Czas renesansu. Humanizm źródłem przemian w kulturze, nauce, religii i organizacji społeczeństw
Skutki reformacji
Nauki Marcina Lutra wywołały szeroki oddźwięk w Niemczech i poza ich granicami. Nie byłoby to możliwe bez krótkich podsumowań doktryny autorstwa Lutra (największą sławę z nich zyskał katechizm, wydany w 1526 r.) oraz jego uczniów, które wraz z traktatami teologicznymi i krytykującymi papiestwo drukami ulotnymi masowo wychodziły spod pras drukarskich. W obozie zwolenników reformatora znaleźli się niektórzy książęta Rzeszy i miasta, szczególnie w północnych Niemczech.
Wojny religijne w Niemczech i pokój w Augsburgu (1555)
W latach 1546‑47 sprzymierzony z papieżem, Bawarią i niektórymi książętami protestanckimi cesarz Karol V wygrał wojnę ze Związkiem Szmalkaldzkim. Wzrost potęgi cesarza przeraził nawet tych, którzy go wcześniej poparli. Doszło do ponownego zjednoczenia obozu protestanckiego, który z pomocą Francji pokonał cesarza w kolejnym etapie wojen. Zmuszony do kapitulacji cesarz Karol V najpierw wycofał się z życia politycznego, przekazując sprawy Rzeszy Ferdynandowi I, a później abdykował.
W 1555 r. sejm Rzeszy w Augsburgu uchwalił pokój religijny, zwany augsburskim. Jego postanowienia przewidywały, że poddani muszą przyjąć wyznanie swego pana, w myśl zasady cuius regio, eius religio [czyt.: kujus regio, ejus religio] (czyja władza, tego religia). Pokój był wyrazem tolerancji wyznaniowej, ale tylko w odniesieniu do panujących. Jedynie miasta utrzymały na swym obszarze wolność religijną. Pokój objął jedynie luteranów i katolików, nie dotyczył natomiast wyznawców kalwinizmu. Pokój w Augsburgu nie rozwiązywał wszystkich spraw spornych i nie zapobiegł w przyszłości kolejnym konfliktom na terenie Niemiec, z których największym stała się wojna trzydziestoletnia (1618‑1648).
Scharakteryzuj pokój w Augsburgu. Oceń, czy jego postanowienia realizowały zasadę tolerancji religijnej.
Wzrost popularności protestantyzmu we Francji
Panujący od 1515 r. król Franciszek I początkowo patrzył na zwolenników reformacji przez palce, jako że luteranizm osłabiał władzę cesarza Karola V. Sytuacja zmieniła się w 1534 r., gdy w ciągu jednej nocy w Paryżu i w miastach prowincjonalnych pojawiły się plakaty krytykujące dogmat o przeistoczeniu podczas mszy chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. W stolicy zorganizowano uroczystą procesję z udziałem monarchy, by przebłagać Boga za tę zniewagę, a nazajutrz rozpoczęto prześladowania winnych i podejrzanych. Nabrały one systematycznego charakteru za rządów Henryka II, który jedną ręką wspomagał luteran w Niemczech, a drugą powołał tzw. Izbę Ognistą, państwowy sąd skazujący na śmierć po kilkuset zwolenników reformacji rocznie.
Mimo prześladowań ich szeregi rosły, a jednocześnie luteranizm tracił swe wpływy na rzecz kalwinizmu, którego wyznawców nazywano we Francji hugenotami. Wśród nich znajdowało się coraz więcej szlachty, w tym także arystokratów. Na czele stronnictwa hugenockiego stanęli admirał Gaspard de Coligny, Antoni Burbon, noszący tytuł króla Nawarry, oraz jego syn Henryk (późniejszy król Francji Henryk IV). Burbonowie byli blisko spokrewnieni z panującą dynastią Walezjuszy i w wypadku jej wygaśnięcia właśnie im przysługiwało prawo do tronu. Po stronie katolickiej pierwsze skrzypce grał ród Gwizjuszy, który dzięki rozległym posiadłościom i licznym urzędom uzależnił od siebie Francję północno‑wschodnią.
