Czasy epoki stanisławowskiej wplecione w interesy obcych mocarstw
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej (1772)
Traktat między trzema państwami: Prusami, Austrią i Rosją w sprawie rozbioru ziem polskich został podpisany w Petersburgu 5 sierpnia 1772 roku. W uzasadnieniu podjętych działań wskazywano na „ducha niezgody”, który „zawładnąwszy częścią narodu, zniszczył w jednej chwili wszystkie […] nadzieje”. Zdaniem zaborców „należy działać niezwłocznie, by do pokoju i porządku w Polsce doprowadzić”.
Rozpoczęty proces anektowania ziem polskich i litewskich spowodował narastanie zatargów między mocarstwami. Rosja, będąca swoistym dysponentem swojego dawnego „protektoratu”, chciała na tym ostatnim etapie możliwie mocno ograniczać apetyty pozostałych państw. Sama zagarnęła peryferyjne tereny Rzeczpospolitej, które w znacznej części pochodziły z szesnastowiecznych nabytków Batorego. Było to zaledwie 92 tys. km kw. z 1,3 mln mieszkańców. Z punktu widzenia Rosji były to tereny drugorzędne, z przewagą gospodarki rolnej, bez znaczących ośrodków miejskich. Większość ludności była ruskojęzyczna i unicka, procent katolików niewielki, podobnie stosunkowo mało mieszkało tam Żydów.
Znacznie bardziej wartościowe były tereny zagarnięte przez Prusy i Austrię. Szczególnie dotkliwą stratą było 36 tys. km kw. i 580 tys. mieszkańców Prus Królewskich i północnej Wielkopolski. Były to tereny gęściej zaludnione, o nowocześniejszej gospodarce, a przede wszystkim – o kapitalnym znaczeniu strategicznym. Łączyły dwie części Prus, a dla Polski stanowiły drogę dostępu do morza. Wprawdzie handel Wisłą miał być wolny, a Gdańsk i Toruń pozostały w granicach Rzeczypospolitej, ale nałożenie ceł było łatwe i bardzo prawdopodobne.
Duże znaczenie dla polskiej państwowości miały ziemie zaboru austriackiego, Stanowiły one historyczny rdzeń Korony, a Lwów bez wątpienia należał do najważniejszych ośrodków gospodarczych Polski. W dodatku ziemie te miały wprawdzie słabsze rolnictwo, ale na 83 tys. km kw. żyło aż 2,6 mln mieszkańców polsko - i ruskojęzycznych, z których zdecydowana większość należała do Kościoła katolickiego. Podkreślić też należy, że po wygaśnięciu najazdów tatarskich ziemie południowowschodnie przeżywały rozkwit i rozwój demograficzny.
Wymień państwa uczestniczące w I rozbiorze, w którym roku on nastąpił, pokaż na mapie terytoria zajęte przez zaborców.
Wymień państwa uczestniczące w I rozbiorze. W którym roku on nastąpił?
Sejm rozbiorowy
Latem 1772 r. rosyjskim ambasadorem w Polsce został Otto von Stackelberg [czyt.: otto fon sztakeberg]. Wpływał on w zasadniczy sposób na to, co działo się w Polsce do 1790 r. Na początek jednak, zgodnie z wolą Katarzyny II, chciał doprowadzić do formalnego potwierdzenia przez Polaków decyzji rozbiorowych. Działania na zwłokę podejmowane przez króla Stanisława Augusta nie przyniosły rezultatów wobec coraz wyraźniejszego niebezpieczeństwa kolejnych zaborów terytorialnych. Mocarstwa rozbiorowe zdecydowały się na zwołanie sejmu. W celu niedopuszczenia do jego zerwania zdecydowano się na formułę „sejmu skonfederowanego”, na którym nie obowiązywało liberum veto i głosowano większością. Zaborcy przygotowali odpowiednie środki pieniężne na korumpowanie posłów, a ewentualne protesty miała stłamsić świadomość obecności wojsk rosyjskich.
Marszałkami konfederackimi zostali Adam Poniński oraz Michał Radziwiłł. Słaby opór posłów, w tym najbardziej znany Tadeusza Rejtana, który próbował zablokować obrady i zerwać sejm, został złamany pieniędzmi i zastraszaniem. Ostatecznie przeforsowano sejm delegacyjny z niemal nieograniczonymi prerogatywami.
