia się mapa hipsometryczna danego województwa. Na mapie województwa zachodniopomorskiego wyróżniono Morze Bałtyckie i Zatokę Pomorską. Oznaczono kontury dwóch największych miast – Szczecina (stolica województwa) i Koszalina. Na północy opisano Pobrzeże Szczecińskie i Koszalińskie. W południowej części województwa zaznaczono rozległe Pojezierze Pomorskie wraz z licznymi jeziorami. Na terenie województwa dominują obszary nizinne, na obszarze Pojezierza Drawskiego (będącego częścią Pojezierza Pomorskiego) wysokości nad poziomem morza sięgają około dwustu metrów. Na północnym zachodzie oznaczono Woliński Park Narodowy, na południu Drawieński Park Narodowy. Na mapie województwa pomorskiego opisano Morze Bałtyckie wraz z Zatoką Gdańską, Pucką i Zalewem Wiślanym. Na północy wyszczególniono Pobrzeże Koszalińskie i Mierzeję Helską. W okolicach ujścia Wisły znajduje się Pobrzeże Gdańskie, którego częścią są Żuławy Wiślane (z wyszczególnionym obszarem depresji). Centralną część województwa zajmuje Pojezierze Pomorskie. Jego częścią jest między innymi Pojezierze Kaszubskie, gdzie najwyższym wzniesieniem jest Wieżyca o wysokości trzystu dwudziestu dziewięciu metrów nad poziomem morza. Największe jeziora to Łebsko i Gardno na Pobrzeżu Koszalińskim. Obszar Trójmiasta oznaczono różowym konturem. Oznaczono Park Narodowy Bory Tucholskie i Słowiński Park Narodowy. Większość obszaru województwa warmińsko‑mazurskiego leży na obszarze Pojezierza Mazurskiego. Na tym obszarze wyszczególniono bardzo liczne jeziora, w tym największe w Polsce, takie jak Śniardwy, Mamry i inne. Szeroki pas jezior przebiega niemal przez całe województwo, z wyjątkiem obszaru Warmii w północnej i północno‑zachodniej części. Na południowym zachodzie województwa najwyższym wzniesieniem jest Dylewska Góra (312 metrów), na wschodzie Szeska Góra (309 metrów). Różowymi konturami oznaczono największe miasta – Elbląg i Olsztyn (będący stolicą województwa). Największym miastem i stolicą województwa podlaskiego jest Białystok, którego kontur zaznaczono na różowo. Większość obszaru województwa zajmuje Nizina Podlaska. Na północy zaznaczono pojezierze Litewskie. Na mapie zaznaczono cztery parki narodowe – Wigierski, Biebrzański, Narwiański i Białowieski. Centralną część województwa mazowieckiego zajmuje Nizina Mazowiecka. Wyraźnie zaznaczone są największe rzeki regionu – Wisła, Narew, Bug. W środkowej części duży obszar zajmuje Warszawa, oznaczona różowym konturem. W ten sposób oznaczono również obszar Płocka i Radomia. Oznaczono Kampinoski Park Narodowy. Wyróżnionymi miastami na mapie województwa kujawsko‑pomorskiego są Bydgoszcz, Toruń (oba miasta są stolicami województwa) i Włocławek. Przez centralną cześć województwa przebiega Wisła. W północnej części wyróżniono Pojezierze Pomorskie, w centralnej Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką i Kotlinę Toruńską. Na wschodzie Pojezierze Dobrzyńskie i Chełmińskie, na południu Pojezierze Wielkopolskie. Wyróżnionymi miastami w województwie wielkopolskim są Poznań (stolica) i Kalisz. Największe rzeki to Noteć i Warta. W dolinie Noteci oznaczono Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką, centralną część województwa zajmuje Pojezierze Wielkopolskie, a południową – Nizina Wielkopolska. Liczne jeziora, oznaczono Wielkopolski Park Narodowy w okolicach Poznania. Dwa największe wyróżnione miasta województwa lubuskiego to na północy Gorzów Wielkopolski i na południu Zielona Góra, oba będące stolicami. W północnej części województwa biegnie Warta w Kotlinie Gorzowskiej, oznaczono Park Narodowy Ujście Warty. Między Wartą a Odrą w centralnej części rozciąga się Pojezierze Lubuskie. Zachodnią granicę wyznacza Odra i Nysa Łużycka. Południowy obszar województwa zalicza się do Niziny Śląsko‑Łużyckiej. Największym miastem i stolicą województwa dolnośląskiego jest Wrocław. Wyróżniono również kontury Legnicy i Wałbrzycha. Północny