Reforma katolicka - sobór w Trydencie

Kościół katolicki bardzo opieszale reagował na wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r., traktując je jako kolejny z wielu sporów między mnichami o drugorzędne kwestie teologiczne. Pierwsze działania nie wybiegały poza wcześniejszą praktykę – były wezwaniami do ponownego przemyślenia poglądów i odwołania ich w części niezgodnej z doktryną katolicką. Gdy to nie odniosło skutku, papież sięgnął po bardziej kategoryczne środki: potępienie i ekskomunikę, ale one także nie przyniosły oczekiwanych efektów. Powoli w Kościele katolickim krystalizowało się przekonanie, że problem, który przyczynił się do wystąpienia Lutra, jest poważny i wymaga gruntownej reformy wewnętrznej, a nie tylko zwalczania herezji tradycyjnymi i coraz mniej skutecznymi metodami.

Hierarchia kościelna wobec „nowinek religijnych” i wystąpienia Lutra

Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. nie spotkało się z jednoznacznym przyjęciem ze strony ludzi Kościoła katolickiego. Część wyższych hierarchów piastowała swoje stanowiska nie z powołania czy aby realizować religijne cele, a dla wygody, zysków, prestiżu i władzy, jaką zapewniały im godności kościelne. Tacy hierarchowie z pewnością byli zaniepokojeni i wrodzy postulatom wzywającym do ubogiego i prawego Kościoła. Pamiętać jednak należy, że większość ówczesnego kleru to byli ludzie wykształceni, reprezentujący wysoki poziom moralny. Do takich osób należał sam Luter i jego bezpośredni przełożeni, ale też oponenci, jak Tetzel czy nuncjusz Kajetan. Wszyscy uważali, że Kościół wymaga zmian i naprawy.

RhfRx9hrfeo5v

Na ilustracji jest papież, który siedzi na tronie, w rękach trzyma zapisane kartki papieru. Przed nim jest stół na którym leżą kartki i pieniądze za sprzedaż odpustów. W kolejce do papieża są ustawieni ludzie. Jeden z nich wyjmuje z sakiewki pieniądze i kładzie na stole.

RcY5PYnLYBeVS

Na ilustracji Tetzel siedzi za stołem, na którym są widoczne woreczki z pieniędzmi. Przed nim jest kolejka ludzi chętnych do wykupienia grzechów za pieniądze. Dwaj jeźdźcy na koniach, stojący z boku kolejki, trzymają w rękach krzyż.

R9StioJKFn6oA

Na obrazie dwaj mężczyźni stoją blisko siebie i rozmawiają. Jeden z mężczyzn ma łysy czubek głowy, długą brodę. Ubrany jest w długą zwisającą do ziemi pelerynę. Drugi mężczyzna ma wysokie czoło i krótkie włosy. Ubrany jest w pelerynę z futrzanym kołnierzem. Peleryna sięga do kolan. W tle na ścianach są narysowani różni ludzie.

R17BbViCz0V8u

Na obrazie papież siedzi na bogato zdobionym fotelu. Ma smutną twarz, długą siwą brodę. Ubrany jest w białą szatę, przykrytą czerwoną peleryną sięgająca do pasa. Jego dłonie zdobią liczne pierścienie. Na głowie ma czerwoną czapkę. Tło obrazu jest koloru zielonego.

RtpPRw5mnJIMq

Zdjęcie przedstawia prawy profil papieża Aleksandra VI. Widać, że jest otyły. Ma garbaty nos. na głowie ma czapkę. Ubrany jest szatę z kapturem, koloru brązowego.

RTiDMunhAwj3l

Portret młodego mężczyzny patrzącego w prawą stronę. Na głowie ma beret, spod którego widać włosy sięgające ramion. Na dłoniach ma białe rękawiczki. Ubrany jest modnie, w szeroką bluzkę z bufiastymi rękawami. Tło stanowią chmury. W oddali widać zamek.

R1NdMZMOFSwaa

Na obrazie za stołem są trzy osoby - dwaj mężczyźni siedzą (jednym z nich jest papież) a pomiędzy nimi stoi kobieta. Na stole jest kielich, taca. Przy stole stoi mężczyzna. Za stołem na ścianie wisi płótno, na którym jest wizerunek Stolicy Apostolskiej.

Próby ratowania jedności Kościoła katolickiego – polityczne, religijne

Wystąpienie Lutra szybko wywołało podziały wewnątrz Kościoła. Konieczne były działania, które przywróciłyby mu jedność. Zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami i tradycjami można to było osiągnąć w dwojaki sposób:

• odwołując się do tzw. „ramienia świeckiego”, czyli władzy politycznej sprawującej opiekę nad Kościołem i religią (w przypadku Niemiec był to cesarz),

• poprzez siły wewnętrzne Kościoła, czyli zwołanie soboru powszechnego.

