Od demokracji do sanacji – przemiany ustrojowe w Polsce w okresie międzywojennym
Rządy sanacji. Konstytucja kwietniowa
Konstytucja marcowa obowiązująca od 1921 r. od początku znalazła się w ogniu krytyki po wszystkich stronach politycznego sporu. Nie ulegało wątpliwości, że przy nadarzającej się okazji zostanie zastąpiona. Po przewrocie majowym w 1926 r. Józef Piłsudski i jego zwolennicy niemal natychmiast rozpoczęli prace nad nową ustawą. Już w sierpniu uchwalono nowelę sierpniową, która zwiększała przede wszystkim prawa Prezydenta RP. Dopiero dziewięć lat później, w kwietniu 1935 r., wprowadzono nową konstytucję, nazwaną Konstytucją kwietniową.
2.8.1926 uchwalenie noweli sierpniowej,
1930 powołanie Komisji Konstytucyjnej,
8.5.1933 powtórna elekcja Ignacego Mościckieg,
25.4.1935 uchwalenie Konstytucji kwietniowej.
Nowela sierpniowa
Przygotowanie nowej konstytucji wymagało czasu, a przede wszystkim większości sejmowej. Tymczasowym rozwiązaniem była nowela sierpniowa, którą uchwalono wkrótce po zamachu majowym i przy poparciu stronnictw lewicowych oczekujących, że Piłsudski wprowadzi reformy usprawniające funkcjonowanie państwa i poprawiające sytuację społeczeństwa.
Ustawa zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 roku została uchwalona 2 sierpnia 1926 roku – stąd nazwa nowela sierpniowa. Wprowadzała ona zmiany do sześciu artykułów konstytucji marcowej. Dotyczyły one kwestii uchwalania budżetu – określono dokładny terminarz prac. Rząd był zobowiązany złożyć projekt budżetu najpóźniej na pięć miesięcy przed końcem danego roku budżetowego. Jeśliby nie dotrzymał terminu, przyjmowano budżet przedstawiony w projekcie rządowym lub w takiej formie, w jakiej został opracowany przez izbę we właściwym terminie.
Kolejna zmiana dotyczyła kwestii rozwiązania sejmu i senatu. Parlamentowi odebrano możliwość samorozwiązania. Prawo rozwiązania izb miał prezydent. Mógł to zrobić na wniosek Rady Ministrów. Rozwiązanie musiał umotywować w orędziu.
Największe jednak zmiany dotyczyły uprawnień głowy państwa. Prezydent otrzymał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w razie nagłej konieczności państwowej i gdyby rozwiązane były izba sejmowa i senat. Wspominane rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmian:
W konstytucji, ordynacjach wyborczych, traktatach międzynarodowych ratyfikowanych przez sejm.
Oba rodzaje rozporządzeń z mocą ustawy musiały być podpisane przez premiera i wszystkich ministrów oraz złożone w sejmie w ciągu 14 dni po najbliższym od momentu publikacji w Dzienniku Ustaw posiedzeniu Sejmu. Sejm mógł je uchylić mocą własnej uchwały (czyli bez udziału senatu). Istotna zmiana dotyczyła wniosku o wotum nieufności dla rządu. Nie mógł być oddany pod głosowanie na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony.
Generalny Inspektor Sił Zbrojnych
Jednym z pierwszych dekretów wydanych na podstawie noweli sierpniowej było powołanie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ). Formalnie podlegał tylko prezydentowi, z pominięciem sejmu i rządu. W wypadku wojny Generalny Inspektor Sił Zbrojnych miał pełnić funkcję wodza naczelnego. Na to stanowisko Ignacy Mościcki powołał Józefa Piłsudskiego.
Prace nad projektem konstytucji
Prace nad nową ustawą zasadniczą podjęto w 1928 roku. Jesienią BBWR zaczął domagać się debaty nad zmianą ustawy zasadniczej.
Początkowo zarówno prawica, jak i lewica oraz ugrupowania centrowe (np. PSL „Piast”) wykazały zainteresowanie zmianami i nawet zgłosiły swoje projekty. Bardzo szybko jednak okazało się, że niemożliwe jest osiągnięcie jakiegokolwiek kompromisu – nie tylko między zwolennikami Piłsudskiego oraz pozostałymi ugrupowaniami, ale także w ramach samej opozycji.
Podczas kadencji kolejnego sejmu, wybranego w 1930 roku, powołano Komisję Konstytucyjną. W jej pracach uczestniczyli tylko posłowie BBWR. Cały czas brakowało jednak większości, która pozwoliłaby na przeforsowanie nowego projektu. Opozycja już na samo hasło „zmiana konstytucji” bojkotowała obrady i opuszczała salę sejmową. Zbojkotowała także powtórny wybór Mościckiego na prezydenta. 8 maja 1933 roku, zgodnie z sugestią Piłsudskiego, wybrano dotychczas urzędującego prezydenta. Elekcja stała się faktem.
