Szlachta polska w XVII wieku. Jak magnaci wpływali na politykę

Szlachta Rzeczypospolitej wywodziła się ze średniowiecznego rycerstwa i nawiązywała do jego tradycji. Rozkwit szlachty jest związany z nadawanymi w XIV w. statutami i przywilejami, ale jej zasadniczy skład oraz oparta na rodach herbowych organizacja ustaliły się w XV w., a sam stan szlachecki ostatecznie ukształtował się w XVI w. Był to okres walki o zachowanie równości w jego ramach oraz znacznego umocnienia pozycji politycznej szlachty średniej.

Szlachta i jej przywileje

O przynależności do stanu szlacheckiego decydowało przede wszystkim urodzenie. Jednak nigdy nie doszło do jego całkowitego zamknięcia. Nadal istniała możliwość nadania tytułu szlacheckiego, czyli nobilitowania osoby niskiego pochodzenia. Prawo nobilitacji początkowo przysługiwało królowi, który mógł nadać tytuł szlachecki za zasługi na polu bitwy, a do 1578 r. również za inne dokonania. Później za zasługi pokojowe nobilitował sejm. Cudzoziemcy mogli wejść do polskiego stanu szlacheckiego w wyniku procedury indygenatu. Przeprowadzał ją król w czasie sejmu, a od 1641 r. sam sejm.

R1ZydQvE4GZMU

Ilustracja przedstawia grupę ludzi stojących i rozmawiających. Są wśród nich zarówno kobiety jak i mężczyźni.

R1RteXWmHmmRx

Na obrazie mężczyzna ubrany w kontusz. Na głowie ma pomarańczowo‑niebieską czapkę z futrzanym otokiem. Ubrany jest w niebieską koszulę i czerwony płaszcz, przepasany jest żółtym pasem, do którego przyczepiona jest szabla. Na nogach ma żółte buty z zadartymi do góry czubami. Za nim widać zabudowania wsi. Pod rysunkiem podpis po polsku i po francusku: szlachcic polski.

W Polsce podstawowym prawem szlachty było posiadanie ziemi oraz czerpanie  korzyści z pracy osadzonych na niej chłopów (pańszczyzna), co było zapłatą za bezpośrednią służbę władcy.

RvPiu4cyEZOFX

Na czarno‑białym rysunku napis: Korona Polska przy złotey wolności Wszyftkich Kathedr, Prowincyi, y Rycerstwa Kleynotami Heroicznym Męstwem y odwagą Naywyższemi Honorami; a naypiwszy Cnota, Pobożnością, y Świątobliwością Ozdobiona potomnym zaś wiekom na zaszczyt y nieśmietlna sławe Pamiętnych w swey Ojczyźnie Synów, Podana Przez X. Kaspra Niesieckiego Societatis Jesu. Roku Wolności ludzkiey przez Wcielonego Boga windykowaney 1728. W drukarni Collegium Lwoskiego Societatis Jesu.

Naród polityczny

Szlachtę określamy często mianem „narodu politycznego”, przez co należy rozumieć posiadanie prawa do współdecydowania o polityce wewnętrznej, a nawet zagranicznej. Praktycznie wynikało to z immunitetu sądowniczego oraz podatkowego, jaki szlachta zdobyła sobie jeszcze w średniowieczu. Władca nie miał prawa bez wyroku sądowego uwięzić szlachcica, ani też żądać od niego świadczeń pieniężnych od majątków, jakimi dysponował. Jeśli zaistniała taka potrzeba, szlachta musiała wyrazić na to zgodę poprzez swoją reprezentację stanową (sejmiki i sejm).

R10IYZgpVP8kN

Na biało‑czarnym rysunku przedstawione jest zebranie szlachty. Centralna postać stoi na podwyższeniu. Jest to starszy mężczyzna z wąsami, który podpiera rękę na biodrze. Drugą rękę trzyma do góry z szablą skierowanym w dół. Wokół niego mężczyźni stojący blisko siebie. Po prawej stronie na pierwszym planie siedzący mężczyzna podpierający się o kolana.

RBqB8PWztnmHy

Na biało‑czarnej ilustracji zebranie sejmu. W pomieszczeniu z wielkimi oknami siedzi tłum z lewej i prawej strony oraz z przodu. Na środku wolna przestrzeń, gdzie stoją cztery osoby. Przed nimi znajduje się tron z władcą. Koło władcy inne osoby. W tłumie widać strażników z bronią oraz duchownych.