Śmierć Henryka II w 1559 r. oraz jego syna Franciszka II w roku następnym otworzyła drogę do tronu małoletniemu Karolowi IX. W jego imieniu władzę sprawowała matka, wdowa po Henryku II, Katarzyna Medycejska. Regentka zamierzała zawiesić prześladowania, zezwalając hugenotom na częściową swobodę kultu. Nie było to jednak na rękę Gwizjuszom, z których inspiracji doszło do rzezi hugenotów w 1562 roku. W tym samym roku wybuchła pierwsza wojna religijna, której stawką było uzyskanie decydującego wpływu na regentkę. Kres walkom położył edykt tolerancyjny z 1570 r., który powtórnie przyznawał hugenotom częściową swobodę kultu oraz ustanawiał tzw. miejsca bezpieczeństwa, czyli wyjęte spod władzy monarszej twierdze obsadzone przez załogi hugenockie. Przypieczętowaniem kompromisu miał być ślub Henryka Burbona z Małgorzatą de Valois, siostrą króla Karola IX. Bezpośrednio po ich zaślubinach, w noc z 23 na 24 sierpnia 1572 r., nazwaną później nocą św. Bartłomieja, tłum zorganizowany przez Gwizjuszy (przy aprobacie króla i mającej nań nadal wielki wpływ regentki) wymordował większość przywódców hugenockich przybyłych do Paryża na uroczystość. Henryk Burbon zachował życie, obiecując przejść na katolicyzm.
W 1589 roku Henryk Burbon, objął tron Francji jako Henryk IV. W 1594 r. król przeszedł na katolicyzm („Paryż wart jest mszy” – miał powiedzieć, tłumacząc swą decyzję), a w 1598 r. wydał edykt nantejski, zezwalający hugenotom na wolność kultu (poza stolicą państwa), dostęp do urzędów oraz przyznający im sto miejsc bezpieczeństwa. Kompromis ten zakończył wojny religijne pustoszące Francję przez poprzednie trzy dziesięciolecia.
Specjalny status w państwie, jaki zyskali dzięki edyktowi nantejskiemu, hugenoci tracili stopniowo w XVII wieku. W 1628 r. kardynał Richelieu zdobył jedno z najważniejszych miejsc bezpieczeństwa – twierdzę La Rochelle nad Zatoką Biskajską. Rzecz jednak charakterystyczna, że nie zależało mu na nawróceniu innowierców, lecz na zlikwidowaniu ich przywilejów politycznych, a edykt łaski, wydany w 1629 r., zezwalał im nadal na swobodę kultu. Zniósł ją dopiero Ludwik XIV, który w 1685 r. odwołał edykt nantejski, skutkiem czego z Francji wyemigrowało ok. 200 tys. hugenotów, w znacznej mierze wykwalifikowanych rzemieślników.
Działalność jezuitów
Głównym zadaniem jezuitów było nawracanie pogan, przywracanie Kościołowi katolickiemu odstępców i nauczanie. Wszystkie te zobowiązania zakonnicy wypełniali z ogromnym zaangażowaniem.
Podstawą działalności jezuitów było duszpasterstwo, ale wielką wagę przywiązywali także do kształcenia młodzieży. Jakub Lainez, który zastąpił na stanowisku generała Ignacego Loyolę, zainicjował tworzenie kolegiów. Dzięki temu powstała sieć nowatorskich szkół, w których odstąpiono od starych, scholastycznych metod nauczania na rzecz nowoczesnego nauczania w duchu odrodzeniowym. Jeszcze za życia Ignacego Loyoli powstało 20 kolegiów. Ważną innowacją był stosowany w jezuickich kolegiach podział na klasy skupiające uczniów w tym samym wieku i na podobnym poziomie edukacji. Jezuici organizowali również seminaria duchowne, w których stawiali kandydatom wysokie wymogi dotyczące wykształcenia, oraz starali się opanować niektóre uniwersytety. Ważnym obszarem aktywności jezuitów była działalność wydawnicza.
Zasady obowiązujące w szkołach jezuickichCo miesiąc lub co dwa miesiące mają być wybierani dostojnicy klasowi i nawet, według roli, nagrodami odznaczeni, jeżeli to tu i ówdzie w retoryce nie wyda się zbyteczne; w tym celu mają uczniowie napisać raz zadanie w prozie łacińskiej, raz także, według upodobania, w klasach wyższych w prozie greckiej lub wiersz ułożyć; na te zawody trzeba wyznaczyć cały czas szkolny, jeżeli w niższych klasach nie wyda się lepiej tylko pół godziny na to pozostawić. Ci, którzy najlepiej napiszą, otrzymają najwyższą godność, najbliżsi im inne zaszczyty, których nazwy, ażeby rzecz miała silniejszy pokost uczoności, mają być wzięte z greckiego albo rzymskiego życia państwowego lub wojskowego. […]
Źródło: Zasady obowiązujące w szkołach jezuickich, Teksty źródłowe do dziejów wychowania. Odrodzenie, t. 3, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 54–55.
