ZSRR w l. 1945‑1991
Kontynuacja ery Stalina 1945‑1953
ZSRR wyszedł z wojny jako kraj zwycięski, a Józef Stalin był postacią, która odegrała główną rolę w ustaleniach powojennej mapy świata. Niemniej kraj poniósł ogromne straty. Według różnych szacunków śmierć poniosło od około 14 do 20 mln osób. Podupadła gospodarka, ogromne obszary kraju zostały zniszczone. Wielu mieszkańców ZSRR straciło domy i mieszkało w wykopanych jamach i ziemiankach. Wojna niewiele natomiast zmieniła w funkcjonowaniu stalinowskiego systemu. W gospodarce nastąpił powrót do centralnego planowania. Nadal większość budżetu radzieckiego przeznaczano na przemysł ciężki, a wraz z rozwojem zimnej wojny także na potrzeby wojska. Na wsi nadal obowiązywała kolektywizacja, a narzucane chłopom zobowiązania powodowały, że w rzeczywistości pracowali za darmo. W efekcie, kiedy następowały klęski żywiołowe, wieś głodowała. Nie zadbano we właściwy sposób o inwalidów wojennych, a jeńców powracających z niewoli niemieckiej wysyłano do obozów pracy, oskarżając o kolaborację z Niemcami.
Zastanów się, dlaczego Stalin karał osoby powracające z niemieckiej niewoli. Jak oceniasz decyzję Stalina o represjonowaniu jeńców wojennych, biorąc pod uwagę warunki życia w niemieckich obozach?
W obozach pracy w 1950 roku było ponad 2,5 mln więźniów. Nadal wykorzystywano ich niewolniczą pracę przy wielkich inwestycjach budowlanych: m.in. przy powstawaniu kanału Wołga‑Don. Niezmienny był też stojący na czele aparatu represji Ławrientij Beria.
Koniec wojny nie miał wpływu na manię prześladowczą Stalina. Dyktator ciągle widział wokół siebie wrogów i przeciwników. Likwidował działaczy partyjnych, którzy mogli stanowić dla niego zagrożenie. Jego niechęć zwróciła się również przeciwko Żydom. Początkiem wielkiej kampanii antysemickiej była najprawdopodobniej akcja przeciwko kremlowskim lekarzom: w 1953 roku aresztowano lekarzy pracujących na Kremlu (większość z nich była żydowskiego pochodzenia) i oskarżono ich o spisek na życie przywódców radzieckich.
Jak należy potraktować czyn Lidii Timaszuk, która poinformowała władze radzieckie o spisku lekarzy?
- Timaszuk spełniła obywatelski obowiązek.
- Timaszuk złożyła donos.
- Czyn Timaszuk był przejawem wszechobecnego strachu.
Dlaczego doszło do antysemickiej kampanii?
- Był to efekt sytuacji międzynarodowej i niechęci ZSRR do państwa izraelskiego.
- Co jakiś czas atakowano przedstawicieli różnych narodowości zamieszkujących ZSSR.
- Kampania wynikała tylko z manii prześladowczej Stalina.
Dyktator radziecki prowadził także sowietyzację terenów wcielonych do ZSRR (ukraińskich, białoruskich czy obszaru dawnych państw bałtyckich). Często wysiedlano z nich i wywożono miejscową ludność, w ich miejsce osiedlając Rosjan.
W kulturze i sztuce nadal panował socrealizm i kult Stalina. W nauce dominowały teorie Trofima Łysenki, zaprzeczające istnieniu genów i uznające wpływ środowiska na człowieka. Niektóre nauki wręcz potępiano, traktując je jako burżuazyjne (np. genetykę i socjologię).
Udane przeprowadzenie pierwszej próby jądrowej pozwoliło Stalinowi odgrywać istotną rolę w rywalizacji z Zachodem. Sowieci sukces nie tyle zawdzięczali „radzieckiej myśli naukowej”, ile działalności wywiadu. Jednak fakt wyprodukowania broni jądrowej kilka lat po Amerykanach zaniepokoił USA. W przypadku otwartego konfliktu istniała groźba wykorzystania w nim tego rodzaju broni. Stalin mógł być także zadowolony z tego, że ideologia komunistyczna stała się atrakcyjna dla niektórych państw – na mapie politycznej pojawił się kolejny wielki kraj o tym ustroju – Chińska Republika Ludowa, a i wojna koreańska budziła nadzieje na kolejny sukces.
Era Stalina zakończyła się 5 marca 1953 roku. Wielki wódz odszedł, pozostawiając po sobie kraj i cały blok „demokracji ludowej” pogrążony w żałobie.
Rządy ChruszczowaChruszczowa
Po śmierci Stalina schedą po nim podzielili się Gieorgij Malenkow, Ławrentij Beria i Nikita Chruszczow, który stopniowo pozbywał się przeciwników: m.in. Beria, współtwórca reżimu stalinowskiego, skazany został na śmierć. Pomocny w przejęciu władzy okazał się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, podczas którego (25 lutego 1956 roku) Chruszczow wygłosił tajny referat. Od tej chwili wiele osób zaczęło postrzegać Chruszczowa jako zwolennika reform i osobę, która może doprowadzić do porozumienia z Zachodem.
