Rola Polaków w epopei napoleońskiej lat 1797‑1815
Stosunek Napoleona do sprawy polskiej oraz postawa Polaków wobec Napoleona
Po ostatecznej klęsce Napoleon został wywieziony pod angielską strażą na Wyspę Świętej Heleny, położoną na południowym Atlantyku, gdzie zmarł w 1821 roku. Zamieszkiwał tam w posiadłości Longwood [czyt.: longłud]. Dom stoi nadal. O czym świadczy fakt, że Polacy jako jedyni na świecie śpiewają o Bonapartem w narodowym hymnie?
11.1808 - bitwa pod Somosierrą
1812 - wyprawa Napoleona na Moskwę
10.1813 - śmierć księcia Józefa Poniatowskiego
Sojusz z Napoleonem i powstanie Księstwa Warszawskiego
Początkowo – w dobie formowania się Legionów Polskich we Włoszech – zwolennicy walki u boku Napoleona wywodzili się głównie z kręgu radykałów politycznych (nazywanych polskimi jakobinami), ludu miejskiego i drobnej szlachty. Dopiero gdy konfrontacja wojenna Francji z Austrią, Prusami i Rosją uczyniła ze sprawy polskiej kartę przetargową europejskiej dyplomacji, poszerzył się krąg jego współpracowników w społeczeństwie polskim. Po wkroczeniu armii francuskiej do zaboru pruskiego, w rozmowach z Józefem Wybickim oraz twórcą Legionów Polskich we Włoszech Janem Henrykiem Dąbrowskim, prowadzonych w Berlinie jesienią 1806 roku, Napoleon składał odpowiedzialność za ewentualne utworzenie niezależnego państwa polskiego na barki Polaków. Szybkość, z jaką zorganizowali oni administrację i wojsko po klęsce rozbiorców Polski w latach 1805‑1806, zrobiła na cesarzu duże wrażenie. Od tej pory po raz pierwszy zaczął on dostrzegać bezpośredni związek między mocarstwowymi interesami Francji a sprawą polską. Stawiało to orientację profrancuską, odrodzoną po epizodzie legionowym, na uprzywilejowanej pozycji w społeczeństwie polskim. Przełomem okazało się pozyskanie w 1807 roku do współpracy arystokracji i bogatszej szlachty, mającej wówczas na ziemiach polskich najsilniejszą pozycję polityczną i społeczno‑gospodarczą. Jej wyrazem było zaangażowanie księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka ostatniego króla Polski (Stanisława Augusta Poniatowskiego). Obejmując kierownictwo spraw wojskowych Księstwa Warszawskiego odsunął on w cień generała Dąbrowskiego. Dla polskich elit politycznych oznaczało to także odrzucenie koncepcji prorosyjskiej księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, rozwijanej przez niego od 1804 roku, czyli od momentu objęcia kierownictwa nad polityką zagraniczną Rosji u boku cara Aleksandra I. Orientacja prorosyjska zakładała połączenie wszystkich (zabranych w trakcie zaborów) ziem polskich pod berłem cara. W 1807 roku z ziem drugiego, trzeciego oraz częściowo pierwszego zaboru pruskiego, a następnie w 1809 roku powiększone o ziemie trzeciego zaboru austriackiego powstało Księstwo Warszawskie. Formalnie było niezależnym i wolnym państwem, monarchią konstytucyjną z królem saskim jako władcą. Faktycznie najważniejsze decyzje podejmował cesarz Francuzów. Istniało do 1815 roku.
Książę Józef Poniatowski był ulubieńcem znacznej części społeczeństwa polskiego. Zwolennicy idei lewicowych woleli jednak Kościuszkę, traktując go jako wcielenie tradycji demokratycznych i republikańskich. Naczelnik powstania kościuszkowskiego, wymierzonego przeciw Rosji, w 1794 roku i bohater narodowy po wypuszczeniu z niewoli rosyjskiej osiadł na emigracji w Szwajcarii. Car Paweł I Romanow 26 listopada 1796 r. wypuścił Kościuszkę po złożeniu przysięgi wiernopoddańczej, co było ceną za uwolnienie z rosyjskich więzień i łagrów 20 000 Polaków. Kościuszko musiał także przyrzec, że nie wróci do Polski. Po roku pobytu w różnych krajach w 1797 r. wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii. W roku 1799 spotykał się z Napoleonem, był przeciwnikiem wiązania z nim sprawy polskiej, zresztą obiecał carowi, że nie będzie walczył przeciw Rosji. Józef Pawlikowski, sekretarz Kościuszki, poglądy Naczelnika przedstawił w broszurze Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość, wydanej w 1800 roku.