wschód zajmuje Nizina Śląsko‑Łużycka, wschodnią część Nizina Śląska i Przedgórze Sudeckie. Na południu położone są Sudety, poprzedzone Przedgórzem Zachodniosudeckim. Obszar na północ od linii przedgórzy jest w większości nizinny i oznaczony kolorem zielonym, od przedgórzy wysokości wzrastają, na mapie dominuje kolor żółty, a na obszarze Sudetów odcienie koloru pomarańczowego. Na obszarze Karkonoszy i Gór Stołowych oznaczono znajdujące się tam parki narodowe. Stolicą i największym miastem województwa łódzkiego jest Łódź, leżąca w centrum. Północna część województwa to obszary nizinne należące do Niziny Mazowieckiej i Niziny Wielkopolskiej. Na południe od Łodzi rozciąga się pas Wysoczyzny Bełchatowskiej i Wyżyny Przedborskiej. Na wschód od miasta położone są Wzniesienia Łódzkie. Opole jest największym miastem województwa opolskiego. Położone jest w centralnej części w dolinie Odry na Nizinie Śląskiej. Na południe od niej rozciąga się Płaskowyż Głubczycki i Góry Opawskie. Wysokości powyżej dwustu metrów notuje się również na wschodzie województwa w rejonie Wyżyny Wieluńskiej i Progu Woźnickiego. Największym wzniesieniem we wschodniej części jest Góra Świętej Anny, położona na północ od Kędzierzyna‑Koźla. Województwo śląskie to obszar w większości wyżynny. Na północy oznaczono Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, w środku województwa Wyżynę Śląską, Kotlinę Oświęcimską oraz Karpaty. W północnej części oznaczono kontury Częstochowy, w południowej Bielsko‑Białą, a w centralnej Katowice (stolica województwa) i liczne miasta leżące wokół, tworzące razem konurbację górnośląską. W centrum województwa świętokrzyskiego leży największe miasto regionu – Kielce. Obszar województwa leży w obrębie Wyżyny Małopolskiej. Wyróżniono w jej obrębie między innymi Góry Świętokrzyskie i Łysogóry. Oznaczono również na tym terenie Świętokrzyski Park Narodowy. Najwyższy szczyt to Łysica, mierząca sześćset dwanaście metrów nad poziomem morza. Na mapie dominuje kolor żółty, a w centralnej części pomarańczowy. Stolicą województwa lubelskiego jest Lublin (na mapie wyróżniono jego kontury kolorem różowym), który leży w centralnej części obszaru na Wyżynie Lubelskiej. Na południe od niej rozciąga się Roztocze, zaznaczono również leżący tam Roztoczański Park Narodowy. Północną część województwa obejmuje Nizina Podlaska i Polesie, gdzie na terenie Równiny Łęczycko‑Włodawskiej oznaczono Poleski Park Narodowy. Zachodnią granicę wyznacza Wisła, rzeką drugą co do wielkości jest Wieprz płynący przez środek Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. W województwie małopolskim dominują tereny wyżynne i górskie. Na północy rozciąga się Wyżyna Małopolska i Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska. Przez Kotlinę Oświęcimską i Sandomierską płynie Wisła. Dalej, na południu oznaczono Beskidy Zachodnie i Środkowe, a wzdłuż południowych granic województwa rozciąga się pas obszarów górskich (Tatry, Pieniny, Gorce i inne) łącznie tworzących Karpaty. Na terenie województwa wyznaczono pięć parków narodowych – Ojcowski (na obszarze Wyżyny Krakowski‑Częstochowskiej), Babiogórski (w Beskidzie Żywieckim), Gorczański, Pieniński i Tatrzański. Największe miasta to Kraków (będący stolicą województwa) i Tarnów. Najwyższy szczyt – Rysy (dwa tysiące czterysta dziewięćdziesiąt dziewięć metrów). W północnej części województwa na mapie dominuje kolor żółty i pomarańczowy, w południowej – pomarańczowy i czerwony. Północną część województwa podkarpackiego zajmuje Kotlina Sandomierska. Na południu rozciągają się Karpaty. W centrum położona jest stolica województwa – Rzeszów. Kolory na mapie stopniowo zmieniają się od żółto‑zielonego na północy, przez żółty w centrum, po pomarańczowy i czerwony na południu. W południowej części zaznaczono również Magurski i Bieszczadzki Park Narodowy.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1BHaGcMl

