Od nowoczesnych ruchów politycznych do rewolucji 1905‑1907 na ziemiach polskich
Działalność polityczna na ziemiach polskich
Nasilająca się germanizacja i rusyfikacja podważały słuszność pozytywistycznych idei pracy organicznej i pracy u podstaw i skłaniały nowe pokolenie Polaków do poszukiwania innych dróg prowadzących do odzyskania niepodległości. Nowe pokolenie nie chciało rezygnować, jak ich rodzice, z walki o prawa polityczne i o niepodległość.
Konserwatyści, pozytywiści i bunt „niepokornych”
W Galicji w trakcie starań o autonomię doszło do głosu (i do władzy) środowisko polityczne preferujące ugodę. Symbolicznym gestem był jego apel do Franciszka Józefa I, rozpoczynający się słowami: przy Tobie, Panie, stoimy i stać chcemy, ogłoszony w 1866 roku, po klęsce Austrii w wojnie z Prusami. Pod rządami Habsburgów narodził się polski postępowy konserwatyzm, który negował sens zbrojnej walki o niepodległość i dążył do uformowania pokolenia kierującego się rozumem politycznym i zdolnego do rządzenia państwem w sposób realistyczny. Konserwatyści zarzucali Polakom skłonność do liberum conspiro, czyli konspiracji.
Na bieżącą chwilę radzili, aby mieszkańcy każdego z zaborów byli… lojalni wobec „swojego” państwa zaborczego. Poza Galicją idea trójlojalizmu nie cieszyła się popularnością.
W Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego nie było warunków do ukształtowania się obozu ugody politycznej z Rosją na wzór galicyjski. Romanowowie nie byli już zainteresowani poparciem polskich elit - ani politycznych, ani inteligenckich. Przytłoczone represjami pokolenie, które przeżyło powstanie styczniowe, szukało nowych dróg działań. Tym bardziej, że główni rzecznicy walki zbrojnej, szlachta, tracili nadrzędną rolę w społeczeństwie wskutek świadomej polityki zaborcy, odwołującej się wyłącznie do chłopstwa. Ostateczny cios tej warstwie zadały przemiany kapitalistyczne, które na większą skalę stały się możliwe w Królestwie po uwłaszczeniu chłopów. Nieliczni rezygnowali z polskości na rzecz całkowitej lojalności (a właściwie apostazji narodowej) wobec caratu, jak zrobił to przykładowo syn margrabiego Wielopolskiego, Zygmunt.
W warunkach narastającej rusyfikacji jedynym wyjściem wydawała się praca „organiczna”. Było to dążenie do postępu cywilizacyjnego, poprzez aktywność gospodarczą, oświatową, twórczość naukową i kulturalną. Patronował jej pozytywizm, popularna w Europie II połowy XIX wieku koncepcja filozoficzna, wyrosła z fascynacji postępem nauki i techniki. Jej czołowym przedstawicielem w Królestwie Polskim był Aleksander Świętochowski. W polskich warunkach przekształciła się w program społeczno‑ideowy, który zainspirował całe pokolenie wychowanków Szkoły Głównej w Warszawie, powołanej jeszcze przed 1863 rokiem przez Wielopolskiego, w czasie jego starań o autonomię. Poparcie dla pracy organicznej i pracy „u podstaw”, czyli edukowanie mas ludowych, w swojej twórczości wyrażali twórcy tej miary, co Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa. Dla pozytywistów kluczowa była
nie tylko działalność gospodarcza, ale tak ważne z polskiej perspektywy: likwidacja zacofania cywilizacyjnego mas ludowych (które nie przeszkadzało władzom rosyjskim), a także emancypacja kobiet i asymilacja Żydów. Droga do osiągnięcia tych celów wiodła przez rozwijanie oświaty i walkę z analfabetyzmem, propagowanie
na wsi higienicznych nawyków i zaufania do lekarzy, tworzenie miejskich instytucji pomocy społecznej i walkę z nędzą. Taki ambitny program społeczny w warunkach zaboru rosyjskiego musiał łączyć się z całkowitą rezygnacją z walki o niepodległość.
Na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku częściej angażowano się w politykę i pracę społeczną z pobudek moralnych i z poczucia obywatelskiego obowiązku niż z powodu określonych poglądów politycznych. Te dopiero się krystalizowały, i trzeba było kilkunastu lat, aby na ziemiach polskich powstały różniące się programami partie polityczne we współczesnym tego słowa znaczeniu.
Jakie możliwości działania stały przed pokoleniem „niepokornych”?
W Królestwie Polskim panował terror policyjno‑wojskowy i życie polityczne mogło być tylko nielegalne. Nie wolno było organizować stowarzyszeń ani publicznych zgromadzeń. W razie ich wykrycia „winnych” aresztowano, zamykano w więzieniach lub zsyłano w głąb Rosji. Pomimo przeszkód życie polityczne kwitło najmocniej w Królestwie Polskim.