Początki rozwoju reformacji zbiegły się z końcem panowania Maksymiliana I (zm. 1519) oraz elekcją i początkiem rządów cesarskich Karola V (elekcja 1519). Rozproszenie aktywności politycznej Habsburgów na obszarze niemal całej Europy (sprawy w Hiszpanii, walka z Turcją, rywalizacja z Francją o wpływy we Włoszech i z Jagiellonami w Europie Środkowej) powodowało pozostawienie spraw niemieckich ich władcom oraz małą skuteczność w zwalczaniu postępującego rozbicia religijnego. Także papieże w obawie przed ograniczeniem swojej władzy przez sobór, niechętni byli jego zwołaniu. To pozwoliło nowym prądom religijnym okrzepnąć i zyskać poparcie polityczne.

RZB8Eju3cW3AG

Zdjęcie przedstawia wnętrze kościoła. Drewniane ławki stoją na podłodze wyłożonej czarnymi i białymi kwadratami. Pod ścianami stoją marmurowe, różowe kolumny, a między nimi rzeźby postaci w koronach. W centralnej części stoi grobowiec otoczony zdobioną kratą w kolorze złotym, a na jego szczycie stoi rzeźba postaci w koronie.

Między „reformami” a herezją

Początki odnowy w Kościele katolickim związane były z papieżem Pawłem III (Aleksander Farnese, 1539‑1549). Był on zaliczany do tzw. papieży renesansowych (skupionych bardziej na sprawach świeckich – poprzez politykę we Włoszech, popieranie interesów rodziny i intensywny mecenat służący celom prestiżowym). Jednocześnie jednak przeprowadził reformę kolegium kardynalskiego, do którego weszli ludzie pragnący głębokiej odnowy i zmian w Kościele. Zwołał sobór w Trydencie w 1545 r. oraz popierał Jana Piotra Carafę (późniejszego papieża Pawła IV, 1555‑1559), który zreformował inkwizycję rzymską (1542), co pozwoliło m.in. szybko i zdecydowanie odpierać ataki na Kościół i jego dogmaty (a więc zapobiegać kolejnym rozłamom). Wreszcie za Piusa IV (1559‑1565) można mówić o początku zdecydowanych działań Kościoła w celu odzyskania utraconych na rzecz protestantów obszarów państwa, szkolnictwa, opieki społecznej itd. Częściowo osiągnięto to m.in. dzięki takim wybitnym jednostkom jak kardynał Karol Boromeusz, późniejszy święty.

RxU51jDiGrsC9

Na obrazie Paweł III jest sędziwego wieku. Siedzi na krześle. Na twarzy ma długą brodę. Jego prawą dłoń zdobi pierścień. Ubrany jest w długą, białą szatę na którą założona jest peleryna sięgająca do pasa. Peleryna ma kaptur.

RB5rOMdvDaL3U

Na obrazie papież siedzi na krześle. Ma smutną twarz, brodę. Jego ręce zdobią liczne pierścienie. W lewym górnym rogu widnieje herb Stolicy apostolskiej: Dwa klucze przyczepione do tarczy. Pomiędzy kluczami jest głowa ludzka, a nad nią jest korona papieska.

RYfTNfisZzQCN

Na zdjęciu przedstawiony jest fresk na ścianie przedstawia siedzącego na tronie papieża. Przed nim klęczy dostojnik kościelny. Wokół są obecni inni dostojnicy królewscy. Ściana jest zdobiona kolumnami w porządku jońskim oraz innymi zdobieniami: aniołkami, muszlami, owocami.

R10FA9j6dkknv

Na obrazie widok z góry na przebieg inkwizycji. Wokoło na trybunach siedzą ludzie. Na środku jest mównica. obok niej jest duże skupisko ludzi.

RHFpruiznlrZI

Na zdjęciu przedstawiony jest święty, który stoi pomiędzy dwiema kolumnami. W prawej dłoni trzyma krzyż protestancki i czaszkę, zaś w lewej dłoni krzyż katolicki. Na głowie ma kapelusz, na szyi krzyż.