Referat Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki, wygłoszony na XX Zjeździe KPZR w nocy z 24 na 25 lutego 1956 rokuStalin wprowadził pojęcie „wróg ludu”. Ten termin od razu zwalniał od konieczności wszelkiego udowadniania błędów ideologicznych człowieka albo ludzi, z którymi polemizowano, umożliwiał on zastosowanie najokrutniejszych represji, wbrew wszelkim normom praworządności rewolucyjnej, wobec każdego, kto w czymkolwiek nie zgadzał się ze Stalinem, kto był tylko podejrzany o wrogie zamiary, kto został po prostu oszkalowany. To pojęcie „wróg ludu” w gruncie rzeczy już samo wykluczało możliwość jakiejkolwiek walki ideologicznej lub wyrażania swych poglądów na to lub inne zagadnienia nawet o charakterze praktycznym. Jako główny i w gruncie rzeczy jedyny dowód winy traktowano, wbrew wszelkim normom współczesnej nauki, prawa „przyznanie się” samego oskarżonego, przy czym to „przyznanie się”, jak stwierdziła później kontrola, uzyskiwano przez fizyczne środki oddziaływania na oskarżonego.
Doprowadziło to do jaskrawego gwałcenia praworządności rewolucyjnej, do tego, że ofiarą padło wielu ludzi zupełnie niewinnych, którzy w przeszłości bronili linii partii. Należy stwierdzić, że w stosunku do ludzi, którzy w swoim czasie występowali przeciwko linii partii, nie było częstokroć dostatecznie poważnych podstaw, by unicestwić ich fizycznie. Aby uzasadnić fizyczne unicestwienie takich ludzi, wprowadzono właśnie formułę wróg ludu.
[…] Obecnie gdy zbadano sprawy niektórych z tych rzekomych „szpiegów” i „szkodników”, ustalono, że sprawy te zostały sfabrykowane. Przyznanie się do winy aresztowanych, oskarżonych o wrogą działalność, uzyskano przy pomocy okrutnych, nieludzkich tortur.
W wyniku potwornego fałszowania takich spraw, w wyniku tego, że dano wiarę oszczerczym zeznaniom oraz wymuszonemu oczernianiu siebie i innych, zginęło wiele tysięcy uczciwych, niewinnych komunistów. Towarzysze, aby nie powtarzać błędów przeszłości Komitet Centralny stanowczo występuje przeciwko kultowi jednostki. Uważamy, że Stalin był wywyższany ponad miarę.
Referat Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki, wygłoszony na XX Zjeździe KPZR w nocy z 24 na 25 lutego 1956 roku, [w:] , Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Stanisław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 338–340.
Jakie zarzuty przeciwko Stalinowi i jego rządom podkreślił w referacie Chruszczow?
- Wymuszanie przez podległy Stalinowi aparat represji zeznań.
- Stosowanie tortur w śledztwie.
- Szafowanie pojęciem wrogów ludu.
- Organizowanie długich procesów sądowych.
- Unicestwianie niewinnych ludzi.
Jak myślisz, dlaczego Nikita Chruszczow zdecydował się na wygłoszenie tajnego referatu? Co chciał przez to osiągnąć?
W ZSRR częściowo zapanowała odwilż. Pozwolono na powrót niektórych narodów wysiedlonych w okresie sprawowania władzy przez Stalina. Nie zreformowano jednak systemu. W gospodarce również nie nastąpiły żadne gwałtowne zmiany. Wprawdzie ograniczono kolektywizację i próbowano uzdrowić sytuację w rolnictwie poprzez zagospodarowanie ugorów, lepsze wykorzystanie niektórych obszarów pod uprawę lub wprowadzenie nowych rodzajów roślin uprawnych, niemniej niewiele to zmieniło. Często nie zwracano uwagi na możliwości wegetacyjne roślin i chciano lokalizować ich uprawy w miejscach nienadających się do tego. Tym, co fatalnie wpływało na gospodarkę ZSRR, było marnotrawstwo materiałów, zła organizacja pracy i wszechobecna korupcja. Próbowano poprawić sytuację mieszkaniową w miastach radzieckich, zwiększając limity budowlane, ale poprawa również była nieznaczna.
Bezsprzecznie sukcesy ZSRR zanotował w badaniach kosmosu. W 1957 roku wystrzelono sputnika (pierwszego sztucznego satelitę Ziemi), a w 1961 roku odbył się pierwszy załogowy lot w kosmos. Bohaterem narodowym stał się Jurij GagarinJurij Gagarin – pierwszy człowiek w przestrzeni międzyplanetarnej.
Mówiono, że kosmonauta stał się najlepszym towarem eksportowym ZSRR. Jak myślisz, dlaczego?
Wydawało się, że w polityce zagranicznej nastąpi złagodzenie stosunków Wschód‑Zachód, ponieważ jednym z pierwszych kroków było wycofanie się ZSRR z popierania reżimu Kim Ir Sena. Niestety, kolejne kroki, czyli stłumienie powstania węgierskiego, wspieranie antyzachodnich reżimów na Kubie, w Egipcie, kryzys berliński świadczyły o chęci kontynuowania polityki „antyimperialistycznej”. Za rządów Chruszczowa doszło także do kryzysu w kontaktach z Chinami. Mao uznał, że nowy przywódca ZSRR sprzeniewierzył się ideałom rewolucji. Chruszczowowi natomiast udało się doprowadzić do porozumienia z Josipem Broz‑Titą, a także podpisać traktat pokojowy z Austrią, w którym uznał jej neutralność, a przede wszystkim wyraził zgodę na wycofanie wojsk radzieckich z tego kraju.
Chruszczow popierał państwa‑kolonie, które odzyskiwały niezależność, ogłaszając się sojusznikiem narodów walczących z kolonializmem.
Przyjrzyj się ilustracji obok. Czy znaczek można potraktować jako potwierdzenie antykolonialnej radzieckiej propagandy? Uzasadnij swoją odpowiedź.
W rzeczywistości chodziło o rozszerzanie wpływów radzieckich na kraje Trzeciego Świata. Do historii przeszło wystąpienie Chruszczowa na forum ONZ we wrześniu 1960 roku, podczas którego zażądał natychmiastowej likwidacji kolonializmu. W odpowiedzi przedstawiciel USA wyraził kilka sugestii na temat „kurateli” radzieckiej nad krajami Europy Środkowo‑Wschodniej. Zdenerwowany Chruszczow zdjął buta i zaczął nim uderzać o mównicę.
Za Chruszczowa doszło do kryzysu w kontaktach amerykańsko‑radzieckich, który o mało nie doprowadził do wojny nuklearnej. Chodzi oczywiście o rakietowy kryzys na Kubie. Warto też wspomnieć o innym poważnym incydencie – w maju 1960 roku w związku z naruszeniem radzieckiej przestrzeni powietrznej został zestrzelony amerykański samolot szpiegowski U‑2.
ZSRR w latach 1964–1985
Chruszczow w 1964 roku zrezygnował z przywództwa w ZSRR. Oficjalnie ze względu na zły stan zdrowia, faktycznie został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska. Po nim schedę przejął Leonid Breżniew. Leonid Breżniew był twórcą doktryny, którą można określić mianem obrony socjalizmu. Po interwencji w Czechosłowacji zapowiedział, że państwa socjalistyczne mają prawo do interwencji na terenie każdego socjalistycznego kraju, któremu grozi zawrócenie z drogi socjalizmu. Faktycznie zasada ta była potwierdzeniem radzieckiej dominacji w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej.
Breżniew starał się także umocnić mocarstwową pozycje ZSRR w świecie poprzez zapewnienie przewagi militarnej ZSRR i Układu Warszawskiego nad USA i NATO. W stosunkach międzynarodowych trwał okres nazwany „wyścigiem zbrojeń”, choć oficjalnie podpisywano umowy dotyczące nierozprzestrzeniania broni jądrowej. Rywalizacja dotyczyła zarówno broni konwencjonalnej, jak i – a właściwie przede wszystkim – atomowej i środków do jej przenoszenia.
Dowiedz się, czego dotyczył układ SALT II.
Odżyła także idea eksportu rewolucji, ale tym razem do krajów pozaeuropejskich. Sytuacja międzynarodowa temu sprzyjała. W wyniku dekolonizacji wiele krajów, które uzyskały samodzielność, walczyło z ogromnymi problemami ekonomicznymi, etnicznymi i społecznymi. Ich efektem była radykalizacja nastrojów i wzrost sympatii dla systemu komunistycznego. ZSRR zaangażował się przez to w wiele konfliktów na terenie Azji, Afryki czy Ameryki Południowej. Radzieccy doradcy szkolili między innymi partyzantów w Angoli i oddziały w Nikaragui. W konflikcie bliskowschodnim ZSRR wspierał wojska arabskie. Za rządów Breżniewa zaogniły się stosunki z Chinami. W 1969 roku doszło do starć zbrojnych w rejonie granicznej rzeki Ussuri. W 1979 roku ZSRR zaangażował się w konflikt w Afganistanie, który pochłonął ogromne środki materialne (około 100 mld dolarów) i przyczynił się do śmierci ponad 15 tys. żołnierzy.
Dowiedz się, jak wygląda współczesna sytuacja w Afganistanie. Sprawdź informacje na portalach internetowych. Kim są mudżahedini?
- Mężczyznami uczestniczącymi w ruchu religijnym, społecznym lub wyzwoleńczym w krajach muzułmańskich lub zamieszkanych przez muzułmanów.
- Muzułmańskimi kapłanami namawiającymi do świętej wojny.
- Wyznawcami islamu, samobójcami detonującymi ładunki wybuchowe.
Doradca prezydenta Jimmy'ego CarteraJimmy'ego Cartera, Zbigniew Brzeziński, powiedział: „[...] sowiecka inwazja Afganistanu jest zagrożeniem dla Azji Zachodniej i daje możliwość przedarcia się Sowietów aż do Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego”.
Wyjaśnij, czy obawy wyrażane przez Brzezińskiego były uzasadnione.
Kapsuła czasu
Odnosząc się do współczesnego konfliktu w Afganistanie, wyjaśnij, dlaczego trudno było pokonać Afgańczyków.
W gospodarce ZSRR nadal panowała stagnacja. W życiu politycznym można było zaobserwować zaostrzenie kursu. Opozycjonistów, niepokornych przedstawicieli świata nauki i kultury kierowano do obozów lub szpitali psychiatrycznych. Breżniew, rządząc, opierał się na wąskiej grupie najbliższych partyjnych współpracowników. Tylko przedstawiciele gremium partyjnego tworzyli uprzywilejowaną elitę (tzw. nomenklatura partyjna). Szerzyły się – jeszcze bardziej niż za rządów Chruszczowa – korupcja i nepotyzm.
W 1980 roku w Moskwie odbyły się XXII Igrzyska Olimpijskie. Ze względu na radziecką interwencję w Afganistanie zostały zbojkotowane przez zachodnie kraje (udziału w olimpiadzie odmówiły 63 reprezentacje). To podczas tych igrzysk Władysław Kozakiewicz, polski tyczkarz, wygrał konkurs, mimo że publiczność radziecka była mu wyjątkowo nieprzychylna (rywalizował z Rosjaninem). Po odniesionym sukcesie pokazał mało grzeczny gest, który przeszedł do historii pod nazwą gestu Kozakiewicza.
Znajdź w internecie zdjęcie przedstawiające Kozakiewicza wykonującego swój słynny gest. Co sądzisz o zachowaniu tyczkarza w kontekście olimpijskiej zasady fair play?
Kolejnymi przywódcami radzieckimi po śmierci Breżniewa zostali Jurij AndropowJurij Andropow i Konstantin CzernienkoKonstantin Czernienko.
Zarówno Andropow, jak i Czernienko byli wiekowi. Niedługo sprawowali władzę. Złośliwie mówiono, że od śmierci Breżniewa w ZSRR zapanowała era pogrzebów.
Nie zmienili oni jednak polityki prowadzonej przez Breżniewa. Kontynuowali rywalizację militarną z Zachodem i wojnę w Afganistanie, co doprowadziło do kryzysu finansowego.
O ile USA stać było na budowę bombowców nowej generacji (B1, B2) i nowoczesnych statków podwodnych, o tyle ZSRR nie domagał finansowo i nie mógł być partnerem w tej rywalizacji. Mimo że ogłoszona przez prezydenta Regana inicjatywa „gwiezdnych wojen” niepokoiła ZSRR, jego przywódcy niewiele mogli zrobić. W polityce wewnętrznej próbowali (zwłaszcza Andropow) walczyć z patologiami społecznymi (alkoholizmem, korupcją), w rzeczywistości nic nie zmienili. Pokazali tylko, że radziecki socjalizm daleki jest od ideału…
Era Gorbaczowa
W 1985 roku nowym sekretarzem generalnym KPZR został Michaił Gorbaczow, który zdecydował się na odprężenie w polityce zagranicznej i wprowadzenie reform w kraju zmierzających w kierunku demokratyzacji życia politycznego. Chciał również dokonać zmian w gospodarce poprzez przestawienie przedsiębiorstw na własny rozrachunek.
Historia powszechna 1989---2011[...] Gorbaczow nie był pierwszym politykiem radzieckim, który miał świadomość, że ZSRR jest kolosem na glinianych nogach, ale był pierwszym, który postanowił postawić go na solidnych fundamentach, co miało pozwolić na szybki rozwój gospodarczy i społeczny. Zrozumiał, że centralne sterowana gospodarka radziecka osiągnęła swój kres.
[...] Dystans technologiczny między ZSRR a USA, Japonią i Europą Zachodnią stale się powiększał. „Ale ta bieda to dopiero pół biedy” – mówił bohater popularnych bajek rosyjskich. Katastrofalnego obrazu kraju dopełniała korupcja aparatu partyjnego, mafijne układy, alkoholizm, kryzys demograficzny, bieda na wsi, degradacja środowiska naturalnego oraz wojna w Afganistanie – bez nadziei zwycięstwa, za to z perspektywą dalszych strat militarnych, prestiżowych i finansowych, ZSRR wiele kosztowało wspieranie promoskiewskich reżimów na świecie.
[...] Zimna wojna wyczerpała i wyniszczyła imperium sowieckie w nieznanym dotąd stopniu. Jej skutki okazały się równie pustoszące, co skutki obu wojen światowych. Jej niemożliwe do spełnienia wymagania gospodarcze i militarne sprawiły, że odegrała rolę zastępczej III wojny światowej.
[...] Kipiący energią Gorbaczow postanowił ratować leninowski model państwa przez zastosowanie kuracji odmładzającej własnego pomysłu.
Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.
Dlaczego Michaił Gorbaczow postanowił zreformować ZSRR?
Podstawą zmian była „głasnost”, czyli jawność, i „pierestrojka” ,czyli przebudowa. Gorbaczow wyróżniał się na tle przywódców radzieckich (zwłaszcza ostatnich). Był znacznie młodszy – w chwili obejmowania funkcji sekretarza generalnego KC KPZR miał 54 lata. Sprawiał wrażenie otwartego, spokojnego, wzbudzał sympatię.
Efektem „jawności” było zachwianie monopolu informacyjnego w ZSRR. W gazetach, programach telewizyjnych pojawiały się treści do tej pory zakazane. Publikowano pisarzy zagranicznych, ukazywały się wspomnienia z wojny afgańskiej, pisano o zbrodniach stalinowskich i leninowskich, o korupcji w ZSRR itp. „Po latach milczenia […] i cenzury pękają tamy i burzliwe, potężne, wszechobecne potoki słów zalewają wszystko” – pisał o Moskwie końca 1989 roku Ryszard Kapuściński w Imperium. Pisarz użył również obrazowego określenia, że reformy Gorbaczowa to masowa kuracja odwykowa od lęku oraz zbiorowa podróż do świata informacji.
Gorbaczow miał nadzieje, że powiew wolności, który nastąpił w ZSRR, zachęci społeczeństwo do działania także na polu gospodarczym, że demokratyzacja życia politycznego wyzwoli kreatywność i chęć wspierania rozwoju „nowego państwa”, zwłaszcza że elementy tej wolności były widoczne: zlikwidowano część łagrów, zwolniono ludzi z więzień, a na przełomie maja i czerwca odbył się I Zjazd Deputowanych Ludowych (superparlamentu, do którego przeprowadzono kampanię wyborczą, choć na podstawie „zaakceptowanych odgórnie” list wyborczych). Po raz pierwszy jednak wybrano nie ciało partyjne, lecz organ państwowy cieszący się poparciem społecznym. Zniesiono również art. 6 konstytucji radzieckiej, gwarantujący kierowniczą rolę w państwie partii komunistycznej. 15 marca 1990 roku Gorbaczow został wybrany na prezydenta ZSRR.
Wprowadzona demokratyzacja pociągnęła za sobą powstanie ruchów narodowych i obudzenie aspiracji państw wchodzących w skład ZSRR. Trochę wbrew woli Gorbaczowa ZSRR się rozpadał, ale „pociągu przemian” nie dało się już zahamować. Trudno było też objąć nad nimi kontrolę.
Szczególnie silną pozycję miały władze Federacji Rosyjskiej z Borysem Jelcynem na czele. W maju 1990 roku został on przewodniczącym Rady Najwyższej (parlamentu Federacji Rosyjskiej), a w czerwcu 1991 roku pierwszym prezydentem Rosji. Jeszcze w 1990 roku Rada Najwyższa Rosji uchwaliła „deklarację suwerenności”. Dokument ustanawiał wyższość prawa rosyjskiego nad radzieckim.
W polityce zagranicznej Gorbaczow doprowadził do zahamowania wyścigu zbrojeń i odprężenia w kontaktach z USA i Zachodem. Między innymi w 1987 roku podpisany został układ o ograniczeniu zbrojeń. Gorbaczow kilkakrotnie spotkał się z Ronaldem ReaganemRonaldem Reaganem – prezydentem USA.
Czy słuszne jest stwierdzenie, że o losach świata decydują wybitne jednostki? Uzasadnij odpowiedź.
W 1989 roku Gorbaczow doprowadził także do zakończenia interwencji w Afganistanie. Państwom bloku radzieckiego dał sygnał, że skończyła się era funkcjonowania „doktryny Breżniewa”.
Przyjazne kontakty ze Stanami Zjednoczonymi były kontynuowane za kolejnego ich prezydenta George’a BushaGeorge’a Busha, podobnie jak i polityka rozbrojeniowa. Podczas wspólnych spotkań padały deklaracje dobrej woli zakończenia zimnej wojny, zlikwidowania napięć w stosunkach Wschód‑Zachód. Gorbaczow stwierdził: „Mury, które przez lata dzieliły narody, upadają. Okopy zimnej wojny są zasypywane, mgła wzajemnych uprzedzeń, nieufności i wrogości rozprasza się”.
31 lipca 1991 roku obaj prezydenci – Gorbaczow i Bush – podpisali w Moskwie układ nazwany START 1, który obniżał o prawie 30% produkcję głowic jądrowych w krajach sygnatariuszy.
Jeszcze wcześniej (w 1990 r.) Gorbaczow podpisał w Paryżu wraz z krajami KBWE układ o ograniczeniu zbrojeń konwencjonalnych. 28 czerwca tego roku doszło do rozwiązania RWPG, a 1 lipca – Układu Warszawskiego. Blok państw demokracji ludowej przestał istnieć.
Historia powszechna 1989---2011Stał się [Gorbaczow] pupilem zagranicznych mediów i idolem zachodniej popkultury. Tłumy witały go jak gwiazdę rocka. Na Zachodzie wybuchła „gorbimania”. Amerykański tygodnik „Time” przyznał mu tytuł Człowieka Roku, a w grudniu 1989 roku Człowieka 10‑lecia. Jak podkreślali komentatorzy, Gorbaczow oczarował Zachód [...].
Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.
Wyjaśnij, z czego wynikała popularność Gorbaczowa.
Za swoje działania Gorbaczow otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.
Niestety, sukcesy Gorbaczowa na arenie międzynarodowej nie były w stanie przyćmić kryzysu gospodarczego, który nękał ZSRR. Ujawniły się też wszystkie patologie życia społecznego, z którymi chciał walczyć Gorbaczow. Jego pomysł na stworzenie systemu pośredniego między kapitalizmem a socjalizmem okazał się jednak kompletnie nieudany.
Historia powszechna 1989---2011W czasie demontażu ZSRR zaczęło się żywiołowe rozdrapywanie majątku państwowego, najpierw w postaci półjawnej, a później jawnej i bezczelnej. Sprytni dyrektorzy i kierownicy zakładów pracy, czyli członkowie tzw. nomenklatury partyjnej, wsparci przez przyjaznych im urzędników, tworzyli spółki, przejmując majątek państwa. [...] Przejmowaniu majątku państwowego, a w istocie jego grabieży w biały dzień, towarzyszyła przemoc, podpalenia i korupcja na wielką skalę. [...] Jednocześnie niewiarygodnie bogaciły się „przedsiębiorcze” jednostki korumpujące urzędników, którzy sprzedawali swoje podpisy na dokumentach. Rosły fortuny. Kupowano radzieckie surowce po radzieckich, czyli zaniżonych, cenach i sprzedawano je na zachodnim rynku. Stopy zysku były zawrotne. Z kolei za zarobione pieniądze nabywano na Zachodzie towary luksusowe, o których jeszcze niedawno nikomu się nie śniło. [...] Aparatczycy partyjni zakładali giełdy towarowe, a oficerowie KGB spółki handlowe, przejmując kontrolę nad bankami i agencjami handlu zagranicznego. Udział w tym oficerów służb bezpieczeństwa był spory, dzięki czemu zachowali pewną kontrolę nad gospodarką. Dla szybko bogacących się „nowych” Rosjan zakup towarów luksusowych na czarnym rynku nie był problemem, natomiast był nim zakup czegokolwiek do jedzenia w sklepach handlu detalicznego dla milionów zwykłych mieszkańców. Otwarcie się na świat zaowocowało pojawieniem się produktów i firm znanych z globalnego rynku. W styczniu 1990 roku w Moskwie została otwarta pierwsza restauracja sieci Mc Donald’s. Przed kasami ustawiały się wielosetmetrowe kolejki.
[...] Klęską zakończyła się walka Gorbaczowa z alkoholizmem i alkoholikami. Prezydent uruchomił aparat propagandy abstynencji, wprowadził prohibicję, w tym nawet na wino, niszcząc winnice kaukaskie… i przegrał. W oczach milionów, jako „mineralnyj sekretar”, się ośmieszył. Ci, którzy pili, dalej musieli pić, musiała się też zatem rozwinąć sieć nielegalnych bimbrowni, powiązanych ze światem przestępczym. Jeśli nie było bimbru, ludzie sięgali po płyny trujące i odurzające. Skutkiem walki z alkoholizmem były z jednej strony wzrost śmiertelności ludzi, a z drugiej – drastyczne obniżenie dopływu środków finansowych do budżetu.
Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.
Wskaż problemy polityki wewnętrznej ZSRR, na które zwraca uwagę autor tekstu.
- przejmowanie za bezcen majątku państwowego
- korupcja
- problemy z zaopatrzeniem
- łatwe przystosowanie się do nowej rzeczywistości byłych hierarchów partyjnych i wojskowych
- bogacenie się wąskiej grupy mieszkańców ZSRR
- zakup zachodnich licencji i przystosowywanie zachodnich technologii
- wkroczenie „globalizmu” do ZSRR
- uporządkowana prywatyzacja
Przypomnij, który prezydent zniósł w USA w latach 30. prohibicję i czy jej wprowadzenie w Stanach Zjednoczonych okazało się skuteczne.
Trudną sytuację próbowano ratować, sięgając do kieszeni obywateli. Dokonano konfiskaty 7 mld rubli przez wycofanie z obiegu banknotów o nominale 50 i 100 rubli. Budżetowi niewiele to pomogło, a nastroje społeczne pogorszyły się jeszcze bardziej. Nie udało się też Gorbaczowowi (mimo sympatii Zachodu) pozyskać kredytów zagranicznych, które mogły wesprzeć jego reformy. Podpisanie 1 czerwca 1990 roku umowy handlowej niewiele zmieniło.
Kryzys gospodarczy, a zwłaszcza silna opozycja przeciwników zmian (odsunięci z władz KPZR starzy członkowie oraz generałowie KGB) doprowadziła do upadku Michaiła Gorbaczowa. W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 roku doszło do puczu, na czele którego stał wiceprezydent Giennadij Janajew oraz Władimir Kriuczkow (szef KGB). Usunięcie Gorbaczowa było jedynym sukcesem puczystów. Przeciwko nim wystąpił Borys Jelcyn, organizując opór społeczny. Udało mu się przekonać do siebie część młodszych oficerów, ale przede wszystkim społeczeństwo Moskwy. Pucz upadł. Jelcyn zaaresztował zamachowców i uwolnił Gorbaczowa, którego władza stała się czysto nominalna. Na bohatera Rosjan zaczął wyrastać Jelcyn. Z jego inicjatywy doszło do kolejnych reform na terenie Rosji, m.in. do delegalizacji KPZR. Niby nadal istniał ZSRR, ale na główną postać zmian wyrastał już prezydent dawnej największej republiki związkowej ZSRR: Rosji.
8 grudnia 1991 roku Borys Jelcyn spotkał się z prezydentem Ukrainy – Leonidem Krawczukiem oraz prezydentem Białorusi – Stanisławem Szuszkiewiczem. Prezydenci podpisali oświadczenie, w którym informowali, że ZSRR przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego i zapowiedzieli powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw. Zobowiązali się również do przejęcia kontroli nad głowicami nuklearnymi, które znajdowały się na ich terytorium i uznali nienaruszalność granic byłych republik.
19 grudnia 1991 roku Gorbaczow zgodził się na rozwiązanie ZSRR, a 25 grudnia w oficjalnym telewizyjnym oświadczeniu poinformował mieszkańców kraju, że ustępuje ze stanowiska prezydenta. Spadkobierczynią ZSRR miała stać się Rosja.
Historia powszechna 1989---2011Gorbaczow chciał wyprowadzić unowocześniony ZSRR na szerokie wody, a doprowadził do jego unicestwienia. Pragnął odwlec upadek imperium, ale w istocie go przyspieszył, tracąc kontrolę nad rewolucją, którą rozpoczął. Jego największą zasługą było nie to, co zrobił, ale to, do czego dopuścił. Pomysł, by poprawić państwo i partię leninowską za pomocą mechanizmów demokratycznych, okazał się chybiony. Lepiej to rozumiał Jakowlew, który powiadał, że systemu nie da się zreformować, bo jest niereformowalny, można go tylko zniszczyć i zastąpić innym.
Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011, s. 157.
Czy zgadzasz się z opinią autora? Uzasadnij odpowiedź.
Zamiast podsumowania
Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach StalinaW nocy z 24 na 25 lutego 1956 r. przywódca ZSRS Nikita Chruszczow, wygłosił w czasie XX Zjazdu KPZR tajny referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Poddał w nim ostrej krytyce Stalina i stworzony przez niego system zbrodni, wywołując wstrząs w świecie komunistycznym.
XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego rozpoczął obrady w Moskwie 14 lutego 1956 r. Obok delegatów sowieckich uczestniczyło w nim ponad 50 zagranicznych delegacji partii komunistycznych i robotniczych.
Najważniejsze wydarzenie zjazdu miało miejsce w ostatnim dniu jego obrad.
Wystąpienie I sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który sam był współorganizatorem stalinowskiego systemu zbrodni, wywołało wstrząs. Jak pisał prof. Leszek Kołakowski „następca Stalina oznajmił partii, a rychło całej kuli ziemskiej, że wczorajszy wódz postępowej ludzkości, natchnienie świata, ojciec narodu radzieckiego, wielki koryfeusz nauki, największy geniusz militarny i największy geniusz w dziejach w ogólności był mordercą milionów, oprawcą, paranoikiem, a przy tym nieukiem w sprawach wojskowych, który doprowadził państwo sowieckie na skraj przepaści”. (L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu).
Prof. Leszek Kołakowski: „ [...] następca Stalina oznajmił partii, a rychło całej kuli ziemskiej, że wczorajszy wódz postępowej ludzkości, natchnienie świata, ojciec narodu radzieckiego, wielki koryfeusz nauki, największy geniusz militarny i największy geniusz w dziejach w ogólności był mordercą milionów, oprawcą, paranoikiem, a przy tym nieukiem w sprawach wojskowych, który doprowadził państwo sowieckie na skraj przepaści”.
Chruszczow oskarżał Stalina o wymordowanie tysięcy członków partii, powszechne stosowanie terroru, budowanie kultu własnej osoby i pychę. Jego zdaniem, cierpiał na „manię wielkości” i był „chorobliwie podejrzliwy”. „Samowola jednej osoby – mówił Chruszczow – zachęcała do samowoli również innych oraz umożliwiała ją. Masowe aresztowania i deportacje wielu tysięcy ludzi, egzekucje bez sądu i normalnego śledztwa wywoływały stan niepewności, strach, a nawet rozjątrzenie”.
Chruszczow podkreślał, że samowola Stalina ujawniła się szczególnie po XVII zjeździe partii komunistycznej w 1934 roku, kiedy to represje objęły większość wybranych członków KC i delegatów na zjazd.
Dodawał, że z prac specjalnej komisji partyjnej, powołanej przez KC KPZR, wynika, iż „wielu pracowników partyjnych, radzieckich i gospodarczych, których uznano w latach 1937–1938 za wrogów, w rzeczywistości nigdy nie było wrogami, szpiegami, szkodnikami itp., że w istocie zawsze byli oni uczciwymi komunistami, ale ich oczerniono, i czasem, nie wytrzymując barbarzyńskich tortur, sami siebie oskarżali (pod dyktando sędziów śledczych – fałszerzy) o wszelkie ciężkie i nieprawdopodobne przestępstwa”.
Prof. Nicolas Werth zwraca uwagę, że „Tajny referat [...] był bardzo oględny w potępieniu stalinizmu i nie kwestionował żadnej z zasadniczych decyzji partii po 1917 roku. Ten selektywny charakter ujawniał się zarówno w chronologii stalinowskiego wypaczenia – które datowano na rok 1934, wyłączając w ten sposób zbrodnie popełnione w czasie kolektywizacji wielkiego głodu lat 1932–1933 – jak w doborze wspomnianych ofiar, które bez wyjątku były komunistami, najczęściej prawowiernymi i oddanymi stalinowcami, ale nigdy zwykłymi obywatelami” (N. Werth, Czarna księga komunizmu).
Chruszczow przypominał o negatywnych opiniach Lenina na temat Stalina. W jego wystąpieniu znalazły się zarzuty dotyczące łamania przez Stalina „leninowskich norm życia partyjnego”, związanych z „kolegialnością w kierowaniu partią i krajem”.
W referacie pojawiła się także sprawa czystek przeprowadzonych przez Stalina w Armii Czerwonej tuż przed wybuchem II wojny światowej, które w istotny sposób osłabiły obronność sowieckiego państwa, a także kwestia nieudolności generalissimusa w czasie działań wojennych.
Na zakończenie swojego wystąpienia I sekretarz KC KPZR zaznaczył, że treść referatu nie może przedostać się na łamy prasy. „Trzeba znać miarę – mówił Chruszczow – nie dawać pożywki wrogom, nie obnażać przed nimi naszych wrzodów”.
Oceniając referat wygłoszony przez Chruszczowa prof. Leszek Kołakowski pisał: „Nie było tam najmniejszej próby analizy historycznej czy socjologicznej stalinowskiego systemu. Po prostu Stalin okazał się obłąkanym zbrodniarzem i był osobiście winien wszystkim klęskom i nieszczęściom narodu; w jaki sposób i dzięki jakim społecznym warunkom oszalały i krwiożerczy maniak mógł przez ćwierć wieku sprawować despotyczną i nieograniczoną władzę nad dwustumilionowym krajem, który nieprzerwanie, przez cały ten czas, był szczęśliwym posiadaczem najbardziej postępowego i demokratycznego systemu w dziejach ludzkości – tego z wykładu Chruszczowa dowiedzieć się niepodobna”.
Treść tajnego referatu szybko przestała być tajemnicą. Według prof. Wojciecha Roszkowskiego, już po trzech tygodniach jego zarys znali korespondenci zachodni w Moskwie, a po przekazaniu tekstu delegatom „bratnich partii” rozszedł się on dość szeroko, zwłaszcza w Jugosławii i Polsce. Z kolei przywódcy NRD, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Albanii i Bułgarii usiłowali nie dopuścić do rozpowszechniania referatu Chruszczowa. Chiny uznały decyzję o ujawnieniu zbrodni Stalina za niesłuszną. „Gdy pod koniec maja 1956 r. wywiad amerykański wszedł w posiadanie tekstu referatu i opublikował go na początku czerwca w audycjach Głosu Ameryki i Radia Wolna Europa, stał się on znany milionom ludzi” – pisał Wojciech Roszkowski w Najnowszej historii Polski 1945–1980.
Prof. Roszkowski zwrócił uwagę, że przez ujawnienie zbrodni Stalina Chruszczow chciał skompromitować jego metody rządzenia tak dalece, by się nie dały powtórzyć. „Referat miał potwierdzić przywileje partyjnej biurokracji, ale rozwiać jej strach. Cel ten został osiągnięty: usunięci przywódcy nie tracili już odtąd życia” – dodawał Wojciech Roszkowski.
Po XX Zjeździe zwolniona została znaczna część więźniów skazanych w ZSRR za działania kontrrewolucyjne. W latach 1956–1957 GUŁag opuściło blisko 310 tys. kontrrewolucjonistów. Na początku 1959 roku w obozach pozostawało nadal 11 tys. więźniów politycznych.
Innym znakiem przemian było zlikwidowanie w kwietniu 1956 roku Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu). Działające do 1956 roku Biuro było narzędziem kontroli międzynarodowego ruchu komunistycznego.
Stephane Courtois w Czarnej księdze komunizmu szacuje, że w Związku Sowieckim w wyniku zbrodni komunistycznych śmierć poniosło około 20 milionów ludzi. Podkreśla jednak, że dane te wymagają dalszych szczegółowych badań.
Sporządzając ogólny bilans zbrodni, wymienia m.in.: dziesiątki tysięcy zakładników lub więźniów rozstrzelanych bez sądu oraz setki tysięcy zmasakrowanych zbuntowanych robotników i chłopów w latach 1918–1922; głód z 1922 roku, który spowodował śmierć 5 milionów osób; dziesiątki tysięcy zmarłych w obozach koncentracyjnych w latach 1918–1930; prawie 690 tys. zamordowanych w czasie Wielkiej Czystki z lat 1937–1938; zesłanie 2 milionów kułaków (lub rzekomych kułaków) w okresie 1930–1932; 6 milionów Ukraińców zmarłych wskutek sprowokowanego głodu, któremu nie próbowano zaradzić, w latach 1932–1933; deportację setek tysięcy Polaków, Ukraińców, Bałtów, Mołdawian i mieszkańców Besarabii w latach 1939–1941 i 1944–1945; deportację Niemców znad Wołgi w 1941 roku; deportację Tatarów krymskich w 1943 roku; deportację Czeczenów i Inguszów w 1944 roku.
Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina
Po przeczytaniu tekstu i przeanalizowaniu materiału z lekcji napisz krótki referat pt. Wystąpienie Chruszczowa – rewolucja czy drobna zmiana sytuacji w ZSRR.
Po analizie materiału lekcyjnego napisz, czy gdyby Gorbaczow nie zdecydował się na politykę głasnosti i pierestrojki doszłoby do demontażu ZSRR.
Na podstawie mapy powiedz, które z dawnych republik są obecnie samodzielnymi państwami.
Na podstawie mapy politycznej wpisz do poniższej tabeli przy każdej cyfrze odpowiednią nazwę państwa.
| Liczba | Nazwa państwa |
|---|---|
| 1 | |
| 2 | |
| 3 | |
| 4 | |
| 5 | |
| 6 | |
| 7 | |
| 8 | |
| 9 | |
| 10 | |
| 11 | |
| 12 | |
| 13 | |
| 14 | |
| 15 |
Potrafię wyjaśnić pojęcie „doktryna Breżniewa”.
Wiem, kiedy Gorbaczow rozpoczął reformowanie ZSRR.
Rozumiem, jaki wpływ na sytuację bloku państw demokracji ludowej miały reformy Gorbaczowa.