W zaborze pruskim zgodnie z konstytucją Rzeszy obywatele mieli swobodę legalnego działania… pod warunkiem rezygnacji z akcentów narodowych i haseł socjalistycznych.
W zaborze austriackim można było legalnie organizować stowarzyszenia i zgromadzenia publiczne. Jednak nawet w warunkach autonomii wykorzystywano przepisy policyjne, umożliwiające ograniczanie życia politycznego. Korzystali z tego rządzący Galicją polscy konserwatyści, do lat 90. utrudniający rozwijanie ruchu ludowego i socjalistycznego. W zaborze pruskim i austriackim Polacy mogli działać w ogólnopaństwowych parlamentach niemieckim i austriackim oraz krajowym galicyjskim.
Ruch socjalistyczny
Polski ruch socjalistyczny ideowo i organizacyjnie zaczął się kształtować na emigracji oraz wśród polskiej młodzieży studiującej na uniwersytetach w Rosji, gdzie inspiracją był dla niego ruch narodnicki. Stamtąd idee (wraz z przemycanymi broszurami politycznymi) docierały do Królestwa Polskiego. Już od 1874 roku zaczęły się zawiązywać pierwsze studenckie kółka, działające wśród robotników. Przyczynił się do tego przybyły z Rosji młody socjalista Ludwik Waryński, po podjęciu pracy w zakładach Lilpopa w Warszawie. W działalności agitacyjnej pomagała mu między innymi nauczycielka Filipina Płaskowicka. Była pomysłodawczynią kobiecych kółek socjalistycznych, a także – w ramach prowadzonej przez siebie działalności oświatowej na wsi – zakładania Kół Gospodyń Wiejskich. W działalność socjalistyczną angażowała się inteligencja, wciągając do konspiracji robotników i rzemieślników. Na emigracji Bolesław Limanowski stworzył w Genewie w 1881 roku Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski. Chciał łączyć w jednej organizacji robotników, chłopstwo i inteligencję w celu wspólnej walki o niepodległość i wyzwolenie społeczne. W 1882 Ludwik Waryński założył pierwszą na ziemiach polskich partię socjalistyczną
– Proletariat (pełna nazwa partii to Międzynarodowa Socjalno‑Rewolucyjna Partia „Proletariat”). W swoim programie organizacja deklarowała walkę o socjalizm i sprawy robotników. Ponieważ jednak partia stała na stanowisku, że dopiero usunięcie z mapy kontynentu państw rozbiorowych w wyniku międzynarodowej rewolucji robotniczej rozwiąże problemy narodowe (w tym także polską), kwestie walki o niepodległość Polski uznała za nieistotną. Odtąd w polskim socjalizmie występować będą dwa odrębne, wzajemnie zwalczające się nurty ideowo‑polityczne: międzynarodowy i niepodległościowy.
Już po roku partia Proletariat została rozbita, a Waryński uwięziony w twierdzy w Szlisselburgu, gdzie po kilku latach zmarł. Filipina Płaskowicka zmarła w drodze na zesłanie. Działalność socjalistów w Królestwie zamarła na kilka lat, jednak z czasem znaleźli się kontynuatorzy politycznej działalności Waryńskiego. W 1888 roku reaktywowano Proletariat (tzw. II Proletariat, którego pełna nazwa brzmiała: Polska Partia Socjalno‑Rewolucyjna „Proletariat”). Wysuwała ona na pierwszy plan walkę polityczną, włącznie z terrorem. Z kolei utworzony rok później Związek Robotników Polskich (ZRP) starał się poprawiać sytuację materialną robotników, poprzez rozwijanie działalności strajkowej w fabrykach.
Nowy etap w dziejach polskiego socjalizmu miał związek z wybuchem spontanicznego, powszechnego strajku łódzkich robotników w maju 1892 roku, krwawo stłumionego przez wojsko i policję. Jesienią 1892 roku na zjeździe socjalistów polskich w Paryżu podjęto działania zmierzające do powołania jednolitej partii socjalistycznej. Uczestniczyli w nim wysłannicy II Proletariatu, Związku Robotników Polskich i działacze emigracyjni, między innymi Stanisław Wojciechowski (późniejszy prezydent II Rzeczypospolitej). Efektem było założenie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Jej głównymi ideologami był Edward Abramowski i Bolesław Limanowski. Stała ona na stanowisku walki o niepodległość państwa polskiego. W przyszłości przewidywała dobrowolną federację niepodległej Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Optowała za ustrojem demokratycznym (republiką) i uspołecznieniem ziemi i narzędzi produkcji. W Królestwie Polskim jednym z głównych przywódców PPS był młody działacz wileński, Józef Piłsudski, który krótko wcześniej powrócił z zesłania.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Raq19G4wHBTFc
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Autorytet Piłsudskiego w Polskiej Partii Socjalistycznej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2014.