Zapoznaj się z filmami i wykonaj kolejne polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rh8bexmHGfZKI
Film opowiadający o stosunku Napoleona do sprawy polskiej.
Opisz miejsce Księstwa Warszawskiego w systemie napoleońskiej Europy.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1TQdB82Ky7dC
Film opowiadający o stosunku Napoleona do sprawy polskiej.
Wyjaśnij, na czym polegała przełomowość konstytucji Księstwa Warszawskiego.
Po powstaniu Księstwa Warszawskiego
Swoją ograniczoną niepodległość Polacy zawdzięczali wyłącznie walce z bronią w ręku u boku Napoleona. Wojenna geneza Księstwa Warszawskiego stawiała armię polską na pierwszym miejscu – pod względem znaczenia – wśród innych instytucji państwowych. Według konstytucji miała ona liczyć 30 tysięcy ludzi, bez gwardii narodowych. Aż dwukrotnie jednak Księstwo Warszawskie zdobyło się na jej zwiększenie: w trakcie działań wojennych w 1807 roku (do blisko 50 tysięcy), a także mobilizacji w roku 1812 (do ponad 100 tysięcy, dzięki powrotowi pułków polskich z Hiszpanii). Te dane liczbowe są najlepszym dowodem umiejętności organizacyjnych władz polskich i ofiarność społeczeństwa polskiego. Dla porównania warto przypomnieć, że w czasie wojny 1792 roku Rzeczpospolita, licząca pięć razy więcej mieszkańców i dysponująca normalnymi strukturami państwowymi, zdołała wystawić armię liczącą tylko 60 tys. ludzi. Służba wojskowa rekrutów, uzupełnianych w ramach wprowadzonego w Księstwie Warszawskim powszechnego obowiązku, dotyczyła mężczyzn z wieku 21‑27 lat i trwała 6 lat.
Powiększenie Księstwa Warszawskiego w 1809 roku o obszar trzeciego zaboru austriackiego pogorszyło stosunki między Francją a Rosją. Aleksander I zaczął obawiać się dalszego rozrostu Księstwa Warszawskiego także o ziemie rosyjskie. Mimo zapewnień Napoleona o tym, że nigdy nie zgodzi się na odbudowę suwerennego państwa polskiego, Aleksander I rozpoczął przygotowania do wojny z cesarzem. Powróciła wtedy idea współpracy Polaków z carem, przypomniana na życzenie Aleksandra I przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, która jednak została przez władze Księstwa odrzucona. Nie udało się nakłonić księcia Poniatowskiego do przejścia na stronę rosyjską. Szykując się do niej, cesarz nie określił jednoznacznie politycznych celów wojny. Miał świadomość, że umocnienie Księstwa Warszawskiego leży w interesie Cesarstwa i że krokiem prowadzącym do tego jest przyłączenie dawnych ziem Rzeczypospolitej. Uzależniał jednak dalsze kroki od złamania potęgi militarnej Rosji. Natomiast pozwolił Polakom na ujawnienie ich celów politycznych: ogłoszenie Aktu Generalnego Konfederacji Królestwa Polskiego w czerwcu 1812 roku, na fali wojennego entuzjazmu, było polską deklaracją niepodległości. Chciano w ten sposób zachęcić arystokrację i szlachtę polską zamieszkującą wschodnie tereny zaboru rosyjskiego do zbrojnego wsparcia polskiej armii poprzez wywołanie powstania antyrosyjskiego na Litwie i Wołyniu. Na terenach tych dużą popularnością cieszył się konkurencyjny projekt utworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, który wiązał arystokrację polską z Aleksandrem. Napoleon, przekraczając Niemen i wkraczając na Litwę w czerwcu 1812 roku, ogłosił natomiast początek „drugiej wojny polskiej”. Sformułowanie to po dziś dzień budzi spory wśród historyków, różnie oceniających jego wymowę. Według jednych miało ono pobudzić entuzjazm Polaków, ale tuszować brak prawdziwej koncepcji rozstrzygnięcia sprawy polskiej. Dla innych było zapowiedzią realnego planu. Klęska Napoleona sprawiła, że zapowiedzi te okazały się przedwczesne.
Zapoznaj się z historią Polek, które ze względu na swoją działalność stały się dla potomnych symbolami epoki napoleońskiej, Przeczytaj ich życiorysy i odpowiedz na postawione niżej pytania.