Traktat rozbiorowy ratyfikowano we wrześniu 1773 roku, a limitowane obrady sejmu potrwały do 1775 roku. Wprowadzono szereg zmian, które niekiedy szły w dobrym kierunku. Powołano m.in. Komisję Edukacji Narodowej, królewskie rozdawnictwo starostw zastąpiono systemem licytacji, w miejsce rad senatu powołano organ kolegialny Radę Nieustającą. Na czele tego organu stał król, ale nieformalnie kierował jej pracami ambasador rosyjski, powołując się na traktat gwarancyjny z 1768 r. Rada Nieustająca stała się obiektem nienawiści i krytyki, choć jednocześnie była urzeczywistnieniem części postulatów zmierzających do naprawy państwa. Wprowadzono odpowiedzialność rządu (Rady) przed parlamentem i wprawdzie kolegialny, ale rzeczowy podział kompetencji poszczególnych departamentów i komisji.
Podaj, jakie korzystne dla kraju reformy wprowadzono w trakcie obrad sejmu rozbiorowego?
Rejtan na sejmie rozbiorowym
Tadeusz Rejtan stał się symbolem i wzorcem osobowym dla Polaków od końca XVIII w. do dziś.
Ten bohater wywodził się z grona średniej, mało znaczącej szlachty nowogródzkiej na Litwie. Na sejm w 1773 roku wybrano go po raz pierwszy, prawdopodobnie z poparciem Familii. Zaopatrzony został w instrukcję zabraniającą poparcia dla rozbiorów. Wykorzystując procedury parlamentarne usiłował nie dopuścić do skonfederowania sejmu i objęcia laski marszałkowskiej przez zdrajcę Adama Ponińskiego. Przez blisko 36 godzin przebywał w sali obrad blokując procedowanie. Ostatecznie opuścił Zamek po zagwarantowaniu bezpieczeństwa osobistego, ale jego próba złożenia protestacji w grodzie warszawskim (tzw. oblatowanie) nie udała się. Zrobił to jednak w innym miejscu.
Rejtan symbol „obywatelskiego sprzeciwu”
Pan TadeuszI też same portrety na ścianach wisiały.
[…] Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie,
W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona,
A przed nim leży Fedon i żywot Katona.
Do bardziej znanych dzieł należy obraz Jana Matejki przedstawiający dramatyczny protest Rejtana. Podobnie jak większość matejkowskich obrazów historycznych także ten pełen jest nieścisłości. Wyraźne oskarżenie magnaterii o spowodowanie upadku kraju budziło niechęć i zastrzeżenia u jej potomków. Obraz namalowany został w 1866 r. na wystawę w Paryżu, gdzie otrzymał złoty medal. Nie powiodły się zabiegi arystokratów, aby nie dopuścić do jego ekspozycji. Płótno kupił cesarz austriacki Franciszek Józef, a po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rząd polski odkupił je do zbiorów Zamku Warszawskiego.
Ćwiczenia
Na podstawie mapy wymień ziemie zajęte przez poszczególnych zaborców.
Przeciągnij na ilustracje stwierdzenia pasujące do obrazów lub przedstawionych na nich postaci i dokończ zdania.
Po lewej stronie Izabela z Poniatowskich Branicka, po prawej Aleksandra Katarzyna z Engelhardtów Branicka.
- Zainteresowanie antykiem.
- Symetryczna budowla z dachem opartym na kolumnach, przyozdobiona rzeźbami.
- Strój w znacznej mierze ogranicza swobodę ruchów.
- Życiowym autorytetem jest ojciec.
- Melancholijny nastrój.
- Zasygnalizowanie powiązań rodzinnych z carycą Katarzyną II.
- Suknia umożliwia dość dużą swobodę ruchów.
- W tle widać dziką przyrodę.
Portret Aleksandry z Engelhardtów Branickiej wskazuje na jej zainteresowanie klasycyzmem / sentymentalizmem.
Izabela z Poniatowskich Branicka była zwolenniczką {#klasycyzmu} / {sentymentalizmu}.
Portret Aleksandry Katarzyny z Engelhardtów Branickiej wskazuje na jej zainteresowanie {klasycyzmem} / {#sentymentalizmem}.
Słownik
(z łac. ratificatio – usankcjonowanie) zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez upoważniony do tego organ państwowy