Wysłuchaj powyższego wykładu historyka i zbierz informacje o początkach politycznej działalności Piłsudskiego i jego roli w tworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej.
W warunkach konspiracji powoli rozwijano struktury krajowe, a gdy po kilku miesiącach program partii, nazywany paryskim, przemycono do Królestwa Polskiego, spowodował on rozłam polityczny w nowoutworzonej organizacji. Grupa działaczy pod przewodnictwem Juliana Marchlewskiego i Róży Luksemburg uznała go za odstępstwo od socjalizmu i w połowie 1893 roku założyła oddzielną organizację: Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (SDKP), zajmując antyniepodległościowe stanowisko. Pod koniec wieku jej działacze (między innymi Feliks Dzierżyński rozciągnęli swoje wpływy na Litwę, toteż w 1900 roku przyjęła nazwę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1QWTGpRm4kFj
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Miejsce sprawy polskiej w ruchu socjalistycznym”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Wysłuchaj wykładu historyka i wynotuj argumenty, jakie w kwestii niepodległości wysuwała każda z opcji: niepodległościowa i międzynarodowa.
W pozostałych zaborach partie socjalistyczne odgrywały mniejszą rolę. W 1892 roku w Galicji powstała Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Początkowo była autonomiczną częścią socjaldemokracji austriackiej, ale wybiła się na samodzielną działalność, dopisując w nazwie człon Polska (PPSD). Jej najwybitniejszym działaczem był Ignacy Daszyński. Względnie szybko udało się jej przedstawicielom… dostać do parlamentu. Opowiadała się za integralnością wielonarodowej monarchii habsburskiej, lecz jako federacji republik. Rok później powstała PPS zaboru pruskiego, nie odegrała jednak większej roli.
Nurt polskiego socjalizmu, łączący walkę o prawa robotników z ideą walki o niepodległość Polski miał początkowo duże poparcie w demokratycznej Europie. Socjaliści polscy, współzałożyciele i członkowie II Międzynarodówki powołanej w 1889 roku, byli wręcz przekonani, że Polska odzyska niepodległość dzięki wspólnej akcji polskiego i zachodnioeuropejskiego proletariatu przeciw caratowi. Z czasem jednak stanowisko Międzynarodówki zaczęło się zmieniać. Gdy ciesząca się znacznym autorytetem Róża Luksemburg ogłosiła słynny pogląd, że ziemie polskie stały się integralną częścią państw zaborczych (czyli zostały „organicznie wcielone” w ich systemy gospodarcze), nie ma zatem potrzeby tworzenia niepodległego państwa polskiego, nastąpił koniec priorytetowego traktowania sprawy polskiej w międzynarodowym ruchu robotniczym. Równie istotny wpływ na taki rozwój wypadków miało jednak również ukształtowanie się rosyjskiego nurtu socjalistycznego, którego dążenie do obalenia caratu odwróciło uwagę demokratów od Polaków. Po objęciu rządów przez Lenina Róża Luksemburg — pomimo prorewolucyjnych poglądów — potępiła niedemokratyczne metody sprawowania władzy przez bolszewików w Rosji. Swoje zaangażowanie w działalność polityczną przypłaciła życiem.
Ruch ludowy
W latach 90. XIX wieku wykrystalizował się w Galicji ruch ludowy, niezależny od pozostałych nurtów politycznych. Stało się to możliwe w dużej mierze dzięki blisko dwudziestoletniej pracy oświatowej, prowadzonej na galicyjskiej wsi przez księdza Stanisława Stojałowskiego. Potrafił on dotrzeć do społeczności wiejskiej, której potrzeby dobrze znał. Nędza galicyjskich chłopów, nie mająca odpowiednika na pozostałych ziemiach polskich, bardzo zaostrzała konflikty z dworem. Ich źródłem były także nierozstrzygnięte sprawy serwitutów.
Stojałowski od lat 70. XIX wieku wydawał popularne pisemka dla ludu (Wieniec i Pszczółka). Przedstawiał w nich metody racjonalnego gospodarowania, samokształcenia, oszczędzania i pomysły na działania wspólnotowe. Równie dużą wagę przykładał do propagowania trzeźwości. Dążył do poszerzenia horyzontów chłopstwa, edukował historycznie, organizował pielgrzymki do Rzymu. Pod jego wpływem chłopi zaczęli uczestniczyć w życiu politycznym, z sukcesami startowali w wyborach parlamentarnych (kilku chłopów zasiadło w ławach sejmowych już pod koniec lat 80. XIX wieku).
