Społeczno‑gospodarcze i polityczne następstwa wojen w XVII w.

Zniszczenia wojenne w Europie w XVII w.

Okres XVII wieku charakteryzował się wieloma tendencjami prowadzącymi
do przemian, które trudno niekiedy jednoznacznie ocenić. Z jednej strony bowiem powodował kryzys dotychczasowych form gospodarowania i wprowadzał nowiny, które jednak początkowo np. powodowały głód i ubytek ludności. Okres ten obfitował też w liczne, bardzo wyniszczające wojny w Europie, które przynosiły wielkie straty materialne. Część z nich wywołana była bezpośrednio działaniami wojennymi, część natomiast była wynikiem zamieszania i bałaganu, który powstawał. Najczęściej jednak obserwowaliśmy gwałtowny ubytek ludności, przeważnie uciekającej z terenów objętych wojną, ale też w obawie przed rozbojami, głodem, a przede wszystkim wielkimi epidemiami chorób. Następujące wojny XVII wieku:

• wojna trzydziestoletnia w Niemczech,

• okres wielkiej smuty w Rosji,

• powstanie Chmielnickiego,

• szwedzki „potop” w Rzeczypospolitej,

• długotrwała okupacja ziem litewskich i białoruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego przez państwo moskiewskie (Rosję) w latach 1655‑1660 („zapomniana wojna”),

• wojny prowadzone przez Francję,

• zmagania z Turcją

powodowały, że na niektórych terenach liczba ludności spadała o połowę, a nawet 60% lub więcej.

R1F5cVt98fS0r

Ilustracja przedstawia grupę osób zgromadzonych wokół drzewa znajdującego się na środku ryciny. Z drzewa zwisają powieszeni ludzie ze związanymi dłońmi. Na drabinie opartej o drzewo duchowny z krzyżem w ręku. Pod drzewem żołnierze oraz skazaniec klęczący przed księdzem. Wokół żołnierze, w oddali widać także namiot. Pod obrazem nieczytelne, ozdobne napisy w języku francuskim.

Zmiany na mapie gospodarczej Europy – linia Łaby

Historycy podkreślają znaczenie rozpadu jedności gospodarczej kontynentu i powstania strefy handlowo‑wytwórczej oraz rolniczej dla ekonomiki europejskiej. Oczywiście podział ten był sztuczny, gdyż cały kontynent bazował głównie na gospodarce rolnej, ale nadwyżki i kumulacja następowały w różnych częściach Europy w oparciu o różne podstawy ekonomiczne.

To zaś miało zasadniczy wpływ na wiele innych dziedzin ówczesnych społeczeństw.

RNpuZnl4mFWxd

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RNpuZnl4mFWxd

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Już w okresie wcześniejszym zarysował się dualizm rozwoju gospodarczego Europy (czyli podwójny rozwój). Historycy wyznaczyli umowną linię podziału typów ekonomiki europejskiej na ziemie leżące na zachód od Łaby i te leżące na wschód
od niej.

Oczywiście linia ta ma charakter umowny i zdarzały się prowincje i ośrodki miejskie wyraźnie odbiegające od otaczającego je zaplecza. Tak przykładowo było ze Śląskiem, w którym intensywnie rozwijała się wytwórczość tkacka, czy z Gdańskiem, który pozostawał wielkim ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, czy też z niektórymi terenami Hiszpanii, które w coraz większym stopniu obejmowało prymitywne rolnictwo pasterskie.

Europa Zachodnia – manufaktury, handel i zmiany społeczne

Część zachodnia kontynentu europejskiego rozwijała coraz bardziej produkcję rzemieślniczą, a coraz liczniejszy handel morski (a wkrótce również oceaniczny) powodował przechodzenie do nowych form wytwórczości – manufaktury rozproszonej i scentralizowanej. Produkcja w manufakturach oznaczała odejście od wytwórczości w ramach sztywnego systemu cechowego. Wzrastać zaczęły miasta, które w coraz mniejszym stopniu opierały się na powiązaniach z najbliższym zapleczem rolniczym. Mieszczanie posiadali środki finansowe, ale układ społeczeństwa stanowego pozostawał niezmienny. Powodowało to przepływ najbardziej rzutkich jednostek między stanami (np. we Francji stworzenie tzw. szlachty urzędniczej), a niekiedy prowadziło do wybuchu walk, jak stało się w Anglii podczas tamtejszej wojny domowej w latach 1642‑1660.

R1NCdjXUksLLt

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Organizacja manufaktury XVII‑wiecznej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Organizacja manufaktury XVII‑wiecznej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1NCdjXUksLLt

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Organizacja manufaktury XVII‑wiecznej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

R18BKLYXLZorj

Na zdjęciu wyspa spichlerzy w Gdańsku. Z lewej strony stojące przy brzegu budynki, dawne spichlerze. Przed nimi woda. Spichlerze mają po kilka pięter oraz spadziste dachy. Na ścianach wychodzących na wodę umiejscowione są małe, wąskie okna.

Zmiany w infrastrukturze technicznej

Przemiany związane z handlem morskim (kolonialnym) oraz jego obsługą sprzyjały konsolidacji struktur państwowych, które podejmowały kompetencje wykraczające poza tradycyjne ramy administracyjne, czyli troskę o budowę infrastruktury komunikacyjnej czy militarnej (dla wojen agresywnych były to stałe armie i floty,dla obronnych – twierdze i garnizony). Wymagało to rozbudowy biurokracji i aparatu urzędniczego. Częściowo radzono sobie z tym np. poprzez wykorzystanie wojska. Stałe armie potrzebowały stałego zaopatrzenia. W ten sposób władca tworzył odpowiednie struktury, które podlegały jedynie jemu, a to umacniało jego siłę i odsuwało na bok dawne stanowe organy współdecydowania i współrządzenia. Tworzyły się silne monarchie absolutne.

RIpoFCWfNRnLB

Zdjęcie przedstawia kanał. Pośrodku znajduje się płynąca woda, z dwóch stron rozpościerają się drzewa, które odbijają się w lustrze wody. Między dwoma brzegami kanału rozpościera się most.

R12J8LzORBXvw

Zdjęcie przedstawia miejsce łączenia się dwóch kanałów. Kanał z prawej strony łączy się z biegnącym od lewej strony fotografii w jej głąb. W tle widać śluzę i most nad nią. Na prawo od niej stoi niewielka drewniana budka. Wokół las.

Europa Wschodnia – wtórne poddaństwo i gospodarka rolna

Wzrost miast i wytwórczości rzemieślniczej na Zachodzie powodowały, że tamtejsze rolnictwo nie było w stanie wytworzyć dostatecznej ilości żywności. Zapotrzebowanie na produkty rolnicze wykorzystały kraje na wschód od linii Łaby. Rozległe nizinne i urodzajne tereny dawały nadwyżki, które eksportowano na Zachód. Powstały nawet nastawione na masową produkcję zboża duże folwarki, czyli pańskie gospodarstwa rolne.

Spowodowało to odmienne kształtowanie się zależności społecznych - znane z poprzednich epok uzależnienie chłopa i świadczenia za użytkowaną ziemię w postaci pracy, czyli renty odrobkowej (pańszczyzny). Gospodarstwo własne pana (szlachcica) potrzebowało rąk do pracy, aby wyprodukować nadwyżki zbożowe.

Nie oznaczało to – zwłaszcza w początkowej fazie przemian – gorszych warunków bytowych chłopów na ziemiach położonych na wschód od Łaby. Wręcz przeciwnie, początkowo chłopom w systemie tzw. wtórnego poddaństwa i pańszczyzny żyło się bezpieczniej, a przede wszystkim dostatniej. To na zachód od Łaby mieliśmy do czynienia z większością powstań chłopskich. Nowe, bardziej rynkowe (gospodarka towarowo pieniężna) warunki dla chłopów okazywały się trudniejsze.

R1Yn4Pw6kojPp

Na ilustracji folwark klasztorny w Mironicach. Na wzgórzu zabudowania folwarczne, przed nimi pole. Zabudowania są parterowe lub piętrowe i mają spadziste dachy. Folwark otacza płot, zbudowany ze szczebli. W dolnej części obrazu, w centralnej części drzewo, uginające się pod naporem wiatru.

Rzeczpospolita – zniszczenia wojenne i kryzys

Rzeczpospolita skorzystała w sposób znaczący na koniunkturzekoniunkturakoniunkturze na wyroby rolne, jaka zapanowała w Europie od końca XV w. do połowy XVII w. Wielkie rzeki umożliwiające spław zboża do portów otwierały możliwości ekonomiczne. Masowy rozwój folwarków zaowocował wzrostem dochodów całego społeczeństwa.

Podstawowym problemem było jednak to, że nie pojawiły się czynniki, które
by powodowały – analogicznie do sytuacji na Zachodzie – powstanie potrzeby stworzenia silnej, scentralizowanej władzy. Nie musiała ona dbać o drogi, gdyż zadowalano się ich danym stanem. Nie chciano też tworzyć dużych, stałych armii, bo na stałą armię potrzebne byłyby większe środki a co za tym idzie większe świadczenia podatkowe.

R5uSPUCIWo3Up

Na obrazie gdańskie nadbrzeże nad rzeką Motławą. Widać kupców gdańskich. Kupcy rozmawiają ze sobą, jeden rozmawia ze szlachcicem. Prawie wszyscy żywo dyskutują. Z prawej strony widać także pracę pracowników portowych. Jeden z nich trzyma na plecach worek. Przed leżącymi workami klęczy kobieta, a za nią mężczyzna pcha coś w rodzaju taczki, a na tym worek, prawdopodobnie ze zbożem. W tle, na rzece stoi statek, widać żagiel. Dalej, na drugim brzegu, znajdują się gdańskie kamienice i żuraw.

Problemy gospodarcze Polski w XVII w. i przemiany w następnym stuleciu

Kryzys pojawił się wraz z wojnami i zamieszaniem, które wywołały. Ograniczenie możliwości eksportowych (np. okresowe zamykanie portu w Gdańsku czy przepływu przez cieśniny duńskie), a często też rekwizycje i zniszczenia powodowane bezpośrednio przez wrogie armie lub własne nieopłacane wojska, spowodowały znaczny spadek dochodów szlachty. Podobnie jak wcześniej na Zachodzie, tak teraz w Europie Środkowej zaczęto szukać możliwości powetowania sobie strat. Starano się wykorzystać zależność chłopa, zwiększając jego świadczenia. Na zboże szukano zbytu poprzez produkcję i rozwój konsumpcji alkoholu. Coraz powszechniej też szukano korzystnych możliwości dzierżawienia (arendy) majątku lub jego części.

Takie metody powodowały ubożenie ludności chłopskiej, a to przekładało się na sytuację gospodarczą małych miasteczek. Chłopi nie kupowali towarów wytwarzanych lub sprzedawanych w miastach. Zaś mieszczanie nie mogli kupić produktów wiejskich i w miarę możliwości sami wytwarzali żywność. Cały system ekonomiczny niedomagał.

Manufaktury w Polsce – blaski i cienie

Powstawanie manufaktur w Europie Zachodniej i znaczące korzyści, jakie one przynosiły, nie uszły oczywiście uwagi polskich elit. Zwłaszcza w XVIII w. władcy i najbardziej zamożni spośród magnaterii próbowali przenieść ten typ produkcji na grunt Rzeczypospolitej. Polska nie posiadała jednak kolonii i plantacji, nie miała także wielkiej stałej armii, zatem trudno było znaleźć towary, które zdobyłyby masowego odbiorcę. Dopiero w XVIII w. stworzono w Słucku na Litwie manufakturę pasów do kontuszy. Podobnie było z wytwórniami fajansu i porcelany, choć i te działały z dużymi trudnościami związanymi z problemem zbytu swoich wyrobów.

ReaFLp3zhtsFP

Czarno‑biała rycina przedstawia pracę w manufakturze porcelany. Po prawej stronie przekrój przez drewniany budynek, w którym kilka osób pracuje na różnych stanowiskach. Po lewej stronie drewniana wiata, gdzie pracują dwie osoby. Na lewo od wiaty ceglany piec, z którego wydobywa się dym, przy którym stoi mężczyzna.

Podsumowanie

Zróżnicowanie gospodarcze Europy było widoczne w formach średniowiecznej wymiany handlowej, jednak w XVI/XVII w. przerodziło się w rzeczywisty podział - uformowanie się dwóch różnych struktur produkcji i struktur społecznych, w tym podziału ról w obrębie rolnictwa, a w konsekwencji ukształtowanie się dwóch różnych ustrojów rolno‑handlowych (co miało też wpływ na ustrój polityczny).Zachód przeszedł na gospodarkę towarową, która była pierwszym krokiem na drodze do współczesnej gospodarki kapitalistycznej, natomiast Europa wschodnia ugruntowała uzależnienie poddanych, czego skutkiem było o wiele dłuższe przetrwanie skostniałych stosunków feudalnych w ich specyficznej szlacheckiej formie. Rzutowało to również na podejście do problemu edukacji i nauki - Wschód rozwijał się ekstensywnie (przez powiększanie areału ziem uprawnych)i nie zauważano tam potrzeby innowacyjności, niezbędnej dla intensyfikacji produkcji. Skutki tego podziału są widoczne w Europie do dzisiaj. Orientacyjna linia podziału prowadziła wzdłuż biegu rzeki Łaby, a dalej przez Lipsk, Pragę, Graz, Lublanę aż do Triestu.

Ćwiczenia