Maria Walewska w 1804 roku – w wieku 15 lat – wyszła za szambelana Anastazego Walewskiego. Było to typowe aranżowane małżeństwo, zgodne z XIX‑wiecznym obyczajem. Jednak wkroczenie Francuzów na ziemie polskie całkowicie odmieniło życie młodziutkiej dziewczyny. W styczniu 1807 roku rozpoczęło się wielkie, wsparte przyjaźnią, uczucie Napoleona i Walewskiej. Maria towarzyszyła mu na Elbie (była już wówczas wdową), a gdyby nie sprzeciw Anglików, byłaby pojechała z nim na Wyspę Świętej Heleny. Ich związek, z którego w 1810 roku narodził się przyszły francuski polityk i dyplomata Aleksander Walewski, stał się legendą.
Dlaczego związek Marii Walewskiej i Napoleona stał się legendą? Poszukaj samodzielnie informacji na ten temat.
Joanna Żubrowa, żona Macieja, zapisała się w historii wojskowości jako pierwsza kobieta odznaczona orderem Virtuti Militari. Miało to miejsce w 1809 roku. Jako strzelczyni wraz z mężem brała udział w kampaniach 1806‑1813 roku, uzyskując stopień sierżanta. Uczestniczyła łącznie w 17 bitwach i oblężeniach, w tym w bitwie pod Raszynem, zdobyciu Zamościa i w wyprawie na Moskwę. Na starość Żubrowie osiedli w Wieluniu. Dla kolejnych pokoleń kobiet stanowiła symbol kobiecego męstwa, a w dobie powstania listopadowego 1830 roku jej litografowany portret można było kupić w księgarniach warszawskich. Na jej nagrobku, znajdującym się na wieluńskim cmentarzu, widnieje informacja, że była markietanką, czyli handlarką żywności (kobiety, uprawiające to pożyteczne zajęcie w obozach wojskowych często posądzano o luźne obyczaje). Twórcy nagrobka bezwiednie utajnili zatem tę sferę życia Żubrowej, którą musiała realizować w tajemnicy także za swojego życia. Jak głosi legenda, walczyła w mundurze ukrywając swoją płeć przed kolegami i dowództwem.
Wyjaśnij, dlaczego Joanna walczyła w przebraniu.
Legenda szwoleżerów spod Somosierry
Tak zwany pułk lekkokonny szwoleżerów został utworzony w 1807 roku z młodzieży szlacheckiej i wchodził w skład Gwardii Cesarskiej. Brał on udział w walkach w Hiszpanii aż do 1812 roku. Poza nim walczyły tam również trzy pułki piechoty Armii Księstwa Warszawskiego i Legia Nadwiślańska, utworzona z pozostałości dawnych Legionów i Legii Naddunajskiej. W 1808 roku pułkiem szwoleżerów, który wsławił się walką pod Somosierrą, formalnie dowodził Wincenty Krasiński. Sam jednak nie brał udziału w szarży. Zdobycie tej silnie bronionej przez Hiszpanów, stromo wznoszącej się drogi, prowadzącej do Madrytu było jednym z największych sukcesów polskiego oręża. Już w XIX wieku wokół tej bitwy narosło wiele sporów i legend. Sam Napoleon, niezgodnie z prawdą, ale w zgodzie z założeniami swojej wojennej propagandy, część sukcesu przypisał dowództwu francuskiemu. Spośród szwoleżerów Jan Nepomucen Dziewanowski był jedynym Polakiem, którego nazwisko wymieniono w biuletynie armii napoleońskiej.
Nieznani bohaterowie:
Berek Joselewicz - pułkownik polski, w czasie powstania kościuszkowskiego uformował z Żydów pułk lekkiej kawalerii. Po upadku Rzeczypospolitej walczył w Legionach Dąbrowskiego. W armii Księstwa Warszawskiego został szefem szwadronu ułanów. Jako dowódca polskiego oddziału brał udział w wielu bitwach napoleońskich, nad Trebbią, pod Novi, Hohenlinden, Austerlitz i Frydlandem. Zginął w walce z Austriakami pod Kockiem, rozsiekany przez huzarów w {1809} roku. W 1808 roku został kawalerem orderu Virtuti Militari. Odznaczony był także Legią Honorową.
Cyprian Godebski był poetą, prozaikiem i redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, a także członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Jako żołnierz‑poeta zapoczątkował nurt literatury pozostającej w ścisłym związku z walką wyzwoleńczą. W Kaliszu w randze pułkownika dowodził pułkiem piechoty, a później był komendantem twierdzy modlińskiej. Po wkroczeniu do Księstwa Warszawskiego armii austriackiej wziął udział w walkach i zginął, dowodząc w bitwie pod Raszynem w 1809 roku. Wdowa, Justyna Godebska, otrzymała od rządu Księstwa roczną rentę. Hrabina Stanisławowa Potocka przesłała jej list: „Mości Pani Godebska, gdy mąż Wielmożnej Pani poległ w obronie ojczyzny każdego Polaka i Polki, powinnością jest czuwać nad losem osieroconej po obrońcy kraju familii”. Do listu Potocka dołączyła 18 000 złotych.
Zapoznaj się z relacją historyka, a następnie wykonaj ćwiczenia.
My z Napoleonem30 listopada 1808 roku trzeci szwadron pułku polskich szwoleżerów gwardii pod zastępczym dowództwem Jana Hipolita Kozietulskiego pełnił służbę przy osobie Napoleona. Ten, zniecierpliwiony skuteczną obroną przez Hiszpanów przełęczy Somosierra i drogi wiodącej do Madrytu, wydał prawdopodobnie Polakom rozkaz zdobycia pierwszej z czterech baterii hiszpańskich przecinających tę wznoszącą się dość stromo drogę. Mimo zamieszania spowodowanego salwą pierwszej baterii szwoleżerowie zdobyli ją, a zagrożeni ogniem dział następnej i zdezorientowani we mgle, spontanicznie podjęli atak. Kozietulski padł kontuzjowany, ale prowadzenie przejął porucznik Jan Nepomucen Dziewanowski, a kiedy został śmiertelnie ranny przed trzecią baterią, dowództwo przejął porucznik Piotr Krasiński. Czwartą, największą baterię przebyło już tylko kilkunastu szwoleżerów z jednym oficerem – porucznikiem Niegolewskim, który został ciężko ranny. Gdy obrońcy dobijali ocalałą garstkę, na szczyt dotarły wysłane przez Napoleona posiłki kawalerii gwardii, w tym inni szwoleżerowie, którzy ruszyli w pościg za Hiszpanami. Ku zdumieniu obrońców, atak nieco ponad 210 (w końcowej fazie 450) śmiałków doprowadził do zdobycia trudnej pozycji obsadzonej przez 3 000 andaluzyjskich milicjantów, a powodując panikę całego 9‑tysięcznego korpusu don Benito San Juana otworzył Napoleonowi drogę do Madrytu. Najmłodszy, polski oddział gwardii zyskał pod Somosierrą natychmiastową sławę, a późniejsze powierzenie szwoleżerom eskorty umykającego z Rosji Napoleona i wybranie ich na towarzyszy wygnania na Elbie dało im stałe miejsce w legendzie. Na dziesiątkach obrazów i rycin przy Cesarzu widnieje czworograniasta polska czapka. Najwierniejsi z wiernych.
Źródło: Andrzej Nieuważny, My z Napoleonem, Wrocław 2006, s. 77–78.
Który polski szwoleżer przeprowadził szarżę na przełęczy Somosierra, odnosząc przy tym ciężkie rany?
- Jan Hipolit Kozietulski
- Jan Nepomucen Dziewanowski
- Andrzej Niegolewski
- Wincenty Krasiński
Artystyczne wizerunki wydarzenia również bywają dalekie od prawdy. Na znanych malowidłach z XIX wieku bitwa – wbrew geograficznym faktom – toczy się w stromym wąwozie. Przykładem służą znane obrazy Piotra Michałowskiego i Januarego Suchodolskiego.
Odpowiedz jak wyglądało nakrycie głowy legionistów pod koniec XVIII wieku i na początku XIX w.?
Somosierrę z jednej strony zaliczano do największych zwycięstw polskiego oręża, z drugiej - krytykowano jako dzieło bezmyślnej, ułańskiej brawury (kozietulszczyzna).
Wśród słów Napoleona, które przeszły do historii, wiele dotyczy Polaków. Jak podaje Władysław Kopaliński, w grudniu 1808 roku na wątpliwości wyrażane przez szefa sztabu głównego, marszałka Louisa Berthiera [czyt.: luiza berciera] co do tego czy zdobycie przełęczy Somosierry szarżą kawaleryjską jest w ogóle możliwe, Napoleon odpowiedział: Zostawcie to Polakom. Nazajutrz po tej zwycięskiej szarży a przed rozpoczęciem defilady pułku cesarz oddał honor Polakom, krzycząc wobec zebranych żołnierzy: Cześć najdzielniejszym z dzielnych! Innym razem, jeśli wierzyć zapiskom pamiętnikarskim Józefa Załuskiego, Bonaparte miał się wyrazić o Polakach do zebranych wokół generałów: Ci ludzie umieją się tylko bić! Było to latem 1809 roku podczas przeglądu wojsk w Schoenbrunnie, podczas którego polski pułk gwardii skompromitował się swoim zachowaniem.
Napoleon czy Aleksander?
Po klęsce wyprawy moskiewskiej, w lutym 1813 roku do Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie. Sytuacja międzynarodowa uległa zmianie, gdyż dotychczasowy sojusznik Napoleona, Prusy przeszły na stronę Rosji, a rozejm Austrii i Rosji podkopał dotychczasowy (i tak iluzoryczny) sojusz austriacko‑francuski. Rząd Księstwa stanął w obliczu politycznego dylematu: czy lepiej nadal wiązać nadzieje polityczne z Francją, czy też szukać porozumienia z Rosją. Część ministrów zaczęła optować za tym drugim rozwiązaniem. Zmiana orientacji politycznej większości elit Księstwa była po części reakcją na francuskie porządki zaprowadzone na ziemiach polskich. Aleksander I podtrzymywał polskie nadzieje na zachowanie odrębności państwowej, ale mając w ręku obszar Księstwa, nie widział konieczności składania im żadnych konkretnych obietnic. Domagał się natomiast rozstrzygnięcia kwestii polskich sił zbrojnych, czyli porzucenia przez Polaków sprawy napoleońskiej lub rozbrojenia polskiej armii.
Książę Józef Poniatowski, przebywający wraz z oddziałami polskimi w Krakowie, po przemyśleniu sytuacji ostatecznie odmówił przejścia na stronę Rosji, mimo nacisków czołowych polskich polityków. Uważał, że Księstwo pozbawione armii nie będzie mogło liczyć na żadne gwarancje i zostanie zmuszone do bezwarunkowej kapitulacji. Na rzecz kontynuowania opcji profrancuskiej zdawały się przemawiać nowe zwycięstwa Napoleona na obszarze Niemiec, toteż Poniatowski wraz z armią Księstwa dołączył do niego w Saksonii. Klęska Napoleona pod Lipskiem w październiku 1813 i śmierć Józefa Poniatowskiego – w czasie tej największej bitwy epoki napoleońskiej, zwanej „bitwą narodów” – oznaczała kres polskiej orientacji profrancuskiej. Mimo tego drastycznie uszczuplone polskie pułki, które uniknęły niewoli, towarzyszyły Napoleonowi w drodze do Paryża i pozostały przy nim aż do abdykacji.
Ćwiczenia
Wyjaśnij kogo pomnik stoi przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie?
Jednym z najistotniejszych tematów napoleońskich w sztuce były wielkie bitwy. Którzy z polskich malarzy wsławili się obrazami podejmującymi tę tematykę. Podaj dwa nazwiska.
Słownik
polskie formacje wojskowe utworzone z inicjatywy Jana Henryka Dąbrowskiego przez Francuzów w północnych Włoszech; ich celem była walka o niepodległość Polski; walczyły u boku wojsk francuskich i włoskich w latach 1797–1807
przedwczesna rezygnacja panującego władcy z korony i zrzeczenie się przysługujących mu praw. Może być dobrowolna lub przymusowa, poprzez okoliczności uniemożliwiające sprawowanie władzy.
ideologia polityczna głosząca potrzebę silnej, nowoczesnej monarchii, której celem jest odpowiadanie na potrzeby ludu. Rozwinął się wśród zwolenników Napoleona po jego abdykacji.
Nazwa bitwy pod Lipskiem toczonej w dniach 16‑19 października 1813 roku pomiędzy armią francuską i jej sojusznikami a siłami VI koalicji antynapoleońskiej. Zakończyła się ona porażką wojsk Napoleona, m.in. w wyniku zdrady Sasów.
Potoczna nazwa bitwy pod Austerlitz z 2 grudnia 1805 roku stoczonej pomiędzy armiami Francji, Austrii i Rosji. Zakończyła się ona zwycięstwem Napoleona nad połączonymi wojskami cesarza Austrii Franciszka I i cara Rosji Aleksandra I. W jej wyniku zlikwidowana została Rzesza Niemiecka, a w jej miejsce utworzony Związek Reński.
Nazwa państwa polskiego istniejącego w latach 1807‑1815 podporządkowanego Cesarstwu Francuskiemu. Formalnie było niezależnym i wolnym państwem, monarchią konstytucyjną z królem saskim jako władcą. W rzeczywistości najważniejsze decyzje podejmował cesarz Francuzów. Utworzone zostało z ziem drugiego, trzeciego oraz częściowo pierwszego zaboru pruskiego, a następnie w 1809 roku powiększone o ziemie trzeciego zaboru austriackiego.
Ustrój państwa, w którym władzę sprawuje monarcha podporządkowany zapisom konstytucyjnym, ma on jednak dowolność w wybieraniu ministrów.