Stopniowo krąg osób zaangażowanych w polityczną emancypację chłopów zaczął się poszerzać. Starali się o nią dawni działacze socjalistyczni, małżeństwo Bolesława i Marii Wysłouchów, od lat 80. dążący do narodowego uświadomienia chłopów. Wydawali oni wspólnie Przyjaciela Ludu i Przegląd Społeczny. Efekty nadeszły w kilkanaście lat później. Wyrosło pokolenie działaczy ludowych, wśród których prym wiedli Jakub Bojko i Jan Stapiński. We współpracy z demokratycznym działaczem ze Lwowa, Karolem Lewakowskim utworzyli oni w 1895 roku pierwszą chłopską partię polityczną – Stronnictwo Ludowe, które w 1903 roku przemianowano na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W swoim programie domagała się ona demokratycznej reformy austriackiego prawa wyborczego, większych swobód obywatelskich, rozbudowania systemu oświaty i dostępu do taniego kredytu. Jej działacze, zwłaszcza Wincenty Witos z czasem mieli odegrać wybitną rolę w niepodległej Polsce.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RJp2vRB2HuEIF
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tożsamość narodowa w czasach zaborów. Specyfika Galicji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Wysłuchaj wykładu historyka i wynotuj czynniki ułatwiające i utrudniające polityczną działalność chłopom galicyjskim.
W zaborze pruskim chłopi, znacznie bardziej uświadomieni narodowo, w duchu solidaryzmu społecznego współpracowali z pozostałymi warstwami społecznymi. Pod presją germanizacji ważniejsza od interesów klasowych była obrona polskości. W Królestwie Polskim nie było możliwości prowadzenia legalnego życia politycznego, toteż ruch chłopski mógł się zorganizować dopiero po rewolucji 1905 roku i pierwszych ustępstwach caratu. Na te przyszło jednak czekać jeszcze blisko dekadę.
Ruch narodowy
Za sprawą powieściopisarza i działacza politycznego Zygmunta Miłkowskiego (piszącego pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż) w 1887 roku powstała w Szwajcarii organizacja pod nazwą Liga Polska. Nawiązywała ona do tradycji emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Po raz pierwszy od upadku powstania styczniowego podnosiła hasło „walki czynnej” w celu przywrócenia Polski w granicach przedrozbiorowych. Miłkowski proponował utworzenie Skarbu Narodowego ze składek publicznych – dla sfinansowania przyszłego powstania. W Królestwie Polskim z inicjatywy Miłkowskiego powstał Związek Młodzieży Polskiej (o konspiracyjnym kryptonimie Zet). Kierował nim Zygmunt Balicki, a organizacja
– wzorowana na masonerii – cieszyła się dużą popularnością wśród studentów, proponując pracę samokształceniową. Wśród młodzieży szkolnej działała organizacja Przyszłość (kryptonim Pet).
Środowisko zwolenników „obrony czynnej” zainicjowało w 1882 roku utworzenie tzw. Uniwersytetu Latającego dla kobiet (nazywanego niekiedy także babskim).
Był on tajną organizacją oświatową utworzoną przez grupę warszawskiej inteligencji pod kierownictwem Jadwigi oraz Jana Dawidów. Kształciły się w nim z początku tylko kobiety, jednak z czasem wysoki poziom wykładów przyciągnął także mężczyzn.
W środowisku Ligi Polskiej zrodziła się myśl stworzenia nowej organizacji, o charakterze nacjonalistycznym. Do jej założenia doprowadził wywodzący się z Zetu Roman Dmowski, który wraz z kilkoma działaczami odłączył się od Ligi Polskiej i przeniósł kierownictwo ugrupowania do Warszawy. Nowa organizacja rozpoczęła działalność w 1893 roku, przyjmując nazwę Liga Narodowa. Secesja ta spowodowała upadek emigracyjnej Ligi Polskiej, a stała za nią głoszona przez Dmowskiego konieczność gruntownej zmiany taktyki i celów politycznych.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RZgpWg42y6SZm
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Wysłuchaj wykładu historyka o drodze do polityki i roli Romana Dmowskiego w rozwoju ruchu narodowego. Odpowiedz na pytanie:
Kim był Roman Dmowski?