Sytuacja w Polsce nie różniła się od sytuacji w innych krajach europejskich, choć np. we Francji ograniczenia podatkowe dotyczyły bezpośrednio szlachty, ale już nie poddanych mieszkających w ich dobrach.

Szlachta w Polsce według prawa była jednorodną, niezróżnicowaną grupą. Stąd nie było w Rzeczypospolitej tytułów, poza dwoma wyjątkami. Przedstawiciele dawnych ruskich rodów książęcych oraz ci, którzy zdobyli tytuły zagraniczne przed aktem unii lubelskiej mogli posługiwać się nimi nadal. Wszyscy inni, nawet jeśli uzyskali tytuły, w Polsce nie powinni ich używać.

Zróżnicowanie majątkowe szlachty

Szlachta była silnie zróżnicowana majątkowo. Do elity zaliczano tzw. magnatów – posiadających wielkie majątki i pełniących wysokie godności państwowe (senatorskie). Szczególne znaczenie miała tzw. średnia szlachta, posiadająca dobra wielkości 1‑2 wsi i aktywnie uczestnicząca w życiu lokalnym i krajowym.

R41WVySOGXigi

Ilustracja przedstawia grupę osób rozmawiających ze sobą. W grupie tej znajdują się zarówno mężczyźni jak i kobiety. Wszyscy ubrani są zdobnie, w szaty i długie suknie oraz peleryny. Część osób ma bogato zdobione nakrycia głowy.

Rozwarstwienie majątkowe było ogromne. Typowy szlachcic to przedstawiciel tzw. średniej szlachty. W jej posiadaniu znajdowało się zwykle kilka wsi. Była to warstwa najaktywniejsza politycznie.

Możnowładztwo w Polsce nazywane było magnaterią. To nieliczna warstwa najzamożniejszej arystokracji, posiadająca własne miasta, tysiące wsi, dochody dorównujące królewskim i dysponująca prywatnym wojskiem. Jej przedstawiciele piastowali najwyższe stanowiska w państwie i zasiadali w senacie. Źródłem ich bogactwa były nie tylko rodowe posiadłości, ale również rozległe królewszczyzny, nadawane im za zasługi dla kraju albo jako zastawy za pożyczki udzielane państwu lub królowi.

Uboga szlachta, potocznie zwana szlachtą zagrodową,  posiadała gospodarstwa porównywalne z chłopskimi i podobnie jak chłopi samodzielnie uprawiała ziemię.

Najuboższa była szlachta gołota, która nie posiadała żadnego majątku, a utrzymywała się ze służby na dworach zamożniejszej części stanu szlacheckiego.

Zarówno szlachta zagrodowa, jak i gołota nie stanowiły samodzielnej siły politycznej. Jednak nawet najuboższym szlachcicom przysługiwały prawa polityczne, często więc wysługiwali się magnatom, wchodząc z nimi w trwałe układy, zwane klientelizmem. Polegał on na powstawaniu nieformalnych związków, w ramach których zamożny magnat roztaczał opiekę nad ubogimi szlachcicami w zamian za poparcie polityczne Rzeczypospolitej

Pozostałe stany społeczne Rzeczypospolitej szlacheckiej

Mieszczanie

Od czasów średniowiecza odrębnym stanem było mieszczaństwo. Cieszyło się ono immunitetem sądowniczym, co oznacza, że mieszczan sądziły własne sądy. Mieszczanie płacili także odrębne podatki, najczęściej mające charakter pośredni, czyli pobierane były np. od spożycia chleba, mięsa, czy piwa lub wina.

Chłopi

Najliczniejszym stanem w Polsce był, podobnie jak w całej Europie, stan chłopski. Chłopi stanowili w XVI w. nieco mniej niż 70% ogółu mieszkańców. Podobnie jak całe społeczeństwo, byli mocno zróżnicowani. Najważniejszą, ale też najliczniejszą grupę stanowili tzw. kmiecie, czyli użytkownicy ziemi królewskiej, kościelnej, szlacheckiej bądź mieszczańskiej. Od tego świadczone były powinności – w pieniądzu, naturze i w robociźnie. Chłopi w Polsce byli poddani, nie mogli swobodnie opuszczać użytkowanego gospodarstwa.

Ćwiczenia

R1crffmC2vkmc

Mapa pokazująca posiadłości polskich magnatów w XVI‑XVII wieku.

RRcFYo38d57Su

Mapa Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w okresie panowania Władysława Jagiełły (1386‑1432)

Słownik