4. Aglomeracje miejskie

Wokół wszystkich większych miast, a także wokół niektórych mniejszych występuje tzw. strefa podmiejska. Jest to obszar mający silne powiązania społeczno‑gospodarcze, m.in. komunikacyjne, z miastem. Tradycyjna wiejska zabudowa zagrodowa ustępuje tam miejsca zabudowie willowej, rezydencjalnej i letniskowej, która jest efektem migracji części ludności miejskiej na wieś. Lokalizowane są też obiekty usługowe, najczęściej stacje paliw oraz towarzyszące im obiekty gastronomiczne (fast food), handel wielkopowierzchniowy oraz inwestycje produkcyjne i logistyczne.

Dosyć często się zdarza, że do granic dużego miasta z wielu stron przylegają mniejsze miejscowości – mamy wówczas jeden wielki obszar zabudowany zwany aglomeracjąaglomeracjaaglomeracją lub zespołem miejskim, np. aglomeracja warszawska, łódzka, krakowska, poznańska. Są to tzw. aglomeracje monocentryczne, czyli posiadające jeden główny ośrodek.

Policentryczną odmianą aglomeracji jest konurbacjakonurbacjakonurbacja, czyli zespół wielu równorzędnych miast bez ośrodka wyraźnie dominującego. Najbardziej znany przykład to konurbacja górnośląska. Co prawda Katowice są tu największym miastem i stolicą województwa z siedzibami rozmaitych instytucji regionalnych, ale inne miasta liczą niewiele mniej mieszkańców (sprawdź w tabelach – załączniki powyżej) i też są siedzibami różnych instytucji, np. w Gliwicach znajduje się Politechnika Śląska, w Bytomiu – Opera Śląska, w Zabrzu – Śląskie Centrum Chorób Serca, a w Chorzowie – Park Śląski z wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym, stadionem, planetarium i innymi atrakcjami.

Inną znaną konurbacją jest Trójmiasto na wybrzeżu, a mniej znaną (bo mniejszą) – Dzierżoniów, Bielawa i Pieszyce na Dolnym Śląsku.

R14V00BQAPtNh

Ilustracja przedstawia dwa fragmenty mapy topograficznej Polski po lewej stronie z centralnie umieszczoną w środku mapy Warszawą. Mapa przedstawia aglomerację warszawską z wyraźnie dominującym ośrodkiem centralnym. Warszawa przedstawiona jest w formie rozległej sygnatury. Na zachodzie znajduje się Kampinoski Park Narodowy. Dookoła Warszawy kropkami zaznaczono pozostałe miasta. Na mapie znajdują się oznaczenia dróg (czerwone i żółte linie), a także rzek (niebieskie linie). Na północ od Warszawy zaznaczone jest Jezioro Zegrzyńskie. Na drugim fragmencie mapy, po prawej stronie w centrum jest aglomeracja policentryczna złożona z kilku równorzędnych miast położonych blisko siebie. Miasta połączone rozbudowaną sieci komunikacyjną. Na mapie między innymi: Gliwice, Zabrze, Chorzów, Bytom, Ruda Śląska, Katowice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza. Na mapie znajdują się oznaczenia dróg (czerwone i żółte linie), a także rzek (niebieskie linie) i jezior.

5. Funkcje miast

Miasta w Polsce – poza oczywistą dla każdej jednostki osadniczej funkcją mieszkaniową – spełniają wiele funkcji. Dawniej stanowiły głównie skupisko ludności będącej siłą roboczą dla przemysłu. Dzisiaj na czoło zdecydowanie wysuwają się różnorodne funkcje usługowe:

• administracyjna – siedziby władz, urzędów, sądów i innych instytucji;

• handlowa – sklepy małe i duże (super- i hipermarkety, dyskonty, galerie i pasaże handlowe), giełdy, targowiska, bazary, hurtownie;

• biznesowa – banki i inne instytucje finansowe, zarządy firm, centra konferencyjne;

• komunikacyjna – krzyżowanie się dróg i linii kolejowych, dworce kolejowe i autobusowe, przy większych miastach porty lotnicze, nad wodami porty morskie lub rzeczne;

• naukowa – szkoły wyższe, placówki badawcze, laboratoria, parki technologiczne;

• kulturalna – kina, teatry, opery, filharmonie, galerie, muzea, zabytki;

• turystyczna – hotele, placówki gastronomiczne, parki rozrywki i inne atrakcje.

Rozwój usług prowadzi do zmiany wyglądu miast. W centrach powstaje nowoczesna zabudowa biurowa, która jest wynikiem koncentracji usług wyspecjalizowanych – ubezpieczeniowych, finansowych, developerskich, prawniczych, edukacyjnych, projektowych, hotelowych, gastronomicznych czy handlowych wyższego standardu (galerie i pasaże handlowe). „Szklanej” zabudowie usługowej często towarzyszy równie efektowne budownictwo mieszkaniowe, które jednak w większym stopniu rozwija się poza centrum. Coraz częściej powstają tam zamknięte osiedla dla zamożniejszych osób. Widoczna staje się segregacja przestrzenna ludności w miastach z uwagi na status materialny. Na obrzeżach większych miast wciąż też istnieją tzw. blokowiska, czyli osiedla wysokich budynków z wielkiej płyty pochodzące głównie z lat 70. XX wieku. W ich sąsiedztwie na obszary dotychczas zajmowane przez przemysł często wkracza handel wielkopowierzchniowy (markety, hurtownie), ponieważ tereny te miały zazwyczaj dużą powierzchnię, korzystne położenie i wyposażenie w infrastrukturę.

Krajobraz polskich miast

RnA0i5Y6fyawT

Na zdjęciu wysokie bloki mieszkalne położone przy asfaltowej ulicy. Najbardziej wyeksponowane są trzy dziesięciopiętrowe bloki zbudowane na planie prostopadłościanu. Mają balkony. Dwa z nich są w kolorze kremowo‑żółtym, a jeden w kolorze kremowo‑różowym. Bloki są ustawione w znacznym oddaleniu od siebie. Przed blokami parkingi wypełnione samochodami. Gdzieniegdzie widoczna jest zieleń – drzewa, krzewy i trawniki. Na pierwszym planie jezdnia z drogą prowadzącą na osiedle i znakami drogowymi niewidocznymi dla widza. W tle bezchmurne niebo.

RheZXwQKguXc8

Na zdjęciu lotniczym zabudowa mieszkaniowa złożona z dość niskich budynków w kolorach zielonym, jasnozielonym, szarym. Część z nich ma ciemne dachy, a część czerwone. Pomiędzy budynkami po prawej stronie kadru drzewa, krzewy i trawniki. Obok budynków ulice. Na drugim planie po prawej stronie dziesięciopiętrowy szeroki wieżowiec w kolorze żółto‑zielono‑czerwonym. Zza niego wystaje wieża – najprawdopodobniej kościoła w znacznie starszej architekturze. W tle zabudowania przemysłowe i pochmurne niebo, które zajmuje jedną trzecią kadru.

R1NuDYD1vdJpf

Na zdjęciu znajduje się rozległa galeria handlowa z dużym parkingiem. Galeria Centrum rozciąga się od prawej strony kadru przez całe zdjęcie. Jest to dość niski budynek z wieloma reklamami na elewacji i nad budynkiem. Widoczne są reklamy sklepów Empik, Media Markt i Bata. Na fasadzie szare płyty przypominające zasłonięte srebrne żaluzje. Cały budynek utrzymany jest w kolorystyce szarej, ciemnoszarej i zielonkawej. Okna są ciemno‑zielone, a najwięcej jest ich przy wejściu do galerii, nad którym znajduje się zadaszenie. Przed galerią znajduje się duży parking, na którym stoją samochody niezajmujące całej jego powierzchni. Przez parking przebiega oznakowane na ulicy przejście dla pieszych. Na parkingu znajdują się trzy szare wysokie latarnie z lampami przywieszonymi do szerokich ramion. Na dwóch miejscach widoczne jest zadaszone pleksą miejsce na wózki sklepowe. Po prawej stronie kadru fragment przystanku autobusowego ze znakiem drogowym. W tle niebieskie niebo z pojedynczymi chmurami.

R1VkZlu61R42P

Na zdjęciu widoczna jest starówka Gdańska ze starymi zabytkowymi kamienicami i ustawionym w centralnej części kadru szesnastowiecznym ratuszem z wysoką wieżą zegarową. Ratusz zbudowany jest w stylu niderlandzkim manierystycznym. Ma kolor rudo‑jasnobrązowy, zbudowany jest z kamienia i cegły. Kopuła wieży jest jasnoturkusowa. Od prawej strony kadru przez całe zdjęcie ciągną się usytuowane jedna obok drugiej wysokie, zadbane kamienice w różnych kolorach. Niektóre z nich pokryte ornamentami i zdobieniami. Przed kamienicami, na deptaku, po którym spacerują osoby ubrane w letnie stroje, ustawione są kawiarniane parasole. Część z nich zasłaniają drzewa. Po lewej stronie kadru także są kamienice i parasole, nie są one jednak tak widoczne. Ta część kadru jest zacieniona. W tle bezchmurne niebo.

RCrzpgykyJjAT

Na zdjęciu widoczny jest wjazd na teren Poznańskiego Parku Naukowo‑Technicznego. Biała rozsunięta brama znajduje się na pierwszym planie. Nawierzchnia pokryta jest szarą kostką. Na drugim planie jest kompleks nowoczesnych budynków. W centralnej części ciemnopomarańczowa niska rotunda z szarymi oknami i szarym napisem drukowanymi literami Fundacja Uniwersytetu im. A. Mickiewicza Poznański Park Naukowo‑Techniczny, a poniżej po prawej stronie numer 46 i niewidoczna nazwa ulicy. Po prawej stronie rotundy fragment kremowego dwupiętrowego budynku, a po prawej niskie budynku i parking z widocznym jednym samochodem. Przy drodze dwie latarnie i niewielkie ilości zieleni. W tle niebiesko‑szare lekko zachmurzone niebo.

RFd0uhNlshWSb

Na zdjęciu część śródmieścia Warszawy ujęta ze znacznego oddalenia. Na pierwszym planie zielona roślinność i przebijające spomiędzy niej budynki z ciemnopomarańczowymi dachami. Na drugim planie nowoczesna zabudowa biurowa. Bardzo wysokie budynki w centrum miasta – głównie wieżowce, a po lewej stronie kadru wieża Pałacu Kultury i Nauki. W tle szare bezchmurne niebo.

6. Osadnictwo wiejskie

Współczesna sieć osadnictwa wiejskiego, podobnie jak miasta, uformowała się w średniowieczu. Wielkość, przestrzenne rozmieszczenie i wygląd wsi uzależniony był od warunków środowiska przyrodniczego oraz od polityki państwa w zakresie rozwoju rolnictwa.