Program obozu narodowo‑demokratycznego (czyli endecji), skupionego wokół konspiracyjnej Ligi Narodowej, koncentrował się na pracy organicznej,
ale – w przeciwieństwie do postulatów pozytywizmu – o charakterze narodowym. Odrzucał on przygotowania powstańcze, proponując w ich miejsce zbiorowy bierny opór. Nowością był postulat działania w trzech zaborach równocześnie, ponad kordonami zaborczymi. Pomysł ten – aktywność „wszechpolska” – był ideową odpowiedzią na lansowany przez konserwatystów krakowskich lojalizm wobec monarchii austriackiej. Za najważniejsze uznano rozbudzenie świadomości narodowej chłopów, walkę o samorząd i prawa dla języka polskiego, a także upowszechnianie solidaryzmu społecznego. Podobnie jak w przypadku innych ruchów nacjonalistycznych rozwijających się wówczas w Europie, chętnie odwoływano się do haseł darwinizmu społecznego (konieczności praktykowania egoizmu narodowego i antysemityzmu).
Napoleon wyzwolił swoją imperialną polityką nastroje patriotyczne Europejczyków. Szczególnie w Niemczech podczas kampanii antynapoleońskiej zaczęło się upowszechniać myślenie w kategoriach ogólnoniemieckich. Nie wszędzie jednak reakcje były podobne. W Hiszpanii i Rosji walka przeciw Napoleonowi prowadzona była przez jej uczestników w imię lojalności względem monarchii i szacunku dla tradycji, nie wspominając o niechęci do „obcych”.
Pierwszą głośną akcją Ligi Narodowej było zorganizowanie – po raz pierwszy od upadku powstania styczniowego – wielkiej manifestacji patriotycznej, która w stulecie powstania kościuszkowskiego przeszła ulicami Warszawy. W 1897 roku elitarna Liga powołała Stronnictwo Demokratyczno‑Narodowe, dążąc do umasowienia swojej działalności. W 1899 roku rozpoczęło działalność, związane z endecją, tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON).
Myśli nowoczesnego PolakaPrzedmiotem […] nacjonalizmu nie jest pełen zbiór swobód, które dawniej ojczyzną nazywano, ale sam naród, jako żywy organizm społeczny, mający swą, na podstawie rasowej i historycznej rozwiniętą, odrębność duchową, swą kulturę, swe potrzeby i interesy. […] Jego rola nie kończy się z bliższą lub dalszą chwilą odzyskania niepodległości — ta jest dla niego jedynie etapem, poza którym praca i walka trwa nadal, posiłkując się nowymi narzędziami, nową bronią. Jednostka tu nie występuje jako walcząca o wolność jedynie — głównym jej celem jest rozszerzenie zakresu narodowego życia, pomnożenie materialnego i duchowego dobra, zdobycie dla tej całości społecznej, do której należy, możliwie wysokiego stanowiska w szeregu ludów.
W tym nowoczesnym pojmowaniu patriotyzmu zmienia się całkowicie stosunek jednostki do narodu. Polega on na ścisłym związku jednostki ze swym społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego spraw i interesów jako swoje, bez względu na to, czy osobiście są one nam bliskie, na odczuwaniu jego krzywd nie tylko tam, gdzie nam one osobiście dolegają. Patriotyzm ten nie tylko obowiązuje do określonego stanowiska względem rządów zaborczych, względem ciemiężców narodu, ale nakazuje bronić dobra narodowego od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy, zajmuje on odporne stanowisko względem roszczeń ruskich lub litewskich, przeciwdziała usiłowaniom rozkładowym żydowskim i tak dalej; zachowuje on się wrogo względem kierunków, starających się interesom klasowym, kastowym, wyznaniowym dać przewagę nad narodowymi; równolegle zaś przejawiać się on musi w pracy twórczej, podnoszącej wartość narodu na wszystkich polach, przede wszystkim w pracy około zdobycia nowych sił narodowych przez wciągnięcie w sferę narodowego życia tych warstw, które w nim dotychczas udziału nie brały, około podniesienia wartości i twórczości narodu na polu ekonomicznym, cywilizacyjnym, około pomnożenia sił jego umysłowych, podniesienia poziomu moralnego.
Źródło: Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, b.m.w. 1986, s. 68–72.
Po przeczytaniu powyższego tekstu, w którym Roman Dmowski podaje swoją definicję nacjonalizmu, zastanów się nad myślą Dmowskiego i odpowiedz na pytania.
Jakie zadania stawia przed jednostką nowoczesny patriotyzm, czyli nacjonalizm?
Kto i co zdaniem Dmowskiego stanowiło zagrożenie dla dobra narodowego?