Uchwalenie nowej konstytucji
Ostatecznie konstytucja została wprowadzona ze złamaniem prawa i bez zachowania obowiązujących procedur. W styczniu 1934 roku przedłożono sejmowi tezy, czyli założenia nowej ustawy. Kiedy opozycja jak zwykle opuściła salę obrad, Stanisław Car z BBWR ogłosił tezy jako projekt. Nie zgłoszono wniosku o wprowadzenie zmian konstytucyjnych na 15 dni przed posiedzeniem. Konstytucję przyjęto przez aklamację, nie licząc głosów i nie sprawdzając quorum [czyt.: kworum]. Projekt został przesłany do senatu. W marcu 1935 wrócił do sejmu. Poprawki senatu rozpatrywano jednak nie w trybie dyskusji nad projektem konstytucji, lecz w trybie poprawek do zwykłej ustawy, niewymagającym większości 2/3, lecz 11/20.
23 kwietnia 1935 roku prezydent Mościcki złożył swój podpis pod tekstem konstytucji, dlatego znana jest ona jako konstytucja kwietniowa.
Przyjrzyj się fotografii i odnieś się do stwierdzenia: Podpisanie Konstytucji kwietniowej było aktem wyjątkowo uroczystym.
Podaj, jakie znasz konstytucje z okresu II RP. Podaj daty ich uchwalenia.
Zasady Konstytucji kwietniowej
Pierwszą istotną zmianą konstytucyjną było zastąpienie zasady suwerenności narodu zasadą nadrzędności państwa, ale przede wszystkim nastąpiło dalsze zwiększenie uprawnień prezydenta.
Uprawnienia prezydenta były bardzo szerokie. Mógł mianować i odwołać premiera, prezesa Sądu Najwyższego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, powoływać sędziów Trybunału Stanu, rozwiązywać sejm i senat. Miał także prawo łaski i prawo weta zawieszającego ustawy sejmu oraz możliwość wydawania dekretów. W odróżnieniu od Konstytucji marcowej w akcie kwietniowym zapisano, że gdyby prezydent nie mógł pełnić swojego urzędu, zastępowałby go marszałek senatu. Zmieniła się również procedura wyboru prezydenta.
Prezydent miał również prawo wyznaczania swojego następcy w czasie wojny. Z tej możliwości w 1939 roku skorzystał Ignacy Mościcki. Dzięki temu mogła nastąpić kontynuacja władz Rzeczypospolitej na obczyźnie.
Ordynacja wyborcza
W lipcu 1935 roku ukazała się nowa ordynacja wyborcza. Partiom politycznym odebrano możliwość zgłaszania kandydatów i list wyborczych. Uprawnione do tego były tylko okręgowe komisje wyborcze składające się z przedstawicieli administracji, samorządu, zrzeszeń gospodarczych i związków zawodowych. Komisje te wystawiały po dwóch kandydatów na jedno miejsce mandatowe. W każdym okręgu miała być tylko jedna lista, a wyborca miał decydować, na którego kandydata chce oddać głos. Jeśli na liście żaden kandydat nie został wskazany, do sejmu wchodziło dwóch pierwszych. Otrzymanie mandatu uzależnione było dodatkowo od uzyskania poparcia minimum 10 tys. wyborców. Zmniejszono liczbę posłów z 444 do 208, a senatorów z 111 do 96, wśród których Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej powoływał 32. Obywatele pośrednio wybierali pozostałych 64 senatorów.
Ćwiczenia
Nowela sierpniowa (1926)Art. 1
Art. 4 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. otrzymuje brzmienie następujące: Ustawa państwowa ustala corocznie budżet Państwa na następny rok budżetowy.
Art. 2
W art. 22 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. dodaje się następujący ustęp końcowy: W razie naruszenia tych postanowień, stwierdzonego na żądanie Marszałka Sejmu lub Najwyższej Izby Kontroli przez Sąd Najwyższy, poseł traci mandat poselski oraz korzyści osobiste, od Rządu otrzymane. Osobna ustawa określi szczegóły postępowania sądowego.
Art. 3
Art. 25 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. otrzymuje brzmienie następujące: Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje, otwiera, odracza i zamyka Sejm i Senat. Sejm winien być zwołany na pierwsze posiedzenie w trzeci wtorek po dniu wyborów i corocznie najpóźniej w październiku na sesję zwyczajną. Prezydent Rzeczypospolitej może zwołać Sejm w każdym czasie na sesję nadzwyczajną wedle własnego uznania, a winien to uczynić na żądanie 1/3 ogółu posłów w ciągu dwóch tygodni. Inne wypadki zebrania się Sejmu na sesję nadzwyczajną określa Konstytucja. Odroczenie wymaga zgody Sejmu, jeżeli ma być w ciągu tej samej sesji zwyczajnej powtórzone, lub jeżeli przerwa ma trwać dłużej niż 30 dni. Rząd składa Sejmowi na sesji projekt budżetu wraz z załącznikami (art. 4) nie później niż na 5 miesięcy przed rozpoczęciem następnego roku budżetowego. Od chwili złożenia Sejmowi projektu budżetu sesja sejmowa nie może być zamknięta, dopóki budżet nie będzie uchwalony, lub dopóki nie upłyną terminy, przewidziane w niniejszym artykule. Jeżeli Sejm najdalej w ciągu 3 1/2 miesięcy od dnia złożenia przez Rząd projektu budżetu nie uchwali, Senat przystępuje do rozważania złożonego projektu. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni nie prześle Sejmowi swojej uchwały w przedmiocie budżetu wraz z przyjętemi zmianami, uważa się, że przeciw projektowi zarzutów nie podnosi (art. 35 ust. 1). Jeżeli Sejm w ciągu 15 dni po otrzymaniu budżetu z przyjętemi przez Senat zmianami ponownej uchwały nie poweżmie (art. 35 ust. 3), uważa się poprawki Senatu za przyjęte.