Zwołanie soboru powszechnego do Trydentu

Wobec rysującego się od chwili wystąpienia Marcina Lutra rozłamu w Kościele, wzywano do przeprowadzenia soboru, który miałby rozpatrzyć zasadność pretensji i usunąć wszelkie kontrowersje. Udało się to zrealizować dopiero w 1545 r. w Trydencie. Wybór miejsca obrad nie był przypadkowy, gdyż sobór odbywał się wprawdzie we Włoszech, ale na terenach cesarstwa, co miało zapewnić bezpieczeństwo uznanym przed ponad dwudziestu laty za heretyków zwolennikom Lutra. Protestanci jednak się nie pojawili. Różnice polityczne i trudności w znalezieniu kompromisu sprawiły, że obrady z dużymi przerwami trwały do 1563 r. Ich efektem był szereg ustaleń, z których najważniejsze to:

• uznanie wyższości papieży nad soborem;

• przyjęcie dogmatu o nieomylności papieży;

• ostateczne potwierdzenie tradycyjnych dogmatów i liturgii katolickiej.

Generalnie zdecydowano o nieustępowaniu protestantom, uznając, że prawdziwe porozumienie z nimi nie będzie możliwe.

R1LB71ik6qLEy

Na zdjęciu znajduje się monumentalna katedra zlokalizowana w centrum placu za fontanną. Katedra ma jasne, kamienne ściany z dużymi oknami łukowymi oraz dekoracyjną rozetą pośrodku fasady. Nad główną częścią budynku wznosi się ośmioboczna wieża z kopulastym dachem. Z prawej strony widać drugą, wyższą wieżę zwieńczoną charakterystyczną cebulastą kopułą. Cała budowla utrzymana jest w stylu romańskim z prostymi, geometrycznymi elementami architektonicznymi, co nadaje jej majestatycznego charakteru.

RDnZm2EFAiduo

Na obrazie jest sala obrad na której: po lewej stronie stoi mównica, na której ktoś przemawia, dalej w półkolu siedzą dostojnicy kościelni twarzami zwróceni do siedzących w rzędzie innych dostojników. Po środku ustawiony jest stolik przy którym siedzą dwie osoby i notują.

Odnowa starego Kościoła

Postanowienia soboru nakazywały dbałość o kształcenie kleru poprzez powołanie seminariów diecezjalnych. Wprowadzono zasadę przebywania duchownych w swoich parafiach i diecezjach, jak też regularną kontrolę poprzez wizytacje kościelne. Zakazano kumulowania beneficjów oraz zobowiązano do przestrzegania wszelkich nakazów i zakazów wynikających z reguł zakonnych.

Na użytek wiernych ogłoszono tzw. katechizm rzymski, precyzujący podstawowe prawdy wiary. Pozwoliło to łatwo i precyzyjnie określać, co będzie herezją i odejściem od prawowierności. Dla duchowieństwa opracowano w 1568 r. brewiarz, a w 1570 – mszał, które upodobniły liturgię w całym Kościele katolickim. Zwieńczeniem zmian stało się przyjęcie w 1592 r. oficjalnej wersji tekstu Biblii, tzw. Wulgaty i rezerwacja dla kleru wyłączności interpretacji jej tekstu.

Swoistym uzupełnieniem reform było wprowadzenie w 1582 r. nowego, tzw. „gregoriańskiego” kalendarza. Zniwelował on narastające niedokładności tzw. „kalendarza juliańskiego”, ustanowionego przez Juliusza Cezara. Kraje protestanckie i prawosławne nie chciały „podporządkować się decyzji papieża” i zwlekały z tymi zmianami do XVIII w., a Rosja nawet do wieku XX.

R1akCf2MxxvhR

Na zdjęciu przedstawiona jest monstrancja licznie zdobiona ornamentyką roślinną. Widoczne są też dwie głowy aniołków.

Nowe siły do walki – nowy typ księdza, nowe zakony: jezuici

Odrodzenie wewnętrzne katolicyzmu nastąpiło m.in. dzięki powstaniu nowych, prężnych zakonów, jak również aktywizacji zreformowanych tradycyjnych zgromadzeń. Do pierwszej grupy z pewnością należy zakon jezuitów, powołany w latach 1534‑1540 przez późniejszego świętego Ignacego Loyolę [czyt.: lojolę] (ok. 1491‑1556). Zakon kładł nacisk przede wszystkim na bezgraniczne posłuszeństwo przełożonym i papieżowi. Sięgnął do metod pracy misyjnej z powodzeniem wykorzystywanych wcześniej przez młody ruch protestancki. Skupiano się na pozyskiwaniu elit i oddziaływaniu na nie przez oświatę i wykształcenie oraz dostosowaniu praktyki i tematyki działań misyjnych do zastanego otoczenia (św. Franciszek Ksawery). Zapewniło to jezuitom niezwykłe i spektakularne sukcesy w postaci szeregu nawróceń i pozyskania zwolenników w misjach na świecie (Ameryce Południowej, Indiach, Chinach itd.). Wywołało jednak także wściekłe ataki propagandowe ze strony najbardziej poszkodowanych, czyli protestantów i starych zakonów katolickich (np. franciszkanów i dominikanów), którzy budowali „czarną legendę jezuitów”.

RMB2Oe9rTThoO

Obraz przedstawia siedzącego na fotelu papieża Pawła III. Ubrany jest w białą szatę, na niej ma czerwoną szatę i stułę koloru czerwonego. Przed nim klęczy duchowny i trzyma w rękach książkę. Obok papieża stoi inny dostojnik kościelny – ubrany jest w czerwoną szatę. W oddali widać klęczących i stojących duchownych. Górny rama obrazu ma nieregularny kształt – są wcięcia po bokach. Na górze ramy widnieje napis: Pavlo III Pontifici Maximo. Na dole są napisy po łacinie.

R12imcECnm7NK

Zdjęcie przedstawia Św. Kajetana, który nad głową ma aureolę. Jego prawa ręka jest uniesiona do góry, zaś w lewej trzyma otwartą książkę. Po każdej jego stronie jest po jednym małym aniołku. Św. Kajetan stoi na leżącej osobie.

R1C5wpbY3x6JO

Na obrazie Ignacy Loyola patrzy w otwierające się niebo. Nad jego głową jest świecąca aureola. Ubrany jest w bogato haftowaną sutannę. Lewą ręką podtrzymuje otwartą księgę leżącą na postumencie. Prawą ma uniesioną do góry.

RFNUuIJOmiW6M

Zdjęcie przedstawia pomnik Św. Franciszka Ksawerego w lewej dłoni trzymającego krzyż. Po jego prawej stronie stoi małe indyjskie dziecko, które jest chrzczone przez niego.

RlCYK61GLxYy9

Na ilustracji na tle murów meczetu klęczą czterej mężczyźni. Dwaj z nich ubrani są na czarno, mają czarne czapki. Kolejni dwaj na głowie mają turbany i ubrani są w jasne ubrania - jeden na żółto, drugi ma białą koszulę i żółte spodnie. Podłoga pokryta jest wzorzystym dywanem. Leżą na niej trzy książki.

RAFVfGEPueAE5

Rysunek misjonarza ubranego w krótką szatę. Na głowie ma założoną chustę tego samego koloru co cały strój. Chusta spada na ramiona. W prawej ręce trzyma długi kij (wyższy niż sam mężczyzna). Na nogach ma drewniane sandały. Na twarzy gęste wąsy i brodę.

R1I6fqYG2w4ns

Na obrazie siedzący w kolorowej ławie dwaj mężczyźni. Przed nimi jest okno zasłonięte prążkowaną roletą. Rozmawiają ze sobą. Jeden jest w sutannie, drugi w tradycyjnym japońskim kimono.

R12WWliPTqXqM

Ilustracja podzielona jest w poprzek na połowę. W górnej części przedstawione są trzy osoby: Od lewej duchowny a przy nim krzyż, po środku Chińczyk a przy nim globus i latarnia. Przy mężczyźnie po prawej stronie stoi przyrząd astronomiczny. W dolnej części są dwie chińskie postacie: mężczyzna i kobieta. Przy nich stoją krzyże pokryte chińskimi literami. Po środku stoi obraz Matki Boskiej.

Szkolnictwo i nauka

Jednym z najważniejszych pól konfrontacji między protestantyzmem a katolicyzmem w czasach wczesno nowożytnych okazywała się szkoła i nauka. W miastach protestanckich powstawały średnie szkoły humanistyczne na wysokim poziomie kształcenia o protestanckim charakterze. Tak powstały słynne gimnazja np. we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku. Władcy zakładali lub reorganizowali uniwersytety na modłę luterańską. W 1527 r. powstała pierwsza taka uczelnia w Marburgu, a w 1544 polski lennik Albrecht Hohenzollern [czyt.: hohencolern], książę pruski,  założył uczelnię w Królewcu.

Założyciel zakonu jezuitów, Ignacy Loyola, nakazał zakładanie szkół, w których uczono nie tylko teologii, ale klasycznych nauk humanistycznych, języków współczesnych obok łaciny, wreszcie matematyki i nauk przyrodniczych. Wydany w 1598 r. specjalny podręcznik zawierał nowoczesne wskazówki pedagogiczne stosowane w szkołach prowadzonych przez jezuitów. Zaczęła powstawać sieć szkół średnich i wyższych, które dzięki wysokiemu poziomowi i dostępności zdominowały oświatę w znacznej części Europy.

Skuteczność tego szkolnictwa budziła niechęć i zawiść protestantów, którzy często na drodze administracyjnej utrudniali powstawanie szkół jezuickich.

Sztuka

Kolejną dziedziną, w której stoczono walkę o „rząd dusz”, czyli wiernych i wpływy, była sztuka. Architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr - wszystkie te dziedziny twórczości wykorzystywane były przez Kościół dla celów propagandowych i do walki ideologicznej. Protestanci krytykowali rozrzutność i przeznaczanie wielkich kwot na „czcze ozdoby” w kościołach, które ich zdaniem odciągały uwagę od istoty wiary, tzn. wsłuchiwania się w słowo boże i „przeżywanie Boga”. W początkowej fazie reformacji wiele kościołów „oczyszczono” z rzeźb, obrazów i wszelkich ozdób. Tymczasem katolicy podtrzymywali tradycję, a nawet zintensyfikowali wpływ na wiernych poprzez sztukę. W tym celu fundowali wspaniałe wyposażenie kościołów – wielkie ołtarze, wspaniałe freski, olbrzymie organy. Wszystko ociekało złoceniami i urzekało bogato zdobionymi detalami. Z założenia miało to służyć zbliżeniu do Boga poprzez oddziaływanie na wszystkie zmysły człowieka: wzrok (obrazy, rzeźby), słuch (muzyka, głośne czytania), węch (kadzidła). Architektura kościołów, z wielką przestrzenią wspólną i podniesionym miejscem ołtarzowym obramowanym dekoracjami, przeciwstawiana była surowej pustce zborów protestanckich.

Propaganda

Reformacja przyciągnęła do siebie w początkach swojego rozwoju większość elit intelektualnych. Nacisk na słowo czytane i jego interpretację wydawał się nieść wolność myśli i refleksji religijnej, szybko okazało się jednak, że również nowe wyznania wymagają kontroli i ograniczeń. O ile w kościele katolickim było to zadaniem jego autonomicznych władz z papieżem na czele, o tyle w protestantyzmie najwyższym organem kontrolnym okazywał się władca świecki. Kontrola nie wyeliminowała jednak wzajemnych ataków zwaśnionych odłamów chrześcijaństwa. W XVI, XVII i XVIII w. ukazało się tysiące ulotek, książek, ale też obrazów i rzeźb krytykujących, wyśmiewających lub straszących wiernych ich przeciwnikami. W tych zmaganiach przez długi czas przewaga była po stronie młodych, dynamicznych zwolenników reformacji. Dopiero kontrreformacja i odrodzenie potrydenckiego katolicyzmu zaczęły przywracać równowagę.

Polityka

Najbardziej dramatycznym polem konfrontacji międzywyznaniowej stała się polityka. Przez kilka dziesięcioleci różnice religijne decydowały o współpracy lub rywalizacji państw, implikowały trwałe podziały, a przede wszystkim były powodem wielu konfliktów i wojen. Wprawdzie stosunkowo szybko zdołano je sprowadzić do roli raczej drugorzędnych, ale chętnie wykorzystywanych argumentów ideologicznych i propagandowych. Zróżnicowanie religijne z pewnością spowodowało triumf idei „racji stanu” i przyspieszyło proces „zeświecczenia” poczynań politycznych.

Odnowa życia zakonnego i rola zakonów

W walce z rozprzestrzeniającą się reformacją władze kościelne dużą rolę przypisywały zakonom. Szczególnie szeroki oddźwięk miała działalność kapucynów, którzy dzięki wewnętrznej reformie, silnie akcentującej życie w ubóstwie, stworzyli wzór zakonnika cieszącego się dużym autorytetem w społeczeństwie. Prężnie działał również zakon karmelitanek, zreformowany przez Teresę z Ávili, oraz karmelitów, zreorganizowany przez Jana od Krzyża. Symbolem kontrreformacji okazał się jednak zupełnie nowy zakon – Towarzystwo Jezusowe – znany pod nazwą jezuitów. Założył go w 1534 r. były żołnierz Ignacy Loyola. Zadaniem jezuitów była obrona autorytetu papiestwa i interesów kurii rzymskiej w krajach katolickich oraz odzyskiwanie wpływów Kościoła katolickiego w państwach ogarniętych reformacją, a także nawracanie pogan. Ponadto jezuici zajmowali się edukacją oraz działalnością wydawniczą. Zakon jezuitów był silnie scentralizowany, a zakonnicy składali dodatkowy ślub - wypełniać bez ociągania każdy rozkaz papieża. Dzięki temu zakon jezuitów stał się ważnym narzędziem w walce z reformacją.

Ćwiczenia

Słownik