Rasizm i antysemityzm
Przekonanie o wyższości własnego narodu nad innymi w bardziej radykalnych odmianach ideologii nacjonalistycznej splatało się z poczuciem silnego zagrożenia interesów narodowych. Ewolucję nacjonalizmu w tym właśnie kierunku wzmagały napięcia i konflikty właściwe epoce industrializacji. W takich przypadkach ideologia ta chętnie posiłkowała się argumentami rasowymi. Do ich spopularyzowania przyczyniała się europejska ekspansja kolonialna na inne kontynenty, dostarczająca oczywistych dowodów przewagi technologicznej Zachodu nad ludnością kolorową. Poza tym argumenty rasistowskie próbowano uzasadniać pseudonaukowymi wywodami, co w dobie silnej wiary w postęp i naukę wzmacniało ich wymowę. Tam, gdzie objawiały się napięcia na tle etnicznym, padały one na bardzo podatny grunt. Rasizm nie mieścił się w głównym nurcie europejskiego i amerykańskiego życia ideowego, ale rasowe stereotypy były ówcześnie jedną z ważnych części potocznych wyobrażeń w społeczeństwie europejskim.
Głośnym echem odbiły się w XIX‑wiecznej Europie rasistowskie publikacje francuskiego pisarza Josepha Arthura Gobineau [czyt.: żozef artur gobinu] i brytyjskiego publicysty Houstona Stewarta Chamberlaina [czyt. hjuston stjułard czembelein] publikującego w Niemczech. Gobineau w połowie XIX wieku przekonywał, że cywilizacja jest wyłącznym dziełem białej rasy. Był pomysłodawcą „czystości rasowej” i twórcą mało konkretnego, ale sugestywnego pojęcia „rasy aryjskiej”. Uważał, że zagrażał jej większy od europejskiego przyrost demograficzny ludności kolorowej. Pół wieku później do jego pomysłów nawiązał Chamberlain, który szukał sposobów na „udoskonalenie rasy aryjskiej” poprzez wykorzystanie najnowszych osiągnięć nauk przyrodniczych (teorii dziedziczności i eugeniki, postulującej świadome sterowanie płodnością). Osobne miejsce poświęcił Żydom, określając ich mianem osobnej rasy, a do tego rzekomo „niższej”. Dodał tym samym do rozwijającego się wówczas antysemityzmu kulturowego element rasowy.
Ćwiczenia
Przeczytaj fragment wspomnień Józefa Piłsudskiego i omów jego stosunek do zrusyfikowanej szkoły i jej metod wychowawczych. Które doświadczenia z lat szkolnych mogły zdecydować o jego zaangażowaniu w działalność polityczną? Jakie inne powody wymienia autor wspomnień?
zielony
Józef Piłsudski o życiu gimnazjalnym w Wilnie schyłku XIX wieku
Zostałem uczniem pierwszego gimnazjum wileńskiego, byłej Alma Mater Mickiewicza i Słowackiego. Wyglądało tu naturalnie inaczej niż za ich czasów. Gospodarzyli tu, uczyli i wychowywali młodzież pedagodzy carscy, którzy do szkoły wnosili wszystkie namiętności polityczne, a za system mieli możliwe zgnębienie samodzielności i godności osobistej swych wychowanków. Dla mnie epoka gimnazjalna była swego rodzaju katorgą. Byłem co prawda chłopcem dosyć zdolnym, nigdym się nie zamęczał pracą i z łatwością przechodziłem z klasy do klasy, lecz gniotła mnie atmosfera gimnazjalna, oburzała niesprawiedliwość i polityka pedagogów, nużył i nudził wykład nauk. Wołowej skóry by nie starczyło na opisanie bezustannych poniżających zaczepek ze strony nauczycieli, hańbienia wszystkiego, com się przyzwyczaił szanować i kochać. Jak silnym było wrażenie tego systemu pedagogicznego na mój umysł, można sądzić z tego, że dotąd jeszcze, gdym już przeszedł przez więzienie i Sybir i miał do czynienia z czynownikami różnego gatunku, w każdym przykrym śnie odgrywa taką lub inną rolę którykolwiek z moich miłych pedagogów wileńskich.
W takich warunkach nienawiść moja do carskich urządzeń, do ucisku moskiewskiego wzrastała z rokiem każdym. Bezsilna wściekłość dusiła mnie nieraz, a wstyd, że w niczym zaszkodzić wrogowi nie mogę, że muszę znosić w milczeniu deptanie mej godności i słuchać kłamliwych i pogardliwych słów o Polsce, Polakach i ich historii, palił mi policzki. Uczucie przygnębienia, uczucie niewolnika, którego w każdej chwili jak robaka zgnieść mogą, leżało mi na sercu kamieniem młyńskim. Lata mego pobytu w gimnazjum zaliczam zawsze do najprzykrzejszych w swym życiu.
