Od demokracji do sanacji – przemiany ustrojowe w Polsce w okresie międzywojennym
Demokracja lat dwudziestych. Konstytucja marcowa
Dziś stajemy przed zagadnieniem, czego my chcemy, jaką ma być Polska. Musi być tutaj zachowana ciągłość myśli polskiej, zaczerpnięta nie z jednej głowy, nie w jednym pokoleniu, ale stanowiąca wynik pracy, życia i doświadczeń wielu pokoleń i wieków
– mówił minister spraw wewnętrznych Stanisław Wojciechowski z mównicy sejmowej w 1919 r. Uchwalenie konstytucji było głównym celem Sejmu Ustawodawczego, powołanego do życia w lutym tego roku. Udało się to dopiero po ponad dwóch latach – 17 marca 1921 roku.
Konstytucja marcowa
Małą konstytucję wprowadzono jako czasowe rozwiązanie. Prace nad nową ustawą zasadniczą podjęto już w 1919 roku. Ze względu na kontrowersje wokół niektórych problemów oraz toczące się walki o granice państwa uchwalono ją dopiero
17 marca 1921 roku. Przeszła ona do historii jako konstytucja marcowa. Główny udział w opracowaniu konstytucji mieli posłowie prawicy. Przy jej formułowaniu wzorowano się na konstytucji francuskiej z 1875 roku.
Założenia wg Konstytucji marcowej:
Władza zwierzchnia należała do narodu, który sprawował ją poprzez dwuizbowy parlament.
Wybory do parlamentu były pięcioprzymiotnikowe. Kadencja obu izb trwała pięć lat.
W skład Izby Poselskiej wchodziło 444 posłów. Miała ona prawo inicjatywy ustawodawczej.
W skład senatu wchodziło 111 senatorów. Mógł on wnosić poprawki do ustaw,
ale ich odrzucenie przez sejm następowało większością głosów. Rola senatu była ograniczona, podobnie jak prezydenta.Prezydent miał stać na czele władzy wykonawczej. Wybierany był na siedem lat przez Zgromadzenie Narodowe. Prezydent powoływał i odwoływał rząd, ale zgodnie z wolą większości sejmowej. Obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe. Był zwierzchnikiem sił zbrojnych, jednak w czasie wojny nie mógł pełnić funkcji naczelnego wodza. Zawierał umowy międzynarodowe i pokój, wypowiadał wojnę za zgodą sejmu. Każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra.
Na czele rządu składającego się z ministrów stał Prezes Rady Ministrów. Rząd decydował o kierunkach polityki państwowej.
Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy.
Konstytucja ograniczała rolę władzy wykonawczej, zwłaszcza prezydenta. Narodowa Demokracja, która zadecydowała w dużej mierze o kształcie ustawy zasadniczej, w obawie przed przejęciem funkcji głowy państwa przez Piłsudskiego doprowadziła do wzmocnienia roli parlamentu kosztem urzędu prezydenta.
Konstytucja zapewniała szeroki katalog praw obywatelskich. Wymieniała także obowiązki, które miał każdy obywatel II Rzeczypospolitej.
Wybory prezydenckie
W listopadzie 1922 roku odbyły się wybory do sejmu. Najwięcej głosów kolejny raz zdobyły endecja wraz z chadecją, które utworzyły przed wyborami Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, przez przeciwników bloku nazwany złośliwie „Chjeną”. Dużo mandatów zdobyły także PSL „Wyzwolenie” i PSL „Piast”. Jednym z pierwszych zadań nowego parlamentu było wybranie prezydenta. Z kandydowania na ten urząd zrezygnował Piłsudski.
Dnia 9 grudnia 1922 roku, dopiero w piątym głosowaniu, dokonano wyboru prezydenta. Został nim Gabriel Narutowicz. O wyborze w dużej mierze zadecydowały głosy posłów z bloku mniejszości narodowych. Przepadł kandydat endecji Maurycy Zamoyski. Niezadowolona z wyboru partia Dmowskiego starała się zdyskredytować kandydata, rozpętując przeciw niemu kampanię i organizując manifestacje uliczne w celu uniemożliwienia zaprzysiężenia. W czasie demonstracji głoszono hasła, że Narutowicz nie został wybrany głosami Polaków i katolików. Podczas przejazdu Narutowicza do gmachu sejmu próbowano zablokować drogę. 11 grudnia doszło jednak do złożenia przysięgi.
Ustrój II RP w latach 1918–1922 nazywano złośliwie sejmowładztwem. Wynikało
to z zachwiania równowagi między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Parlament był także rozbity politycznie, przez co miał problemy z wyłonieniem koalicji rządzącej. Często dochodziło do kłótni oraz sporów na jego forum. Posłom zarzucano nieudolność, posądzano ich o partyjniactwo. Uważano, że wielu z nich ze względu
na brak doświadczenia nie potrafi radzić sobie z obowiązkami.
Ćwiczenia
Przyporządkuj kompetencje do poszczególnych organów władzy.
wybór prezydenta, mianowanie sędziów, uchwalanie ustaw, odwoływanie rządu, zmiana konstytucji, reprezentacja na arenie międzynarodowej, otwieranie sesji sejmu, prowadzenie polityki wewnętrznej oraz zagranicznej, prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo inicjatywy ustawodawczej
| Władza ustawodawcza – sejm | |
|---|---|
| Władza wykonawcza – prezydent | |
| Władza wykonawcza – rząd |
Wybierz z poniższych kwestii te, które budziły kontrowersje i blokowały opracowanie konstytucji.
- Uprawnienia władzy wykonawczej.
- Kwestia, czy Polska powinna być suwerennym krajem.
- Prawa mniejszości narodowych.
- Nienaruszalność własności prywatnej.
- Pozycja religii katolickiej.
