Urbanizacja to długotrwały proces rozwoju miast na danym obszarze. W Polsce miastem jest każda jednostka osadnicza posiadająca prawa miejskie. Ludność miast w zdecydowanej większości pracuje poza rolnictwem – w usługach i przemyśle. Zabudowa miejska jest zazwyczaj wyższa i bardziej zwarta od zabudowy wiejskiej. Miasta są też większe od wsi, choć zdarzają się odstępstwa od tej reguły.

RcibBP1x9btcM
Polska – urbanizacja
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • czym różni się miasto od wsi.

Twoje cele
  • wyjaśnisz przyczyny rozwoju miast w różnych regionach Polski;

  • wskażesz na przykładach zależność osadnictwa od warunków przyrodniczych;

  • scharakteryzujesz rozmieszczenie i wielkość miast w Polsce oraz w zamieszkiwanym regionie;

  • wymienisz funkcje miast.

id9vC5qEWw_d5e183

1. Kształtowanie się sieci miejskiej w Polsce

W Polsce jest obecnie 954 miast (stan na 1 stycznia 2021 roku). Większość z nich prawa miejskie otrzymała w średniowieczu. Niektóre małe miasta później te prawa utraciły i stały się wsiami. Z kolei niektóre większe wsie zmieniły swoje funkcje i nabyły prawa miejskie, stając się miastami.

Lokalizacja miast zależała m.in. od warunków środowiska przyrodniczego. Na przykład grody obronne budowano na wzniesieniach, a miasta handlowe rozwijały się nad brzegami mórz, rzek i na szlakach kupieckich. Z czasem jednostki osadnicze łączyła coraz gęstsza sieć tras komunikacyjnych (dróg), wzdłuż których powstawały kolejne miasta.

Polecenie 1

W jakiej jednostce osadniczej mieszkasz – na wsi czy w mieście? Skąd to wiesz? Dowiedz się, kiedy i w jakich okolicznościach prawa miejskie otrzymało twoje miasto lub inne najbliżej leżące.

R1cqr1NJXK2Jm
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Po okresie średniowiecza w renesansie sieć osadnictwa miejskiego wzbogaciła się u nas o ok. 200 kolejnych miast, rozlokowanych głównie we wschodniej Polsce. W XVII i XVIII wieku nastąpił upadek wielu miast polskich, co było związane z licznymi wojnami, pożarami i epidemiami. Duże zmiany w sieci osadniczej przyniósł rozwój przemysłu i transportu w XIX wieku. Pojawiły się miasta typowo przemysłoweaglomeracje miejsko‑przemysłowe, które wyraźnie wybijały się na tle dotychczas ukształtowanej sieci osadniczej. W XX wieku rozwój miast był kontynuowany, choć bardzo widocznie zaznaczyły się okresy zahamowań w czasie dwóch wojen światowych. Dla Polski szczególnie dotkliwa okazała się II wojna światowa, kiedy to poważnie zniszczona została większość miast, zwłaszcza tych dużych, np. 90% zabudowań lewobrzeżnej Warszawy czy ponad 70% Wrocławia, który po wojnie powrócił w polskie granice.

Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła odbudowa ze zniszczeń i ponowny intensywny rozwój miast, będący głównie konsekwencją rozwoju przemysłu. Liczba ludności miejskiej stale się zwiększała, co wynikało z wysokiego przyrostu naturalnegoP7zkaSIeAwysokiego przyrostu naturalnego oraz migracji ze wsi do miastPmD9ii7t3migracji ze wsi do miast.

R15gUTHwmxVi61
Schemat liniowy przedstawia udział procentowy ludności mieszkającej w miastach w Polsce na przestrzeni lat 1946-2020. Na osi rzędnych opisano wartości procentowe od 30% do 70% (co 10%). Na osi odciętych opisano kolejne lata od 1946 do 2020 (co 6 lat). W wykresu można odczytać wartości procentowe dla co drugiego roku. W 1946 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 34,2%. W 1948 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 35,1%. W 1950 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 38,3%. W 1952 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 40,5%. W 1954 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 41,3%. W 1956 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 44,6%. W 1958 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 46,3%. W 1960 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 48,9%. W 1962 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 49,1%. W 1964 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 49,6%. W 1966 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 50,1%. W 1968 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 51%. W 1970 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 51,6%. W 1972 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 51,2%. W 1974 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 52,3%. W 1976 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 55,3%. W 1978 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 56,5%. W 1980 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 58,9%. W 1982 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 59,6%. W 1984 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,1%. W 1986 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,3%. W 1988 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,4%. W 1990 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,5%. W 1992 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,8%. W 1994 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,7%. W 1996 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,5%. W 1998 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,5%. W 2000 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,4%. W 2002 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,3%. W 2004 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,3%. W 2006 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61.3%. W 2008 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 61,1%. W 2010 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,8%. W 2012 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,6%. W 2014 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,3%. W 2016 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60,2%. W 2018 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 60%. W 2020 roku udział procentowy ludności mieszkającej w miastach wynosił 59,9%. Zauważalny jest silny trend wzrostowy wykresu od roku 1946 do roku 1990, potem wartości utrzymują się na podobnych poziomach.
Źródło: dostępny w internecie: BDL.stat.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.

Udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności to stopień urbanizacjiurbanizacji stopień (współczynnik)stopień urbanizacji. Tuż po II wojnie światowej stopień urbanizacji Polski wynosił 34%, czyli tylko co trzeci Polak mieszkał w mieście. Jednak w kolejnych latach wartość ta systematycznie rosła i w 1966 roku przekroczyła 50% – oznaczało to, że połowa Polaków mieszkała w miastach i połowa na wsi. W 1991 roku osiągnięte zostało maksimum wynoszące 62%. W kolejnych 10 latach ludności miejskiej już w Polsce nie przybywało, a po 2000 roku zaczęło ubywać. Było to spowodowane ucieczką mieszkańców zatłoczonych centrów miast w pobliskie, spokojne tereny wiejskie. Ta tendencja utrzymuje się do dziś i możliwy jest dalszy spadek wartości stopnia urbanizacji.  W roku 2020 udział ludności miejskiej wyniósł 59,86%.

Polecenie 2
ROEyHWOr7EASX
Zaznacz określenia charakteryzujące poziom urbanizacji w Polsce po II wojnie światowej. Możliwe odpowiedzi: 1. Po drugiej wojnie światowej liczba ludności w miastach wzrastała., 2. Liczba ludności mieszkających w miastach wciąż wzrasta., 3. Od 1991 r. obserwuje się spadek liczby ludności w miastach., 4. Liczba ludności w miastach znacznie maleje z roku na rok., 5. Po II wojnie światowej liczba ludności zamieszkałej miasta nie zmienia się.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Warto wiedzieć

Biorąc pod uwagę różne kryteria, można wyróżnić kilka miar poziomu urbanizacjiurbanizacjaurbanizacji:

  • urbanizacja demograficzna – udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności (najczęściej stosowana w geografii);

  • urbanizacja ekonomiczna – udział ludności pracującej poza rolnictwem w ogóle zatrudnionych;

  • urbanizacja przestrzenna – udział powierzchni miast w powierzchni całkowitej.

id9vC5qEWw_d5e259

2. Aktualne rozmieszczenie miast w Polsce

Miasta w Polsce rozmieszczone są nierównomiernie. Mapa poniżej, po lewej, pokazuje wielką koncentrację miast na południu. Wyróżniają się też pojedyncze duże miasta na pozostałym obszarze – Warszawa, Łódź, Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot), Szczecin, Wrocław, Poznań i inne. Można również dostrzec gęściejszą sieć małych miast na zachodzie kraju i rzadszą na wschodzie. Taki ogólny podział na miejską Polskę Zachodniąwiejską Polskę Wschodnią jest wyraźnie widoczny na mapie urbanizacji – po prawej.

RcibBP1x9btcM
Polska – urbanizacja
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Na obecne zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia miast w Polsce miały wpływ dawne zabory. Na ziemiach należących do Prus w XIX wieku intensywnie rozwijał się przemysł, na czym skorzystały nasze regiony – Śląsk, Wielkopolska, Pomorze. Natomiast Mazowsze czy Małopolska znajdowały się wówczas na dalekich peryferiach Rosji oraz Austrii, dlatego ich rozwój gospodarczy został mocno zaniedbany przez wymienionych zaborców.

Warto wiedzieć

Po odzyskaniu niepodległości władze państwowe wielokrotnie podejmowały próby rozwoju obszarów słabo zurbanizowanych. Na przykład w latach 20. XX wieku na bazie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w okolicach Kielc utworzono Centralny Okręg Przemysłowy (hutnictwo żelaza, przemysł maszynowy), w którym rozwinęły się takie miasta, jak Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko‑Kamienna.

W 1975 roku wprowadzono podział administracyjny Polski na 49 województw, co miało przyczynić się do rozwoju mniejszych miast, które zostały stolicami tych województw, np. Sieradz, Łomża, Ostrołęka, Ciechanów, Chełm, Biała Podlaska, Siedlce.

Po przystąpieniu do Unii Europejskiej pojawił się Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej mający na celu aktywizację gospodarczą (rozwój miast, uczelni, turystyki, wspieranie innowacji, ulepszenie dostępu do internetu, budowę dróg i obwodnic) pięciu województw: podkarpackiego, świętokrzyskiego, lubelskiego, podlaskiego i warmińsko‑mazurskiego.

Rozmieszczenie miast w Polsce zależało też od warunków naturalnych. Płaskie, rozległe Niziny Środkowopolskie to obszar typowo rolniczy, nie rozwinęła się tam gęsta sieć miejska. Na wyżynach, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, występują urodzajne gleby czarnoziemne, które również są intensywnie wykorzystywane w rolnictwie, tam też nie powstało zbyt wiele miast. W Karpatach teren jest pofałdowany, co nie sprzyja powstawaniu gęstej zabudowy miejskiej. Ale już w innych naszych górach – Sudetach – miast jest dużo więcej, a to za sprawą licznych bogactw naturalnych (węgiel kamienny i brunatny, złoto, rudy metali kolorowych, surowce skalne, wody mineralne), na bazie których nastąpił rozwój gospodarczy i silna urbanizacja tego obszaru.

Na mapie można też zauważyć względnie wysoki poziom urbanizacji na pojezierzach. Jest to jednak urbanizacja typowo demograficzna, czyli odnosząca się wyłącznie do ludności. Tereny te są porośnięte lasami i nieco słabiej zaludnione, jednostek osadniczych jest mało, dlatego każde, nawet małe miasto znacząco podnosi odsetek ludności miejskiej.

Polecenie 3

Na mapach wskaż obszary najsilniej oraz najsłabiej zurbanizowane i podaj przyczyny takiego stanu.

  • Na podstawie map omów ogólne rozmieszczenie miast oraz poziom urbanizacji w Twoim województwie. Wymień lokalne czynniki sprzyjające i niesprzyjające rozwojowi miast.

  • Odczytaj z mapy (Polska – urbanizacja demograficzna) przedział wartości stopnia urbanizacji w twoim powiecie. W zlokalizowaniu twojego powiatu może być pomocna poniższa mapa interaktywna. Wyjaśnij, dlaczego twój powiat jest silnie/średnio/słabo zurbanizowany.

    R1CUzfKnSNDeM
    Mapa administracyjna Polski. Kolorami zaznaczony podział kraju na województwa. Kropkami oznaczono stolice województw i opisano je. Kliknięcie na wybrane województwo sprawia, że otwiera się mapa danego województwa. Na mapie każdego województwa zaznaczono granice powiatów, kropkami zaznaczono miasta będące stolicami powiatów. Innym kolorem wyróżniono powiaty grodzkie z miastami na prawach powiatu. Większymi kropkami oznaczono stolice województw i opisano je większą czcionką niż pozostałe miasta. Powtórne kliknięcie na mapę województwa kieruje nas na mapę administacyjną Polski.
    Mapa administracyjna Polski – podział na województwa i powiaty
    Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, Michał Szymczak, licencja: CC BY 3.0.

Korzystając z treści materiału wymień obszary w Polsce najsilniej oraz najsłabiej zurbanizowane i podaj przyczyny takiego stanu rzeczy. Następnie omów ogólne rozmieszczenie miast oraz poziom urbanizacji w Twoim województwie. Wymień czynniki sprzyjające i niesprzyjające rozwojowi miast.

R1BJjDoKuAeug
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
id9vC5qEWw_d5e333

3. Wielkość miast Polski

Mówiąc o wielkości miast, pod uwagę bierze się liczbę mieszkańców.
Według danych z 2020 roku największym miastem Polski jest stolica – Warszawa. Liczy ona ponad 1 mln 791 tys. mieszkańców. Kolejne duże miasta są już znacznie mniejsze – Kraków (779 tys.), Łódź (672 tys.), Wrocław (641 tys.), Poznań (532 tys.), Gdańsk (470 tys.). Ze względu na liczbę mieszkańców miasta dzielą się na: wielkie, duże, średnie, małe i bardzo małe.

Miasta w Polsce wg wielkości (2020)

Rodzaje miast

Liczba mieszkańców

Liczba miast

Łączna liczba mieszkańców w tych miastach

Wielkie – rozległe, gęsto zaludnione, wielofunkcyjne metropolie o charakterze stolicy dużego obszaru, np. państwa; (w Polsce tylko Warszawa)

> 1 mln

1

1 790 658

Duże – ośrodki usługowo‑przemysłowe i kulturalno‑naukowe ze strefą podmiejską, często będące stolicą dużego regionu

500 tys. – 1 mln

4

2 636 738

200–500 tys.

10

3 030 715

Średnie – ośrodki usługowo‑przemysłowe, niekiedy bez strefy podmiejskiej, stolice na ogół mniejszych regionów

100–200 tys.

23

3248741

50–100 tys.

45

3052819

Małe – ośrodki przemysłowo‑usługowe, często rozwinięte na bazie jednej gałęzi przemysłu; stolice powiatów

20–50 tys.

135

4282788

10–20 tys.

180

2620368

Bardzo małe – ośrodki lokalne wyraźnie wyróżniające się na tle okolicznych wsi; często posiadające cechy wiejskie, np. liczną zabudowę zagrodową; siedziby gmin miejsko‑wiejskich

< 10 tys.

556

2378965

Miasta razem:

954

23041792

RBXTdsxxWFUPn1
Schemat kołowy przedstawia strukturę ludności Polski według wielkości jednostki osadniczej. Największą część schematu stanowią wsie (mieszka w nich 39,8% ludności Polski), które oznaczone są kolorem zielonym. Drugi największy fragment schematu zarezerwowany jest dla miast dużych (28,2% ludności Polski), oznaczonych kolorem pomarańczowym. W miastach średnich mieszka 19% liczby ludności Polskiej, a oznaczone są kolorem jasnoróżowym. W miastach małych mieszka 13% ludności Polski, a oznaczone są bladym odcieniem koloru jasnoróżowego.
Źródło: dostępny w internecie: stat.gov.pl, licencja: CC BY-SA 4.0.
R7QtvWZSVDHlf1
Schemat kołowy przedstawia strukturę wielkościową miast według liczby ludności. Podzielony jest na pięć części. Największą część stanowią miasta małe, od 2000 do 10000 liczby ludności (49,7% schematu), które oznaczone są kolorem różowym. Drugie pod względem wielkości są miasta średnie, od 10000 do 50000 liczby ludności (32,4% schematu), oznaczone najjaśniejszym odcieniem koloru oliwkowozielonego. Miasta bardzo małe, poniżej 2000 liczby ludności zajmują 9,2% schematu i oznaczone są kolorem jasnożółtym. Miasta duże, od 50000 do 200000 liczby ludności, zajmują 7,2% powierzchni schematu i oznaczone są pośrednim odcieniem kolorem oliwkowozielonego. Najmniejszą część schematu zajmują miasta bardzo duże, powyżej 200000 liczby ludności, tylko 1,5%, a oznaczone są najciemniejszym odcieniem koloru oliwkowozielonego.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 4.0.
Struktura ludności Polski wg miejscowości w 2020 roku

Ośrodek

Liczba miejscowości

Łączna liczba mieszkańców

Miasta

944

22 777 275

59,8%

Wsie

51 527

15 311 289

40,2%

Polska

52 471

38 088 564

100%

Polska ludność miejska rozmieszczona jest równomiernie w miastach małych, średnich i dużych. Ponad połowa naszych miast to bardzo małe jednostki osadnicze liczące mniej niż 10 tys. mieszkańców. Jednak łącznie mieszka w nich tylko niecałe 6% ogółu ludności i jest to niewiele więcej niż w największym naszym mieście – Warszawie.

Polecenie 4

Na podstawie schematu powyżej określ wielkość miasta, w którym mieszkasz lub które leży najbliżej twojej miejscowości. Zacznij od wyszukania w tabelach poniżej (załączniki) dokładnej liczby mieszkańców twojego miasta. Zapisz odpowiedź poniżej.

R1F3mnKH8cmfS
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5

Z poniższej hipsometrycznej mapy Polski wybierz mapę swojego województwa i scharakteryzuj je pod względem liczby i wielkości miast. Skorzystaj też z danych zawartych w tabelach (w załącznikach).

RjXjFXq5Ugpqv
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Korzystając z treści materiału scharakteryzuj swoje województwo oraz najbliższe okolice pod względem liczby i wielkości miast. Skorzystaj też z danych zawartych w tabelach (w załącznikach).

RcO7kicsVxdGM
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Liczba ludności w największych miastach Polski (2020)

Lp.

Miasta

Liczba ludności

Lp.

Miasta

Liczba ludności

1

Warszawa

1 790 658

16

Sosnowiec

199 974

2

Kraków

779 115

17

Rzeszów

196 208

3

Łódź

679 941

18

Kielce

194 852

4

Wrocław

642 869

19

Gliwice

178 603

5

Poznań

534 813

20

Zabrze

172 360

6

Gdańsk

470 907

21

Olsztyn

171 979

7

Szczecin

401 907

22

Bielsko‑Biała

170 663

8

Bydgoszcz

348 190

23

Bytom

165 263

9

Lublin

339 784

24

Zielona Góra

141 222

10

Białystok

297 554

25

Rybnik

138 098

11

Katowice

292 774

26

Ruda Śląska

137 360

12

Gdynia

246 348

27

Opole

128 035

13

Częstochowa

220 433

28

Tychy

127 590

14

Radom

211 371

29

Gorzów Wielkopolski

123 609

15

Toruń

201 447

30

Płock

119 425

Wszystkie miasta (2020)

RHVWV6nzNIN1h

Arkusz kalkulacyjny zawierający tabelę z liczbą ludności gmin miejskich lub miast na obszarach gmin miejsko‑wiejskich.

Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Plik XLSX o rozmiarze 30.39 KB w języku polskim

Wszystkie miasta wg województw (2020)

R13BFwOoaYhOF

Arkusz kalkulacyjny zawierający tabelę z liczbą ludności w miastach w poszczególnych województwach.

Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Plik XLSX o rozmiarze 31.44 KB w języku polskim
R7hJg2qoB7Mlj
Materiał interaktywny. Po kliknięciu pojawia się mapa Polski z zaznaczonymi i opisanymi województwami. Obszar każdego województwa można kliknąć. Po kliknięciu pojawia się mapa hipsometryczna danego województwa. Na mapie województwa zachodniopomorskiego wyróżniono Morze Bałtyckie i Zatokę Pomorską. Oznaczono kontury dwóch największych miast – Szczecina (stolica województwa) i Koszalina. Na północy opisano Pobrzeże Szczecińskie i Koszalińskie. W południowej części województwa zaznaczono rozległe Pojezierze Pomorskie wraz z licznymi jeziorami. Na terenie województwa dominują obszary nizinne, na obszarze Pojezierza Drawskiego (będącego częścią Pojezierza Pomorskiego) wysokości nad poziomem morza sięgają około dwustu metrów. Na północnym zachodzie oznaczono Woliński Park Narodowy, na południu Drawieński Park Narodowy. Na mapie województwa pomorskiego opisano Morze Bałtyckie wraz z Zatoką Gdańską, Pucką i Zalewem Wiślanym. Na północy wyszczególniono Pobrzeże Koszalińskie i Mierzeję Helską. W okolicach ujścia Wisły znajduje się Pobrzeże Gdańskie, którego częścią są Żuławy Wiślane (z wyszczególnionym obszarem depresji). Centralną część województwa zajmuje Pojezierze Pomorskie. Jego częścią jest między innymi Pojezierze Kaszubskie, gdzie najwyższym wzniesieniem jest Wieżyca o wysokości trzystu dwudziestu dziewięciu metrów nad poziomem morza. Największe jeziora to Łebsko i Gardno na Pobrzeżu Koszalińskim. Obszar Trójmiasta oznaczono różowym konturem. Oznaczono Park Narodowy Bory Tucholskie i Słowiński Park Narodowy. Większość obszaru województwa warmińsko‑mazurskiego leży na obszarze Pojezierza Mazurskiego. Na tym obszarze wyszczególniono bardzo liczne jeziora, w tym największe w Polsce, takie jak Śniardwy, Mamry i inne. Szeroki pas jezior przebiega niemal przez całe województwo, z wyjątkiem obszaru Warmii w północnej i północno‑zachodniej części. Na południowym zachodzie województwa najwyższym wzniesieniem jest Dylewska Góra (312 metrów), na wschodzie Szeska Góra (309 metrów). Różowymi konturami oznaczono największe miasta – Elbląg i Olsztyn (będący stolicą województwa). Największym miastem i stolicą województwa podlaskiego jest Białystok, którego kontur zaznaczono na różowo. Większość obszaru województwa zajmuje Nizina Podlaska. Na północy zaznaczono pojezierze Litewskie. Na mapie zaznaczono cztery parki narodowe – Wigierski, Biebrzański, Narwiański i Białowieski. Centralną część województwa mazowieckiego zajmuje Nizina Mazowiecka. Wyraźnie zaznaczone są największe rzeki regionu – Wisła, Narew, Bug. W środkowej części duży obszar zajmuje Warszawa, oznaczona różowym konturem. W ten sposób oznaczono również obszar Płocka i Radomia. Oznaczono Kampinoski Park Narodowy. Wyróżnionymi miastami na mapie województwa kujawsko‑pomorskiego są Bydgoszcz, Toruń (oba miasta są stolicami województwa) i Włocławek. Przez centralną cześć województwa przebiega Wisła. W północnej części wyróżniono Pojezierze Pomorskie, w centralnej Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką i Kotlinę Toruńską. Na wschodzie Pojezierze Dobrzyńskie i Chełmińskie, na południu Pojezierze Wielkopolskie. Wyróżnionymi miastami w województwie wielkopolskim są Poznań (stolica) i Kalisz. Największe rzeki to Noteć i Warta. W dolinie Noteci oznaczono Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką, centralną część województwa zajmuje Pojezierze Wielkopolskie, a południową – Nizina Wielkopolska. Liczne jeziora, oznaczono Wielkopolski Park Narodowy w okolicach Poznania. Dwa największe wyróżnione miasta województwa lubuskiego to na północy Gorzów Wielkopolski i na południu Zielona Góra, oba będące stolicami. W północnej części województwa biegnie Warta w Kotlinie Gorzowskiej, oznaczono Park Narodowy Ujście Warty. Między Wartą a Odrą w centralnej części rozciąga się Pojezierze Lubuskie. Zachodnią granicę wyznacza Odra i Nysa Łużycka. Południowy obszar województwa zalicza się do Niziny Śląsko‑Łużyckiej. Największym miastem i stolicą województwa dolnośląskiego jest Wrocław. Wyróżniono również kontury Legnicy i Wałbrzycha. Północny wschód zajmuje Nizina Śląsko‑Łużycka, wschodnią część Nizina Śląska i Przedgórze Sudeckie. Na południu położone są Sudety, poprzedzone Przedgórzem Zachodniosudeckim. Obszar na północ od linii przedgórzy jest w większości nizinny i oznaczony kolorem zielonym, od przedgórzy wysokości wzrastają, na mapie dominuje kolor żółty, a na obszarze Sudetów odcienie koloru pomarańczowego. Na obszarze Karkonoszy i Gór Stołowych oznaczono znajdujące się tam parki narodowe. Stolicą i największym miastem województwa łódzkiego jest Łódź, leżąca w centrum. Północna część województwa to obszary nizinne należące do Niziny Mazowieckiej i Niziny Wielkopolskiej. Na południe od Łodzi rozciąga się pas Wysoczyzny Bełchatowskiej i Wyżyny Przedborskiej. Na wschód od miasta położone są Wzniesienia Łódzkie. Opole jest największym miastem województwa opolskiego. Położone jest w centralnej części w dolinie Odry na Nizinie Śląskiej. Na południe od niej rozciąga się Płaskowyż Głubczycki i Góry Opawskie. Wysokości powyżej dwustu metrów notuje się również na wschodzie województwa w rejonie Wyżyny Wieluńskiej i Progu Woźnickiego. Największym wzniesieniem we wschodniej części jest Góra Świętej Anny, położona na północ od Kędzierzyna‑Koźla. Województwo śląskie to obszar w większości wyżynny. Na północy oznaczono Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, w środku województwa Wyżynę Śląską, Kotlinę Oświęcimską oraz Karpaty. W północnej części oznaczono kontury Częstochowy, w południowej Bielsko‑Białą, a w centralnej Katowice (stolica województwa) i liczne miasta leżące wokół, tworzące razem konurbację górnośląską. W centrum województwa świętokrzyskiego leży największe miasto regionu – Kielce. Obszar województwa leży w obrębie Wyżyny Małopolskiej. Wyróżniono w jej obrębie między innymi Góry Świętokrzyskie i Łysogóry. Oznaczono również na tym terenie Świętokrzyski Park Narodowy. Najwyższy szczyt to Łysica, mierząca sześćset dwanaście metrów nad poziomem morza. Na mapie dominuje kolor żółty, a w centralnej części pomarańczowy. Stolicą województwa lubelskiego jest Lublin (na mapie wyróżniono jego kontury kolorem różowym), który leży w centralnej części obszaru na Wyżynie Lubelskiej. Na południe od niej rozciąga się Roztocze, zaznaczono również leżący tam Roztoczański Park Narodowy. Północną część województwa obejmuje Nizina Podlaska i Polesie, gdzie na terenie Równiny Łęczycko‑Włodawskiej oznaczono Poleski Park Narodowy. Zachodnią granicę wyznacza Wisła, rzeką drugą co do wielkości jest Wieprz płynący przez środek Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. W województwie małopolskim dominują tereny wyżynne i górskie. Na północy rozciąga się Wyżyna Małopolska i Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska. Przez Kotlinę Oświęcimską i Sandomierską płynie Wisła. Dalej, na południu oznaczono Beskidy Zachodnie i Środkowe, a wzdłuż południowych granic województwa rozciąga się pas obszarów górskich (Tatry, Pieniny, Gorce i inne) łącznie tworzących Karpaty. Na terenie województwa wyznaczono pięć parków narodowych – Ojcowski (na obszarze Wyżyny Krakowski‑Częstochowskiej), Babiogórski (w Beskidzie Żywieckim), Gorczański, Pieniński i Tatrzański. Największe miasta to Kraków (będący stolicą województwa) i Tarnów. Najwyższy szczyt – Rysy (dwa tysiące czterysta dziewięćdziesiąt dziewięć metrów). W północnej części województwa na mapie dominuje kolor żółty i pomarańczowy, w południowej – pomarańczowy i czerwony. Północną część województwa podkarpackiego zajmuje Kotlina Sandomierska. Na południu rozciągają się Karpaty. W centrum położona jest stolica województwa – Rzeszów. Kolory na mapie stopniowo zmieniają się od żółto‑zielonego na północy, przez żółty w centrum, po pomarańczowy i czerwony na południu. W południowej części zaznaczono również Magurski i Bieszczadzki Park Narodowy.
Mapy hipsometryczne województw
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
id9vC5qEWw_d5e501

4. Aglomeracje miejskie

Wokół wszystkich większych miast, a także wokół niektórych mniejszych występuje tzw. strefa podmiejska. Jest to obszar mający silne powiązania społeczno‑gospodarcze, m.in. komunikacyjne, z miastem. Tradycyjna wiejska zabudowa zagrodowa ustępuje tam miejsca zabudowie willowej, rezydencjalnej i letniskowej, która jest efektem migracji części ludności miejskiej na wieś. Lokalizowane są też obiekty usługowe, najczęściej stacje paliw oraz towarzyszące im obiekty gastronomiczne (fast food), handel wielkopowierzchniowy oraz inwestycje produkcyjne i logistyczne.

Dosyć często się zdarza, że do granic dużego miasta z wielu stron przylegają mniejsze miejscowości – mamy wówczas jeden wielki obszar zabudowany zwany aglomeracjąaglomeracjaaglomeracją lub zespołem miejskim, np. aglomeracja warszawska, łódzka, krakowska, poznańska. Są to tzw. aglomeracje monocentryczne, czyli posiadające jeden główny ośrodek.

Policentryczną odmianą aglomeracji jest konurbacjakonurbacjakonurbacja, czyli zespół wielu równorzędnych miast bez ośrodka wyraźnie dominującego. Najbardziej znany przykład to konurbacja górnośląska. Co prawda Katowice są tu największym miastem i stolicą województwa z siedzibami rozmaitych instytucji regionalnych, ale inne miasta liczą niewiele mniej mieszkańców (sprawdź w tabelach – załączniki powyżej) i też są siedzibami różnych instytucji, np. w Gliwicach znajduje się Politechnika Śląska, w Bytomiu – Opera Śląska, w Zabrzu – Śląskie Centrum Chorób Serca, a w Chorzowie – Park Śląski z wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym, stadionem, planetarium i innymi atrakcjami.

Inną znaną konurbacją jest Trójmiasto na wybrzeżu, a mniej znaną (bo mniejszą) – Dzierżoniów, Bielawa i Pieszyce na Dolnym Śląsku.

R14V00BQAPtNh
Przykłady zespołów miejskich w Polsce
Aglomeracja warszawska i konurbacja górnośląska
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Wybrane zespoły miejskie w Polsce (2019)

Lp.

Zespoły miejskie

Liczba ludności

1

GOP – Katowice, Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów, Tychy, Jaworzno
i ponad 20 mniejszych miast

2 mln 350 tys.

2

WARSZAWA, Pruszków, Legionowo, Otwock, Piaseczno, Wołomin
i kilkanaście mniejszych miast

2 mln 200 tys.

3

ŁÓDŹ, Pabianice, Zgierz i kilka mniejszych miast

920 tys.

4

KRAKÓW, Wieliczka, Skawina, Niepołomice

815 tys.

5

TRÓJMIASTO – Gdańsk, Gdynia, Sopot

750 tys.

6

POZNAŃ, Swarzędz, Luboń

612 tys.

7

LUBLIN, Świdnik

388 tys.

8

Dzierżoniów, Bielawa, Pieszyce

75 tys.

Indeks górny Źródło danych: GUS Indeks górny koniec

Polecenie 6

Korzystając z danych zawartych w tabeli powyżej (Wybrane zespoły miejskie w Polsce), tabeli Liczba ludności w największych miastach Polski lub z tabeli w załącznikach, oblicz, ile ludności mieszka poza miastem głównym w aglomeracji warszawskiej, łódzkiej i krakowskiej.

RBxNloslUCxLP
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
id9vC5qEWw_d5e553

5. Funkcje miast

Miasta w Polsce – poza oczywistą dla każdej jednostki osadniczej funkcją mieszkaniową – spełniają wiele funkcji. Dawniej stanowiły głównie skupisko ludności będącej siłą roboczą dla przemysłu. Dzisiaj na czoło zdecydowanie wysuwają się różnorodne funkcje usługowe:

  • administracyjna – siedziby władz, urzędów, sądów i innych instytucji;

  • handlowa – sklepy małe i duże (super- i hipermarkety, dyskonty, galerie i pasaże handlowe), giełdy, targowiska, bazary, hurtownie;

  • biznesowa – banki i inne instytucje finansowe, zarządy firm, centra konferencyjne;

  • komunikacyjna – krzyżowanie się dróg i linii kolejowych, dworce kolejowe i autobusowe, przy większych miastach porty lotnicze, nad wodami porty morskie lub rzeczne;

  • naukowa – szkoły wyższe, placówki badawcze, laboratoria, parki technologiczne;

  • kulturalna – kina, teatry, opery, filharmonie, galerie, muzea, zabytki;

  • turystyczna – hotele, placówki gastronomiczne, parki rozrywki i inne atrakcje.

Rozwój usług prowadzi do zmiany wyglądu miast. W centrach powstaje nowoczesna zabudowa biurowa, która jest wynikiem koncentracji usług wyspecjalizowanych – ubezpieczeniowych, finansowych, developerskich, prawniczych, edukacyjnych, projektowych, hotelowych, gastronomicznych czy handlowych wyższego standardu (galerie i pasaże handlowe). „Szklanej” zabudowie usługowej często towarzyszy równie efektowne budownictwo mieszkaniowe, które jednak w większym stopniu rozwija się poza centrum. Coraz częściej powstają tam zamknięte osiedla dla zamożniejszych osób. Widoczna staje się segregacja przestrzenna ludności w miastach z uwagi na status materialny. Na obrzeżach większych miast wciąż też istnieją tzw. blokowiska, czyli osiedla wysokich budynków z wielkiej płyty pochodzące głównie z lat 70. XX wieku. W ich sąsiedztwie na obszary dotychczas zajmowane przez przemysł często wkracza handel wielkopowierzchniowy (markety, hurtownie), ponieważ tereny te miały zazwyczaj dużą powierzchnię, korzystne położenie i wyposażenie w infrastrukturę.

Krajobraz polskich miast

Polecenie 7
  • Podaj przykłady różnych funkcji miasta, które znasz z najbliższego otoczenia.

  • Oceń wpływ urbanizacji na środowisko przyrodnicze twojego regionu.

R1XJibLlyPgnr
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
id9vC5qEWw_d5e619

6. Osadnictwo wiejskie

Współczesna sieć osadnictwa wiejskiego, podobnie jak miasta, uformowała się w średniowieczu. Wielkość, przestrzenne rozmieszczenie i wygląd wsi uzależniony był od warunków środowiska przyrodniczego oraz od polityki państwa w zakresie rozwoju rolnictwa.

Generalnie tam, gdzie powierzchnia gospodarstw rolnych jest duża, obserwuje się mniejszą gęstość wiejskiej sieci osadniczej i mniejsze zaludnienie poszczególnych wsi. Najmniej wsi przypadających na 1000 ha użytków rolnych jest w województwach północnych. Tam też jest dużo wsi małych o liczbie mieszkańców poniżej 200.
Największe zagęszczenie sieci wiejskiej występuje w Polsce Centralnej i Południowej, gdzie poszczególne wsie cechuje duże zaludnienie – często liczą po kilka tysięcy mieszkańców.

Spore zróżnicowanie wykazują kształty wsi. Najwięcej w Polsce jest tzw. ulicówek, czyli zwartych wsi powstałych wzdłuż ciągów komunikacyjnych (dróg) i rzek. W rozwidleniach dróg tworzyły się wielodrożnice. W obszarach górskich, w dolinach rzek powszechnie występują ciągnące się przez wiele kilometrów łańcuchówki.
W ostatnich 10 latach obserwuje się znaczący gospodarczy i społeczny rozwój wsi w Polsce za sprawą wykorzystywania środków unijnych. Przyczyną tego rozwoju jest również proces tzw. urbanizacji wsi polegający na emigracji na wieś ludności miejskiej i przechodzenie ludności wiejskiej do pozarolniczej działalności. Zmienia się w ten sposób nie tylko wygląd wsi, ale także struktura demograficzna. Obszary wiejskie w strefie podmiejskiej dużych miast są również miejscem lokalizowania nowoczesnych zakładów przemysłowych, hurtowni czy małej przedsiębiorczości.

Układy funkcjonalne wsi

Ciekawostka

Największą wsią w Polsce są Kozy koło Bielska Białej, które liczą aż 12 tys. mieszkańców.

Najdłuższa wieś w kraju to Zawoja u stóp Babiej Góry – jest to typowa górska łańcuchówka, której zabudowania ciągną się wzdłuż głównej drogi przez ok. 18 km.
Najwyżej położona polska wieś to Ząb na Podhalu – 1013 m n.p.m. Z Zębu pochodzi nasz dwukrotny złoty medalista olimpijski w skokach narciarskich Kamil Stoch.

id9vC5qEWw_d5e677

Podsumowanie

  • Większość polskich miast powstała w średniowieczu. Najbardziej intensywny rozwój miast miał miejsce w XIX i XX wieku, kiedy to ludności miejskiej stale przybywało.