Nazwałem siebie socjalistą w roku 1884. Mówię – nazwałem, bo nie oznaczało to wcale nabycia niezłomnych i utrwalonych przekonań o słuszności idei socjalistycznej. Byłem wówczas w gimnazjum wileńskim, należałem do kółka „Spójnia”, zawiązanego kilka lat przedtem, i razem ze swymi kolegami uległem modzie socjalistycznej, którą nam przywieźli starsi koledzy, studenci uniwersytetu petersburskiego. Otwarcie wyznaję, że była to moda, bo inaczej trudno mi nazwać ówczesną epidemię socjalizmu, która ogarnęła umysły młodzieży rewolucyjnie czy tylko opozycyjnie usposobionej. Ogarnęła zaś do tego stopnia, że nikt z inteligentniejszych i energiczniejszych mych kolegów nie uniknął w swym rozwoju przejścia przez etap socjalistyczny. Jedni zostali już socjalistami, drudzy przeszli do innych obozów, trzeci wreszcie wyrzekli się wszelkich aspiracji społecznych, lecz każdy z nich przez czas dłuższy lub krótszy był socjalistą.
Źródło: Piotr Cywiński, Rodowody niepokornych, Warszawa 1996, s. 30.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1GAZ7djVw9ET
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Nacjonalizm i patriotyzm – gdzie przebiega granica?”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Tomasz Kizwalter – z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi w przyciemnionym pokoju. W tle zasłona, zapalona lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Tomasz Kizwalter, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Po wysłuchaniu wykładu wskaż różnice między patriotyzmem i nacjonalizmem.
- Nacjonalizm pojawił się w XIX wieku, natomiast patriotyzm sięga czasów starożytnych.
- Nacjonalizm nakazuje traktować przedstawicieli innych narodów jako wrogów, natomiast patriotyzm nigdy nie stawiał i nie stawia takiego wymogu.
- Patriotyzm zakłada, że tylko narody silne mogą przetrwać. Nacjonalizm upowszechnia współpracę między narodami.
- Nacjonalizm, w przeciwieństwie do patriotyzmu, zakłada, że droga do sukcesu własnego narodu wiedzie poprzez podporządkowanie innych narodów.
fragment publicystykiNiewola to nie sam ucisk zewnętrzny, to nie samo panowanie tego albo owego systemu niemiłego narodowi, to nie przewaga tego albo owego narodu przekomarzającego się nad drugim, to więcej, bo to odebranie narodowi własnego rządu i własnej dyspozycji społeczeństwem. Obłędzie, który mniemasz, że dosyć jest chcieć wypędzić nieprzyjaciół, że dosyć jest zrobić konspiracyjkę jedną lub drugą, aby być wolnym i niepodległym, wynieś się z ziemi naszej, opuść ją na zawsze, bo sprowadzasz tylko klęski bez granic […]. Wiecie, co znaczy stać się wolnym? Stać się wolnym, to stać się zdolnym utworzyć rząd i dokonać reorganizacji społeczeństwa. […] Reorganizacja nie może być destrukcją, ale budowaniem.
Źródło: Józef Szujski, fragment publicystyki, [w:] M. Król, Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej Konserwatystów Krakowskich, Warszawa 1982.
W jaki sposób Szujski zdefiniował pojęcie niewoli i wolności?
Niewola to..., Wolność to...
| Pojęcia | Definicje |
|---|---|
| Niewola to... | |
| Wolność to... |
Przyporządkuj tytuły czasopism do postaci historycznych, zaangażowanych w ich tworzenie.
Stanisław Stojałowski, Bolesław i Maria Wysłouchowie, Józef Piłsudski, Roman Dmowski
| Przegląd Wszechpolski | |
| Przyjaciel Ludu, Przegląd Społeczny | |
| Robotnik | |
| Wieniec, Pszczółka |
Uporządkuj daty i fakty w kolejności chronologicznej.
- 1895 – pierwsza chłopska partia polityczna – Stronnictwo Ludowe; od 1903 – Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)
- 1882 – pierwsza partia socjalistyczna na ziemiach polskich – Proletariat (Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat”)
- 1882 – tzw. uniwersytet latający
- 1881 – Stowarzyszenie Socjalistyczne „Lud Polski” na emigracji
- 1892 – Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego
- 1888 – tzw. II Proletariat, czyli Polska Partia Socjalno-Rewolucyjna „Proletariat”
- 1892 – Polska Partia Socjalistyczna (utworzona na zjeździe socjalistów polskich w Paryżu)
- 1889 – Związek Robotników Polskich (ZRP)
- 1897 – Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe
- 1889 – II Międzynarodówka
- 1874 – pierwsze studenckie kółka socjalistyczne w Królestwie Polskim
- 1893 – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP); od 1900 – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL )
- 1893 – Liga Narodowa
- 1887 – Liga Polska w Szwajcarii
Które organizacje były związane z ruchem socjalistycznym?