- Sojusz z Rosją Radziecką.
Fragment Konstytucji marcowej dotyczący praw i obowiązkówArtykuł 89.
Pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej Polskiej.
Artykuł 90.
Każdy obywatel ma obowiązek szanowania i przestrzegania Konstytucji Państwa i innych obowiązujących ustaw i rozporządzeń władz państwowych i samorządowych.
Artykuł 91.
Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej. [...]
Artykuł 92.
Wszyscy obywatele mają obowiązek ponosić wszelkie ciężary i świadczenia publiczne, ustanowione na podstawie ustawy.
Artykuł 93.
Wszyscy obywatele są obowiązani szanować władzę prawowitą i ułatwiać spełnianie jej zadań oraz sumiennie pełnić obowiązki publiczne, do jakich powoła ich naród lub właściwa władza. […]
Artykuł 96.
Wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Urzędy publiczne są w równej mierze dla wszystkich dostępne na warunkach, prawem przepisanych. Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych, z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich. […]
Artykuł 105.
Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na wydawanie druków. [...]
Artykuł 106.
Tajemnica listów i innej korespondencji może być naruszona tylko w wypadkach, prawem przewidzianych.
Artykuł 107.
Obywatele mają prawo wnosić pojedynczo lub zbiorowo petycje do wszelkich ciał reprezentacyjnych i władz publicznych, państwowych i samorządowych.
Artykuł 108.
Obywatele mają prawo koalicji, zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń i związków.
Wykonanie tych praw określają ustawy. […]
Artykuł 119.
Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna. [...]
Artykuł 121.
Każdy obywatel ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaką mu wyrządziły organy władzy państwowej, cywilnej lub wojskowej, przez działalność urzędową, niezgodną z prawem lub obowiązkami służby. [...]Źródło: Fragment Konstytucji marcowej dotyczący praw i obowiązków, dostępny w internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1921a-r5.html [dostęp 11.05.2021].
Wymień obowiązki obywateli wobec państwa oraz prawa, które przysługiwały obywatelom RP.
Konstytucja marcowa - treść przysięgi prezydenckiejArtykuł 54. Przed objęciem urzędu Prezydent Rzeczypospolitej składa w Zgromadzeniu Narodowym przysięgę następującej treści: „Przysięgam Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, i ślubuję Tobie, Narodzie Polski, na urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej, który obejmuję: praw Rzeczypospolitej, a przede wszystkim Ustawy Konstytucyjnej święcie przestrzegać i bronić; dobru powszechnemu Narodu ze wszystkich sił wiernie służyć; wszelkie zło i niebezpieczeństwo od Państwa czujnie odwracać; godności imienia polskiego strzec niezachwianie; sprawiedliwość względem wszystkich bez różnicy obywateli za pierwszą sobie mieć cnotę; obowiązkom urzędu i służby poświęcić się niepodzielnie. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego Męka. Amen”.
Źródło: Konstytucja marcowa - treść przysięgi prezydenckiej, dostępny w internecie: https://www.infor.pl/prawo/konstytucja/teksty-polskich-konstytucji/76621,Konstytucja-marcowa-z-1921-roku.html [dostęp 11.05.2021].
Wyjaśnij, jaką różnicę dostrzegasz w uroczystości składania przysięgi prezydenckiej w 1922 roku i w III RP. Zwróć również uwagę na słowa przysięgi.
Wyjaśnij, jakie zadania stawiała przed prezydentem konstytucja.
Dla zainteresowanych
Wspomnienia posłanki Marii JaworskiejZdawało mi się, że porzuciłam moją realną, żywą pracę pedagogiczną dla jakiejś szalonej zabawy z niegrzecznymi dziećmi…
Źródło: dostępny w internecie: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/274574,1,chcemy-calego-zycia.read [dostęp 28.02.2022].
Wyjaśnij, co o sytuacji w sejmie można powiedzieć na podstawie krótkiej wypowiedzi posłanki.
Maurycy Zamoyski | Stanisław Wojciechowski | Gabriel Narutowicz | Jan Baudouin de Courtenay | Ignacy Daszyński |
|---|---|---|---|---|
222 | 105 | 62 | 103 | 49 |
228 | 153 | 151 | 10 | 1 |
228 | 150 | 158 | 5 | |
224 | 146 | 171 | ||
227 | 289 |
Słownik
wspólne zgromadzenie Sejmu i Senatu pod przewodnictwem marszałka Sejmu
jednoizbowy organ władzy ustawodawczej, pierwszy polski parlament powołany w II Rzeczypospolitej w lutym 1919 roku, którego celem było uchwalenie konstytucji. Zakończył pracę w 1922 roku
najważniejsza ustawa sejmowa w państwie; dokument określający zasady ustroju państwa; pierwsza uchwalona w Polsce została Konstytucja 3 maja w 1791 r.; 20 II 1919 r. uchwalono Małą Konstytucję, która wprowadzała system rządów parlamentarno‑gabinetowych; jednak była to konstytucja niepełna i 17 III 1921 zastąpiono ją Konstytucją marcową; obecnie w Polsce obowiązuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.; istnieje kilka rodzajów konstytucji, m.in. konstytucja czasowa, niepełna i konstytucja pełna, która posiada trwały charakter i reguluje wszystkie zagadnienia dotyczące ustroju państwa
ustawa zasadnicza uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 17 III 1921 roku
(fr. parlement), organ władzy ustawodawczej składający się z izby wyższej i niżej, wg konstytucji marcowej były to odpowiednio Senat i Sejm
według tej koncepcji władzę dzielimy na: ustawodawczą (wg konstytucji marcowej sprawował ją Sejm i Senat), wykonawczą (Prezydent i Rada Ministrów) oraz sądowniczą (sądy i trybunały)