Generalnie tam, gdzie powierzchnia gospodarstw rolnych jest duża, obserwuje się mniejszą gęstość wiejskiej sieci osadniczej i mniejsze zaludnienie poszczególnych wsi. Najmniej wsi przypadających na 1000 ha użytków rolnych jest w województwach północnych. Tam też jest dużo wsi małych o liczbie mieszkańców poniżej 200.
Największe zagęszczenie sieci wiejskiej występuje w Polsce Centralnej i Południowej, gdzie poszczególne wsie cechuje duże zaludnienie – często liczą po kilka tysięcy mieszkańców.

Spore zróżnicowanie wykazują kształty wsi. Najwięcej w Polsce jest tzw. ulicówek, czyli zwartych wsi powstałych wzdłuż ciągów komunikacyjnych (dróg) i rzek. W rozwidleniach dróg tworzyły się wielodrożnice. W obszarach górskich, w dolinach rzek powszechnie występują ciągnące się przez wiele kilometrów łańcuchówki.
W ostatnich 10 latach obserwuje się znaczący gospodarczy i społeczny rozwój wsi w Polsce za sprawą wykorzystywania środków unijnych. Przyczyną tego rozwoju jest również proces tzw. urbanizacji wsi polegający na emigracji na wieś ludności miejskiej i przechodzenie ludności wiejskiej do pozarolniczej działalności. Zmienia się w ten sposób nie tylko wygląd wsi, ale także struktura demograficzna. Obszary wiejskie w strefie podmiejskiej dużych miast są również miejscem lokalizowania nowoczesnych zakładów przemysłowych, hurtowni czy małej przedsiębiorczości.

Układy funkcjonalne wsi

R1W7gJ86YDdwK

Prosta ilustracja przedstawia fizjonomiczny typ wsi - rzędówkę, w której po jednej stronie drogi usytuowane są gospodarstwa domowe, a po drugiej pola uprawne. Domy oznaczono jako czerwone kwadraty, a pola to przerywane linie.

RfeWZ0CAnLnhP

Prosta ilustracja przedstawia fizjonomiczny typ wsi - ulicówkę, w której po obu stronach drogi usytuowane są gospodarstwa domowe, a za nimi znajdują się pola uprawne. Domy oznaczono jako czerwone kwadraty, a pola to przerywane linie.

R1ebgQ6JO9ooU

Prosta ilustracja przedstawia fizjonomiczny typ wsi - wielodrożnicę, w której drogi krzyżują się ze sobą. Po obu stronach dróg usytuowane są gospodarstwa domowe, a za nimi znajdują się pola uprawne. Domy oznaczono jako czerwone kwadraty, a pola to przerywane linie.

R1Fta3NpKkiUg

Prosta ilustracja przedstawia fizjonomiczny typ wsi - owalnicę, w której droga ma owalny kształt, w środku owalu znajduje się plac. Po obu stronach drogi usytuowane są gospodarstwa domowe z przewagą domów po zewnętrznej stronie owalnicy. Za nimi znajdują się pola uprawne. Domy oznaczono jako czerwone kwadraty, a pola to przerywane linie.

Podsumowanie

• Większość polskich miast powstała w średniowieczu. Najbardziej intensywny rozwój miast miał miejsce w XIX i XX wieku, kiedy to ludności miejskiej stale przybywało.

• Po 1989 roku wskutek upadku przemysłu i pojawienia się bezrobocia miasta straciły na atrakcyjności i ludności miejskiej przestało u nas przybywać.

• Miasta dominują w Polsce Południowej i Zachodniej, a na wschodzie przeważa ludność wiejska.

• Największe polskie miasto to Warszawa, która liczy ponad 1,7 mln mieszkańców (aglomeracja 2,2 mln).

• Inne nasze większe miasta to Kraków (779 tys.), Łódź (680 tys.), Wrocław (643 tys.) i Poznań (535 tys.).

• W konurbacji górnośląskiej, która jest policentryczną odmianą aglomeracji, mieszka prawie 2,5 mln ludzi. Jest ona największym w Polsce obszarem ciągłej zabudowy.

• W polskich miastach funkcja przemysłowa została wyparta przez rozmaite funkcje usługowe – administracyjne, biznesowe, handlowe, komunikacyjne, naukowe, kulturalne, turystyczne i inne.

Słownik

Ćwiczenia