- studenckie kółka socjalistyczne w Królestwie Polskim
- Stowarzyszenie Socjalistyczne „Lud Polski” na emigracji
- Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat”
- tzw. uniwersytet latający
- Liga Polska w Szwajcarii
- Polska Partia Socjalno-Rewolucyjna „Proletariat”
- II Międzynarodówka
- Związek Robotników Polskich
- Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego
- Polska Partia Socjalistyczna
- Liga Narodowa
- Socjaldemokracja Królestwa Polskiego
- Stronnictwo Ludowe
- Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe
Dopasuj nazwiska działaczy do nurtów politycznych.
| Działacze | Ruch socjalistyczny | Ruch ludowy | Ruch narodowy |
| Bolesław i Maria Wysłouchowie | □ | □ | □ |
| Bolesław Limanowski | □ | □ | □ |
| Edward Abramowski | □ | □ | □ |
| Feliks Dzierżyński | □ | □ | □ |
| Filipina Płaskowicka | □ | □ | □ |
| Ignacy Daszyński | □ | □ | □ |
| Jakub Bojko | □ | □ | □ |
| Jan Stapiński | □ | □ | □ |
| Józef Piłsudski | □ | □ | □ |
| Julian Marchlewski | □ | □ | □ |
| Ludwik Waryński | □ | □ | □ |
| Roman Dmowski | □ | □ | □ |
| Róża Luksemburg | □ | □ | □ |
| Stanisław Stojałowski | □ | □ | □ |
| Stanisław Wojciechowski | □ | □ | □ |
| Wincenty Witos | □ | □ | □ |
| Zygmunt Balicki | □ | □ | □ |
Które osoby były zaangażowane w międzynarodowy (zwany też internacjonalistycznym) odłam ruchu socjalistycznego?
- Bolesław Limanowski
- Edward Abramowski
- Feliks Dzierżyński
- Filipina Płaskowicka
- Ignacy Daszyński
- Józef Piłsudski
- Julian Marchlewski
- Ludwik Waryński
- Róża Luksemburg
- Stanisław Wojciechowski
Słownik
(z gr. anti – przeciw + Semita – członek grupy etnicznej, w skład której wchodzą Żydzi, nazwa utworzona od imienia najstarszego syna Noego – Sema) niechęć, wrogość, uprzedzenia wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wynikająca z takiej postawy dyskryminacja; skrajnym przykładem antysemityzmu była ideologia nazistowska dążąca do całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego
(gr. autonomia – samorząd) w prawie państwowym najszersze uprawnienia samorządowe jakiegoś terytorium w obrębie państwa, łącznie z własnym prawodawstwem
kierunek socjologiczny z XIX w. przenoszący do badań nad społeczeństwem teorię walki o byt i doboru naturalnego Karola Darwina; posługiwanie się uznaną w naukach przyrodniczych teorią ewolucji w opisywaniu życia społecznego miało uzasadnić wykorzystywanie „ras mniejszych bez prawa” przez „rasy wyższe”
(z łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) system gospodarczy oparty na prywatnej własności i czerpaniu z niej zysku za pośrednictwem swobodnego zawierania umów; kapitalistą był człowiek posiadający kapitał, a więc majątek (w postaci pieniędzy, dóbr materialnych, środków produkcji itp.); zgodnie z XIX‑wiecznymi ideami socjalizmu i komunizmu kapitalista miał fabrykę lub zakład, w którym pracowali robotnicy, a największe zyski z ich pracy miał właśnie właściciel, który powiększał swój kapitał
(z łac. natio – naród) pogląd, według którego państwa narodowe są najwyższą formą organizowania się społeczeństw; według nacjonalizmu prawa danego narodu są nadrzędne nad prawami jednostki, prawami innych narodów i prawem międzynarodowym, co może przyczyniać się do konfliktów społecznych i wojen
(od pierwszych liter nazywana endecją) ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, działający w trzech zaborach od końca XIX w., którego bazę stanowiła utworzona w 1893 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego tajna organizacja – Liga Narodowa. Program endecji zakładał m.in. rozbudzenie i wzmocnienie wśród Polaków świadomości narodowej, pragmatyzm i wykorzystanie istniejących możliwości prawnych do stworzenia w państwach zaborczych powszechnej organizacji skupiającej Polaków
(z gr. pan – wszystko + łac. Slavus – Słowianin) ruch kulturalno‑polityczny powstały w Czechach na początku XIX w.; dążył do wyzwolenia, a następnie zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian znajdujących się pod panowaniem innych grup etnicznych, np. Germanów
(z łac. socialis – społeczny) ruch społeczny i ideologia polityczna powstałe XIX w., negujące system kapitalistyczny jako wyzyskujący robotników i ludzi biednych oraz tworzący nierówności społeczne; przedstawiciele socjalizmu dążą do ładu społecznego, który ma się opierać na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką