Zróżnicowanie rozmieszczenia upraw na świecie
Dostatek żywności to główny warunek rozwoju społecznego i gospodarczego. Rośliny uprawne są podstawą wyżywienia ludzi i zwierząt gospodarczych, ponadto wykorzystuje się je jako surowiec dla przemysłu przetwórczego. W tym rozdziale dowiesz się, od czego zależy rozmieszczenie upraw.
które rośliny uprawne są zbożami;
czym cechuje się rolnictwo towarowe;
jak warunki środowiskowe wpływają na gospodarkę.
opisywać rozmieszczenie głównych obszarów upraw na świecie;
objaśniać przyczyny przestrzennego zróżnicowania głównych obszarów upraw na świecie;
odróżniać rolnictwo intensywne od ekstensywnego.
1. Zróżnicowanie roślin uprawnych
Rośliny alimentacyjneRośliny alimentacyjne to takie, które służą człowiekowi jako pożywienie, np. zboża, rośliny strączkowe, korzeniowe, bulwiaste, warzywa i owoce.
Inną grupę stanowią rośliny będące surowcem dla różnego rodzaju przemysłu, czyli takie, z których uzyskuje się włókna (włókniste), olej (oleiste), cukier czy kauczuk.
Specyficzną grupą roślin uprawnych niezawierających substancji odżywczych, niebędących surowcem dla przemysłu, uprawianych ze względu na zawartość substancji pobudzających są używki.
Rośliny pastewne stosuje się jako karmę dla zwierząt.
Warto przy tym pamiętać, że podział ten nie jest ścisły i niektóre rośliny mogą być wykorzystywane w celach przemysłowych, spożywczych lub jako używki – np. ziarno kakaowca zawierające tylko śladowe ilości substancji pobudzających znajduje zastosowanie w przemyśle kosmetycznym, a pozostałości w przemyśle spożywczym.
2. Zróżnicowanie upraw zbóż
Zboża to najpowszechniej uprawiana grupa roślin na świecie, będąca podstawą wyżywienia ludzi i wielu zwierząt hodowlanych. Z biologicznego punktu widzenia zboża są trawami. Ich uprawa nie stanowi dla człowieka większego problemu. Owocują w tym samym czasie co zasiew, wyjątkiem są nieliczne zboża ozime. Ziarna zawierające węglowodany, białko, tłuszcze i witaminy mają zwykle wysokie wartości odżywcze. Łatwo je przechowywać. Jedynie wilgoć może być dla nich groźna. Przez wiele lat zachowują zdolność kiełkowania. Ze zbóż uzyskuje się nie tylko mąki i kasze, ale także oleje, syropy, płatki, słód, alkohol czy otręby. Dzięki temu mają bardzo bogaty wachlarz zastosowań. Ich uprawy zajmują około połowy gruntów ornych. W skali świata najważniejsze zboża to pszenica, ryż i kukurydza.
Pszenica
Chociaż pszenica pochodzi z Bliskiego Wschodu, obecnie uprawia się jej tam stosunkowo niewiele. Największe obszary upraw są w Europie, Ameryce Północnej i wschodniej Azji, nieco mniejsze w Ameryce Południowej, południowej Azji i Australii.
Rozprzestrzenienie upraw pokazuje, że pszenica wymaga klimatu ciepłego. Nie służą jej ani zbyt wysokie, ani zbyt niskie temperatury. Dodatkowo potrzebuje żyznych gleb – stąd jej uprawy na Nizinie Chińskiej, w górnej części Niziny Gangesu czy na dawniej trawiastych (stepowych) terenach obu Ameryk i Eurazji.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Chiny | 18,0 |
Indie | 14,1 |
Stany Zjednoczone | 9,2 |
Francja | 6,0 |
Rosja | 5,6 |
Australia | 4,5 |
Kanada | 4,0 |
Pakistan | 3,5 |
Niemcy | 3,3 |
Turcja | 3,0 |
Połowa światowych zbiorów pszenicy produkowana jest w pięciu państwach, a 2/3 w dziesięciu. Stan taki pokazuje sporą koncentrację produkcji, co jest wynikiem wysokich wymagań tego zboża. Spośród dziesięciu czołowych producentów większość dysponuje dużą powierzchnią. Wyjątek stanowią Niemcy i Francja, które zajmują stosunkowo mniejszy obszar.
Ciekawych informacji dostarczają dane o wysokości plonów, które nie zależą od powierzchni upraw i zwykle podawane są w decynonach z hektara. 1dt (jedna decytona) to 0,1t (jedna dziesiąta tony).
Państwo | Plony (dt/ha) |
Francja | 76,0 |
Chiny | 50,0 |
Indie | 31,7 |
Stany Zjednoczone | 31,1 |
Australia | 21,5 |
Rosja | 17,7 |
Średnia światowa | 31,1 |
Niewiele większe niż średnia światowa plony w Indiach nie powinny dziwić, gdyż jest to wciąż kraj rozwijający się. Natomiast Stany Zjednoczone czy Australia to ewidentnie państwa wysoko rozwinięte – zarówno wiedzy, jak i środków tam nie brakuje. Z kolei we Francji z takiej samej powierzchni uzyskuje się ponad dwa razy więcej pszenicy niż w USA i ponad trzykrotnie więcej niż w Australii.
Wyjaśnieniem tych różnic jest sposób gospodarowania. W państwach wielkich obszarowo zwiększenie produkcji polega na zwiększeniu obszaru upraw. Dodatkowe środki nie są potrzebne. Jest to przykład rolnictwa ekstensywnego, czyli takiego, w którym wykorzystuje się mały nakład kapitału (nawozów mineralnych, pestycydów itp.) lub pracy ludzkiej na jednostkę powierzchni. Francja na taki sposób pozwolić sobie nie może. Duże zbiory uzyskuje się dzięki dużym nakładom kapitału: używa się nowoczesnych, a więc drogich nasion oraz stosuje nawozy sztuczne i środki ochrony. Jest to przykład rolnictwa intensywnego.
W 2012 roku w Afganistanie zebrano 5,05 mln ton pszenicy z 2,512 mln ha. Oblicz wysokość plonów i porównaj z plonami Australii przedstawionymi w tabeli 2. Wyjaśnij podobieństwa albo różnice w plonach pszenicy obu tych państw.
Kukurydza
Kukurydza jest zbożem najbardziej wydajnym. Jej średnie światowe plony to ok. 50 dt/ha.
Pochodzi z Ameryki Środkowej, ale rozprzestrzeniła się bardzo szeroko w regionach o klimatach ciepłych lub ewentualnie umiarkowanych. Do pełnego rozwoju ziaren potrzebuje długiego lata. Jej wielką zaletą jest stosunkowo małe zapotrzebowanie na wodę.
Ziarna można jeść na surowo lub po obróbce cieplnej wyprodukować z nich mąkę, kaszę, popcorn, wytłoczyć olej. Używając kukurydzy jako paszy dla zwierząt, wykorzystuje się zarówno ziarno, kolby, jaki i całą roślinę (na kiszonkę). W ostatnich latach pojawiło się nowe zastosowanie tego zboża – z ziarna produkuje się biopaliwo.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Stany Zjednoczone | 31,4 |
Chiny | 23,9 |
Brazylia | 8,1 |
Meksyk | 2,5 |
Indie | 2,4 |
Ukraina | 2,4 |
Argentyna | 2,4 |
Państwo | Plony (dt/ha) |
Francja | 90,9 |
Stany Zjednoczone | 77,4 |
Chiny | 59,6 |
Argentyna | 57,3 |
Brazylia | 50,1 |
Indie | 25,1 |
Dominacja Stanów Zjednoczonych i Chin jest bardzo wyraźna. Państwa te wspólnie produkują ok. 60% kukurydzy na świecie. W regionach słabiej rozwiniętych, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej, dzięki swym wysokim walorom odżywczym, stosunkowo łatwej uprawie, wielości zastosowań kukurydza stanowi ważną część pożywienia. W krajach rozwiniętych służy głównie jako pasza dla zwierząt.
Porównanie wysokości plonów pokazuje pozytywną korelację z poziomem rozwoju – państwa rozwinięte mają plony wyższe. To wskazuje, że uprawa kukurydzy wymaga wiedzy i środków produkcji.
Ryż
Ryż jest rośliną dość specyficzną. Do wzrostu potrzebuje wysokiej temperatury powietrza i dużej ilości wody. To ogranicza możliwości uprawy do określonych obszarów na świecie. Sama uprawa odbywa się w dwóch etapach: najpierw wysiewa się nasiona do ziemi, a po kilku tygodniach siewki przesadza na zalewane wodą pola. Wymaga to dużego nakładu pracy ludzkiej i jej skoordynowania, gdyż zalewane pola (padi) tworzą system naczyń połączonych.
Wielką zaletą ryżu jest szybki wzrost, co pozwala na jego dwukrotny zbiór w ciągu roku. W szczególnie sprzyjających warunkach niektóre odmiany plonują nawet trzykrotnie.
Negatywną cechą ziaren ryżu jest mała zawartość białka. Dodatkowa wada to utrata witaminy BIndeks dolny 11 w procesie łuskania. Mała ilość tej ważnej witaminy w pożywieniu powodowała ciężką chorobę beri‑beri.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Chiny | 28,4 |
Indie | 21,2 |
Indonezja | 9,6 |
Wietnam | 6,1 |
Tajlandia | 5,3 |
Bangladesz | 4,7 |
Mjanma (Birma) | 4,6 |
Filipiny | 2,5 |
Państwo | Plony (dt/ha) |
Chiny | 67,4 |
Wietnam | 56,3 |
Indonezja | 51,4 |
Mjanma (Birma) | 40,5 |
Filipiny | 38,4 |
Indie | 35,9 |
Tajlandia | 30,0 |
Bangladesz | 29,3 |
Dwóch największych producentów wytwarza połowę światowej produkcji, a czołowa ósemka ponad 80%. Nie powinno to dziwić, gdyż są to kraje z dużą liczbą mieszkańców (łącznie 3,2 mld), a zatem wielkim zapotrzebowaniem na żywność i jednocześnie z dużą liczbą rolników pracujących na polach.
Ze względu na duży nakład pracy na jednostkę powierzchni uprawa ryżu stanowi przykład rolnictwa intensywnego.
Plony ryżu także są zróżnicowane, co może świadczyć o tym, że pracą ludzką nie da się zastąpić technologii: nowoczesnych odmian czy nawozów. Na przykład bardziej zaawansowane technologicznie Chiny mają ponad dwukrotnie większe plony niż Indie mające podobną do Chin liczbę mieszkańców.
Czołowymi eksporterami ryżu w 2013 roku były w kolejności: Indie, Tajlandia, Stany Zjednoczone, Pakistan, Wietnam, Włochy (za: http://www.worldstopexports.com/rice‑exports‑country/3311). Wyjaśnij obecność na liście Stanów Zjednoczonych i Włoch.
3. Zróżnicowanie upraw używek
Używki to rośliny zawierające substancje pobudzające ludzki organizm. Do najpopularniejszych należą: kawa, herbata, kakao, tytoń.
Kawa
Pochodząca z Wyżyny Abisyńskiej kawa własności pobudzające i orzeźwiające zawdzięcza kofeinie.
Znana od starożytności na Bliskim Wschodzie do Europy trafiła w XVI wieku. Od XVII wieku kolonizatorzy rozpoczęli uprawę na podległych sobie terenach.
W 2012 roku zebrano 8,8 mln ton ziaren kawy.
Z zestawienia wynika, że kawę uprawia się na terenach o wysokiej temperaturze powietrza i znacznych opadach.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Brazylia | 34,4 |
Wietnam | 14,6 |
Indonezja | 7,4 |
Kolumbia | 5,3 |
Indie | 3,6 |
Honduras | 3,4 |
Peru | 3,8 |
Herbata
Do produkcji naparu herbaty wykorzystuje się liście i pączki. Herbata zawiera niewiele teiny (odmiana kofeiny) oraz liczne przeciwutleniacze i witaminy. Krzew herbaciany pochodzi z Chin, do Europy trafił w XVII wieku. W XIX wieku Anglicy rozpoczęli jego uprawę w swoich koloniach, co zapoczątkowało jego rozprzestrzenianie. Obecnie zbiera się ok. 4,8 mln ton herbaty.
Krzew herbaciany wymaga dość wysokiej temperatury powietrza i dużych opadów. Często uprawia się go w górach, ponieważ niższe temperatury spowalniają wzrost krzewów.
Po zbiorze liście i pąki poddawane są suszeniu, a część z nich dodatkowo fermentacji. W pierwszym przypadku otrzymuje się herbatę zieloną, w drugim czarną.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Chiny | 35,3 |
Indie | 20,8 |
Kenia | 7,7 |
Sri Lanka | 6,8 |
Turcja | 4,7 |
Wietnam | 4,5 |
Dowiedz się, jak powstaje herbata ulung.
Kakao
Owoce kakaowca wykorzystuje się nie tylko do przygotowania napoju zawierającego regenerującą teobrominę. Zerwane owoce poddawane są fermentacji, po czym są suszone, palone i mielone. Powstaje tzw. miazga kakaowa służąca do produkcji czekolady. Z miazgi za pomocą prasy uzyskuje się masło kakaowe, wykorzystywane głównie w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym, a także jako dodatek do czekolady, oraz kuch kakaowy, który po zmieleniu daje proszek do produkcji napoju.
W 2010 roku zebrano 4,2 mln ton ziaren kakaowca.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Wybrzeże Kości Słoniowej | 29,4 |
Indonezja | 19,1 |
Ghana | 14,9 |
Nigeria | 10,1 |
Kamerun | 6,2 |
Brazylia | 5,5 |
Co prawda kakaowiec pochodzi z Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej, ale najwięcej uprawia się go w zachodniej Afryce, gdzie ok. 1880 roku swoje plantacje założyli Brytyjczycy. Wymaga wysokiej temperatury i bardzo obfitych opadów.
4. Zróżnicowanie upraw roślin włóknistych
Jak wskazuje nazwa, z roślin włóknistych uzyskujemy włókna służące do produkcji m.in. tkanin, lin, dywanów, papieru. Najważniejsze z nich to bawełna, juta i len.
Bawełna
Znane od tysięcy lat włókno bawełny jest delikatne, łatwo wchłania wodę, daje się farbować. Dlatego produkuje się z niego tkaniny ubraniowe oraz środki opatrunkowe.
Ponieważ włókno jest odsłonięte, a roślina nie wymaga dużo wody, uprawia się ją w klimatach ciepłych i suchych. Brak opadów gwarantuje, że włókna nie zostaną spłukane do ziemi. Woda dostarczana jest przez nawadnianie.
Zbiór bawełny łatwo zmechanizować, ale użycie maszyn wyklucza obecność innych roślin na polu – ich fragmenty byłyby zanieczyszczeniem. Z tego powodu przy produkcji używa się wielkiej ilości pestycydów.
W 2012 roku zebrano ok. 73 mln ton bawełny (łącznie ziaren i włókien).
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Chiny | 26,4 |
Indie | 20,5 |
Stany Zjednoczone | 13,9 |
Pakistan | 8,5 |
Brazylia | 6,3 |
Uzbekistan | 4,1 |
Bawełna wymaga ciepłego klimatu z porą suchą panującą podczas zbiorów, stąd lokalizacja krajów, w których produkuje się jej najwięcej. Pięciu czołowych producentów to kraje o ogromnym rynku wewnętrznym. Poza tym państwa podane w tabeli, poza Chinami i Pakistanem, to najwięksi światowi eksporterzy.
Zbierz informacje o związku między uprawą bawełny i zanikiem Jeziora Aralskiego.
Len
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Francja | 60,0 |
Chiny | 18,8 |
Białoruś | 7,4 |
Rosja | 5,7 |
Wielka Brytania | 2,3 |
Belgia | 1,9 |
Len jest rośliną wykorzystywaną prawie w całości (poza liśćmi i kwiatami). Łodyga od korzeni po wierzchołek dostarcza różnej jakości włókien. Pozostałości służą do produkcji płyt paździerzowych. Z nasion uzyskuje się olej, a wytłoki stosuje się jako paszę.
Włókno lnu było pierwszym włóknem roślinnym wykorzystanym przez człowieka. Jest mocniejsze niż bawełniane, nie szkodzi mu wielokrotne pranie. Wchłania wodę, daje się barwić, nie powoduje alergii, natomiast łatwo się gniecie ze względu na małą sprężystość.
Tabela wskazuje dominację Europy w produkcji lnu. Jest on rośliną klimatu umiarkowanego. Dobrze rośnie w niezbyt wysokich temperaturach, natomiast szczególnie służy mu wysoka wilgotność powietrza, stąd uprawy nad morzem lub w górach.
Ogromna przewaga Francji w produkcji lnu może wynikać ze szczególnie korzystnych warunków klimatyczno‑glebowych, dużego rynku zbytu oraz nowoczesnych technologii pozwalających otrzymać delikatne tkaniny.
Sizal
Sizal to bardzo mocne włókno z liści agawy sizalowej. Służy do produkcji lin, worków, mat, papieru. Główni producenci to kraje o gorącym klimacie.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Brazylia | 67,2 |
Tanzania | 8,5 |
Kenia | 6,8 |
Madagaskar | 5,0 |
Chiny | 4,4 |
Meksyk | 2,7 |
Juta
Długie, sięgające 4 m włókna łodygi juty są wykorzystywane do produkcji lin, worków, dywanów, tapet, okładzin kabli. Roślina ta pochodzi z Indii. Rośnie w wilgotnym klimacie tropikalnym, stąd ogromna dominacja dwóch państw wśród producentów.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Indie | 55,2 |
Bangladesz | 41,9 |
Chiny | 1,3 |
Uzbekistan | 0,6 |
Nepal | 0,4 |
Wietnam | 0,1 |
5. Zróżnicowanie upraw roślin cukrodajnych
Trzcina cukrowa
Trzcina cukrowa jest odmianą trawy pochodzącą prawdopodobnie z Nowej Gwinei. Jej źdźbło osiąga przeciętnie 2‑6 m wysokości. Miękisz zawiera do 20% cukru.
Cukier trzcinowy to ok. 70% światowej produkcji cukru. Najwięksi producenci to państwa położone w strefie klimatów ciepłych i wilgotnych.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Brazylia | 39,3 |
Indie | 19,0 |
Chiny | 6,8 |
Tajlandia | 5,3 |
Pakistan | 3,2 |
Meksyk | 2,7 |
Burak cukrowy
Kariera buraka cukrowego rozpoczęła się na początku XIX wieku, gdy Napoleon, chcąc uniezależnić Francję od pochodzącego z brytyjskich kolonii cukru trzcinowego, nakazał rozwinąć uprawę tej cukrodajnej rośliny okopowej. Jego korzeń zawiera podobną ilość cukru co trzcina cukrowa, ale można go z sukcesem uprawiać w klimacie umiarkowanym.
Ruiny cukrowni w Konarach są wpisane na listę zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Dowiedz się dlaczego.
Państwo | Udział w produkcji światowej (%) |
Rosja | 16,7 |
Francja | 12,5 |
Stany Zjednoczone | 11,8 |
Niemcy | 10,3 |
Turcja | 5,6 |
Ukraina | 3,8 |
6. Zróżnicowanie upraw roślin oleistych
Tłuszcze uzyskane z roślin oleistych są surowcem dla przemysłu spożywczego, chemicznego, farmaceutycznego, kosmetycznego. Ponadto służą do smarowania maszyn. Wykorzystuje się je również w gospodarstwach domowych.
Najpopularniejsze rośliny oleiste to rzepak, słonecznik, len, oliwka, soja, kukurydza, orzech ziemny, kakaowiec, palma olejowa (właśc. olejowiec gwinejski), sezam, a także ryż.
Zróżnicowanie wymagań uprawowych oraz odmienne techniczne i smakowe własności olejów powodują, że rośliny te uprawia się w różnych regionach świata z różnym natężeniem.
Podsumowanie
Rośliny alimentacyjne dostarczają ludziom pożywienia, a pastewne paszy dla zwierząt.
Zboża są najważniejszą grupą roślin alimentacyjnych na świecie. Najpopularniejsze zboża to pszenica, kukurydza i ryż.
Substancje zawarte w używkach pobudzają organizm. Najpopularniejsze używki to kawa, herbata i kakao.
Najważniejsze rośliny włókniste to bawełna, juta, agawa sizalowa i len.
Dwie podstawowe rośliny cukrodajne to trzcina cukrowa i burak cukrowy.
Oleje roślinne otrzymuje się z kilkudziesięciu roślin, m.in. z rzepaku, oliwek i słonecznika.
Policz, ile razy występują poszczególne państwa w czołowej piątce we wszystkich tabelach największych producentów wybranych roślin, i odpowiedz, które państwa i dlaczego w tych zestawieniach występują wielokrotnie.
Dowiedz się i opisz, w jaki sposób otrzymuje się wybrany przez ciebie produkt pochodzenia roślinnego.
Słowniczek
jadalne rośliny służące człowiekowi jako pożywienie
Zadania
Przyporządkuj nazwy roślin do odpowiednich grup.
jęczmień, bawełna, soja, proso, rzepak, słonecznik, orzechy ziemne, sezam, owies, sorgo, żyto, oliwka, pszenica, len
zboża | |
---|---|
rośliny oleiste |
Przyporządkuj nazwy roślin do odpowiednich grup.
herbata, len, tytoń, konopie, palma kokosowa, kawowiec, agawa, juta, kakaowiec, bawełna
używki | |
---|---|
rośliny włókniste |
Oceń prawdziwość poniższych zdań.
Prawda | Fałsz | |
Ryż w Europie uprawia się tylko na południu ze względu na wysokie opady. | □ | □ |
Zboża są najważniejszymi roślinami alimentacyjnymi. | □ | □ |
Włókno bawełny uzyskuje się z łodygi. | □ | □ |
Zmielone owoce kakaowca to kakao spożywcze. | □ | □ |
Burak cukrowy zawiera podobną ilość cukru co trzcina cukrowa. | □ | □ |
Ryż stanowi podstawę wyżywienia dla ponad połowy ludności świata. | □ | □ |
Z bawełny i lnu uzyskuje się zarówno włókna, jak i olej. | □ | □ |