  • Po 1989 roku wskutek upadku przemysłu i pojawienia się bezrobocia miasta straciły na atrakcyjności i ludności miejskiej przestało u nas przybywać.

  • Miasta dominują w Polsce Południowej i Zachodniej, a na wschodzie przeważa ludność wiejska.

  • Największe polskie miasto to Warszawa, która liczy ponad 1,7 mln mieszkańców (aglomeracja 2,2 mln).

  • Inne nasze większe miasta to Kraków (779 tys.), Łódź (680 tys.), Wrocław (643 tys.) i Poznań (535 tys.).

  • W konurbacji górnośląskiej, która jest policentryczną odmianą aglomeracji, mieszka prawie 2,5 mln ludzi. Jest ona największym w Polsce obszarem ciągłej zabudowy.

  • W polskich miastach funkcja przemysłowa została wyparta przez rozmaite funkcje usługowe – administracyjne, biznesowe, handlowe, komunikacyjne, naukowe, kulturalne, turystyczne i inne.

Praca domowa

Odszukaj w internecie lub w bibliotekach albo księgarniach publikację będącą monografią miasta, w którym mieszkasz, lub któregoś z pobliskich miast. Przeczytaj ją i poznaj lepiej swoje okolice.

R11EF9JFku4fH
(Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
id9vC5qEWw_d5e763

Słownik

aglomeracja
aglomeracja

obszar zurbanizowany o dużym skupieniu ludności utrzymującej się z działalności pozarolniczej (z usług i przemysłu); zazwyczaj składa się z dominującego ośrodka centralnego oraz przylegających do niego miast mniejszych, np. aglomeracja Warszawy, Łodzi

konurbacja
konurbacja

aglomeracja policentryczna składająca się z miast o podobnej wielkości, wśród których nie ma wyraźnie wyróżniającego się głównego ośrodka, np. konurbacja górnośląska

metropolia
metropolia

wielkie miasto wielofunkcyjne o charakterze stolicy dużego obszaru, np. państwa; w Polsce za metropolię można uznać jedynie Warszawę

urbanizacja
urbanizacja

proces przemian przestrzennych, ekonomicznych i społecznych prowadzący do rozwoju miast i obszarów miejskich, w tym zwiększenia odsetka ludności pracującej poza rolnictwem i upowszechniania się tzw. miejskiego stylu życia

urbanizacji stopień (współczynnik)
urbanizacji stopień (współczynnik)

procentowy udział ludności mieszkającej w miastach w stosunku do ogółu ludności danego obszaru (kraju, województwa, powiatu)

id9vC5qEWw_d5e870

Ćwiczenia

1
Ćwiczenie 1

Dokończ zdanie, zaznaczając właściwą odpowiedź.

RodgyEVVGD36V1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 2

Do każdego rodzaju urbanizacji dopasuj odpowiednie objaśnienie.

RuKfWf08dKm0b1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 3

Wskaż najsilniej zurbanizowaną część naszego kraju.

RZAQ8KFxzVXuC1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 4

Wskaż najsłabiej zurbanizowaną część naszego kraju.

R1RGvyYT9btzh1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 5

Wskaż przyczyny nierównomiernego zurbanizowania obszaru Polski.

R14gv9bD00kMe1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 6

Wymienione nazwy miast uporządkuj w kolejności od największego do najmniejszego.

RV5DfdIKuzC9m1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 7

Do podanych wielkości miast przypisz odpowiednie liczby mieszkańców.

Rho6nLm3aewt61
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 8

Dopasuj podane nazwy do rodzajów aglomeracji.

R1Mb8UkFT6YpM1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 9

Przyporządkuj odpowiednie podpisy do zdjęć.

RlM39cIskSOaw
Źródło: dostępny w internecie: Zdjęcie 1: Autorstwa Tomasz Gąsior - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40131424
Zdjęcie 2: By Turystyka - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4343104
Zdjęcie 3: By PanSG - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56861732
Zdjęcie 4: Autorstwa Henryk Bielamowicz - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=74701052
Zdjęcie 5: By Jorge Lascar - Sukiennice and Main Square as seen from St. Mary's Basilica, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=26948762
Zdjęcie 6: https://pl.wikipedia.org/wiki/Manufaktura_(%C5%81%C3%B3d%C5%BA)#/media/Plik:Lodz_manufaktura_01.jpg CC BY 2.5, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przyporządkuj miasta do ich głównych funkcji.

R1c7R4Af9pW27
Warszawa Możliwe odpowiedzi: 1. element 5 prawy, 2. administracyjna, 3. element 4 prawy, 4. oświatowa, 5. przemysłowa Kraków Możliwe odpowiedzi: 1. element 5 prawy, 2. administracyjna, 3. element 4 prawy, 4. oświatowa, 5. przemysłowa Katowice Możliwe odpowiedzi: 1. element 5 prawy, 2. administracyjna, 3. element 4 prawy, 4. oświatowa, 5. przemysłowa element 4 lewy Możliwe odpowiedzi: 1. element 5 prawy, 2. administracyjna, 3. element 4 prawy, 4. oświatowa, 5. przemysłowa element 5 lewy Możliwe odpowiedzi: 1. element 5 prawy, 2. administracyjna, 3. element 4 prawy, 4. oświatowa, 5. przemysłowa
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.