Z ogromnym rozmachem prowadzili misje. Symbolem oddania pracy misyjnej stał się Franciszek Ksawery, który od 1542 r. pracował w Indiach, a od 1549 r. w Japonii. Jezuici działalnością misyjną objęli także Nowy Świat. Działalność misyjną jezuitów wyróżniało dostosowywanie praktyk chrześcijańskich do zwyczajów religijnych nawracanych ludów. Na terenie kolonii hiszpańskich (obszar późniejszych państw Paragwaj, Ekwador, Boliwia i Peru) oraz portugalskiej Brazylii jezuici tworzyli tzw. redukcje. Były to zarządzane przez misjonarzy kolonie nawróconych Indian, którym nadano pewną autonomię oraz powierzano niższe stanowiska administracyjne. Federacja redukcji stanowiła quasi‑państwo, nazywane potocznie Republiką Guaranów. W latach 1610‑1767 powstało 30 takich redukcji. Łącznie mieszkało w nich 150 tys. osób, a dzięki ich działalności nawrócono 700 tys. Indian.
W pamięci współczesnych jezuici utrwalili się przede wszystkim jako niezwykle aktywni uczestnicy życia publicznego (np. ks. Piotr Skarga). Przenikali na dwory władców europejskich. Zabiegali o funkcje spowiedników i kapelanów królewskich, by je potem wykorzystywać do realizacji celów polityki papieskiej. Ich wszechobecność i nadzwyczajna skuteczność przysporzyła im wielu wrogów. Przez społeczeństwo odbierani byli jako narzędzie absolutyzmu papieskiego, ingerującego w sprawy wewnętrzne innych krajów.
Ćwiczenia
Przeanalizuj dwa fragmenty tekstów źródłowych, a następnie określ, które z podanych poniżej stwierdzeń jest prawdziwe, a które fałszywe.
Źródło 1
Henryk z łaski Bożej król Francji i Nawarry wszystkim obecnym i przyszłym pozdrowienie.: […].
II. Zabraniamy wszystkim poddanym naszym jakiegokolwiek stanu i godności odnawiać pamięć tego tj. poprzednich wojen religijnych, zaczepiać się wzajemnie z powodu tego, co zaszło w przeszłości z jakiegokolwiek powodu, lub pod jakimkolwiek pozorem; lecz mają się zachowywać i żyć razem spokojnie, jak bracia, przyjaciele i współobywatele, z zagrożeniem ukarania sprzeciwiających się, jako łamiących pokój i burzycieli spokoju publicznego.
III. Zarządzamy, że religia katolicka, apostolska i rzymska ma być przywrócona we wszystkich, miejscach tego naszego królestwa i krajów nam podległych, gdzie wykonywanie tejże zostało przerwane, zabraniając bardzo wyraźnie wszystkim osobom jakiegokolwiek stanu lub godności pod karami wyżej podanymi niepokoić duchownych w spełnianiu świętej służby, korzystania z dziesięcin, owoców i dochodów ich beneficjów oraz wszystkich innych praw i obowiązków, które do nich należą […].
VI. I aby nie pozostawić żadnego powodu do zaburzeń i rozterek między naszymi poddanymi, pozwoliliśmy i pozwalamy wyznawcom rzeczonej religii zreformowanej żyć i przebywać we wszystkich miastach i miejscach tego naszego królestwa i krajów nam podległych z tym, że nie będą poszukiwani, prześladowani i niepokojeni, ani też zmuszani do czynienia czegokolwiek w rzeczach dotyczących religii wbrew ich sumieniu, ani też z powodu tejże poszukiwani w domach i miejscach, w których zechcą zamieszkać, zachowując się zresztą według treści naszego obecnego edyktu. […]
XIII. Zabraniamy bardzo wyraźnie wszystkim wyznawcom rzeczonej religii wykonywania kultu poza miejscami dozwolonymi i wyznaczonymi niniejszym edyktem. […]
XXVIII. W końcu, aby zjednoczyć lepiej wolę naszych poddanych, jak to jest naszym zamiarem, ogłaszamy wszystkim, którzy wyznają lub będą wyznawać rzeczoną religię, za zdolnych do dzierżenia i sprawowania wszelkich godności, urzędów i obowiązków publicznych jakichkolwiek, królewskich, państwowych lub w miastach naszego królestwa […].
Cytat za: M. Stolarczyk, Wybór tekstów źródłowych z historii powszechnej (do 1789 r.), Rzeszów 1978, s. 130 - 133.
Źródło 2
[...] książę Gwizjusz [przywódca katolików francuskich] wraz z (...) oddziałem zbrojnych ludzi udali się do domu admirała [Coligny, przywódcy hugenotów]. Cosseins rozstawiwszy arkebuzjerów zamknął dom z obu stron. Admirał uwiadomiony o wrzawie i szczęku oręża, chociaż miał w domu zaledwie 10 ludzi zdolnych do broni, w komnacie zaś swojej dwóch chirurgów, 1 kaznodzieję, jednego lub dwóch pokojowców, nie dał się zastraszyć, ufny, jak często powtarzał w łaskę króla [...] Admirał na wieść o tym natychmiast wstał, podniesiony z łoża przez swoich, narzucił nocną szatę i upomniał domowników, aby ratowali się ucieczką i nie troszczyli się więcej o niego. Tymczasem do górnej części domu wszedł pewien Niemiec, wychowany w domu Gwizjusza, nazwiskiem Besme (a wraz z nim kilku ludzi). Gdy wpadli do komnaty admirała, wówczas Besme rzucił się na niego z dobytym mieczem, pytając: Czy nie jesteś admirałem? Tak, ja jestem — odpowiedział ów ze spokojnym wyrazem twarzy, jak to później od nich się dowiedziano, następnie patrząc na wyciągnięty miecz: Młodzieńcze — powiedział — miej wzgląd na mój wiek i chorobę. Ten jednak naprzód przebił mieczem pierś admirała, później wielokrotnie uderzył go w głowę. Attin zaś strzałem z arkebuza go przeszył. Gdy admirał nawet pomimo tej rany żył jeszcze, Besme zadał mu trzeci cios w krzyż: tak pół martwy upadł.
Cytat za: https://spotkaniazhistoria.blogspot.com/2017/02/teksty-zrodowe-rozdzia-5-xv-xvi-wiek.html.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Wydarzenia opisane w tekście nr 2 stanowią konsekwencję wydarzeń przedstawionych w tekście nr 1. | □ | □ |
| Na mocy dokumentu nr 1 katolicy we Francji mieli bardziej uprzywilejowaną pozycję niż hugenoci. | □ | □ |
| Dokument nr 1 wprowadzał we Francji całkowitą tolerancję religijną. | □ | □ |
Przeanalizuj poniższe drzewo genealogiczne władców panujących w XVI w. we Francji i rozstrzygnij, którzy władcy sprawowali władzę podczas wydarzeń opisanych w tekstach źródłowych z poprzedniego ćwiczenia.
Uzupełnij zdania.
Wskaż informacje zgodne z regułą Towarzystwa Jezusowego.
Słownik
wydany w 1521 r. przez cesarza Karola V, w którym władca uznawał Marcina Lutra za heretyka; na mocy edyktu Luter i jego zwolennicy zostali skazani na banicję, a dzieła Lutra – na spalenie
(łac. praedestinatio - przeznaczenie) doktryna teologiczna wyrażająca pogląd, że Bóg zaplanował wszystkie wydarzenia, włącznie z ostatecznym zbawieniem lub potępieniem duszy
(franc. protestantisme) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów, a także powrotu do pierwotnej prostoty wiary chrześcijańskiej
(łac. reformatio) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów
(z niem. Reich) historyczne określenie państwa niemieckiego; w latach 962‑1806 istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego zwane też I Rzeszą; w latach 1871‑1918 była to II Rzesza; w latach 1918‑1933 Rzesza Niemiecka zwana również Republiką Weimarską; a w latach 1933‑1945 III Rzesza
(z łac. edictum – obwieszczenie) we Francji przed rewolucją z lat 1788–1799 ustawa królewska regulująca szczegółowe kwestie dotyczące określonej sprawy lub części terytorium
(z niem. Eidgenossen - sprzysiężenie szwajcarskie) nazwa wyznawców protestantyzmu, głównie kalwinizmu we Francji
członek zakonu katolickiego założonego w 1534 r. przez Ignacego Loyolę
(łac. collegium - zrzeszenie) placówka oświatowa prowadzona przez jezuitów
posłannictwo; rozpowszechnianie religii w innym państwie i pozyskiwanie nowych wyznawców poprzez pogłębianie ich życia religijnego;
(łac. missio - wysłanie) osoba prowadząca działalność misyjną; głoszący wiarę