Prezydent Rzeczypospolitej ogłasza budżet jako ustawę w brzmieniu: a) przyjętem przez uchwałę Sejmu, jeżeli Sejm i Senat budżet w ustalonych terminach rozpatrzyły i Sejm, bądź przyjął, bądź odrzucił poprawki Senatu (art. 35 ust. 3); b) przyjętem przez Sejm, albo przez Senat, jeżeli tylko Sejm, względnie Senat uchwalił budżet w oznaczonym terminie; c) projektu rządowego, jeżeli ani Sejm ani Senat w oznaczonych terminach uchwał co do całości budżetu nie powzięły.
Postanowienie, zawarte w ustępie poprzednim artykułu niniejszego, nie ma zastosowania, jeżeli Sejm odrzuci w całości przedłożony przez Rząd projekt budżetu. Jeżeli Sejm jest rozwiązany, a budżet na dany rok budżetowy lub przynajmniej prowizorium budżetowe na czas aż do zebrania się nowego Sejmu nie jest uchwalone. Rząd ma prawo czynić wydatki i pobierać dochody w granicach zeszłorocznego budżetu aż do uchwalenia przez Sejm i Senat prowizorium budżetowego, które Rząd obowiązany jest złożyć Sejmowi na pierwszem posiedzeniu po wyborach. Jeżeli Sejm jest rozwiązany, a ustawa zezwalająca na pobór rekruta nie jest uchwalona. Rząd ma prawo zarządzić pobór rekruta w granicach zeszłorocznego, przez Sejm uchwalonego, kontyngentu.
Art. 4
Art. 26 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. otrzymuje brzmienie następujące: Prezydent Rzeczypospolitej rozwiązuje Sejm i Senat po upływie czasu, na który zostały wybrane (art. 11). Prezydent Rzeczypospolitej może rozwiązać Sejm i Senat przed upływem czasu, na który zostały wybrane, na wniosek Rady Ministrów umotywowanem orędziem, jednakże tylko raz jeden z tego samego powodu. Wybory odbędą się w ciągu 90 dni od dnia rozwiązania, termin ich będzie oznaczony bądź w orędziu Prezydenta o rozwiązaniu Sejmu i Senatu, bądź w uchwale Sejmu lub Senatu.
Art. 5
Art. 44 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. uzupełnia się następującymi końcowemi postanowieniami: Prezydent Rzeczypospolitej ma prawo w czasie gdy Sejm i Senat są rozwiązane, aż do chwili ponownego zebrania się Sejmu (art. 25), wydawać w razie nagłej konieczności państwowej rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie ustawodawstwa państwowego. Rozporządzenia te nie mogą jednak dotyczyć zmiany Konstytucji i spraw przewidzianych w art. 3 ust. 4; art. 4, 5, 6, 8, 49 ust. 2; art. 50 i 59 ustawy Konstytucyjnej, ani też ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu. Ustawa może upoważnić Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, w czasie i w zakresie, przez tę ustawę wskazanych, jednakże z wyjątkiem zmiany Konstytucji. Rozporządzenia, przewidziane w dwóch poprzednich ustępach, będą wydawane z powołaniem się na postanowienie Konstytucji, zawarte w tych ustępach, na wniosek Rady Ministrów i podpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów i wszystkich ministrów, oraz ogłoszone w Dzienniku Ustaw. Rozporządzenia te tracą moc obowiązującą, jeżeli nie zostaną złożone Sejmowi w ciągu dni 14 po najbliższym posiedzeniu Sejmu lub jeżeli po złożeniu ich Sejmowi zostaną przez Sejm uchylone.
Art. 6
W art. 58 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. dodaje się następujące nowe zdanie: Wniosek, żądający ustąpienia Rady Ministrów lub poszczególnych ministrów, nie może być poddany pod głosowanie na tem posiedzeniu, na którem został zgłoszony.
Art. 7
Wykonanie niniejszej ustawy powierza się Prezesowi Rady Ministrów i wszystkim ministrom.
Art. 8
Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem jej ogłoszenia.
Źródło: Nowela sierpniowa (1926), dostępny w internecie: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19260780442/O/D19260442.pdf [dostęp 11.05.2021].
Wskaż stwierdzenia zgodne z nowelą sierpniową.
- Nowela ograniczała uprawnienia prezydenta.
- Nowela wzmacniała władzę prezydenta.
- Nowela zmieniała kompetencje sejmu i senatu.
- Tylko prezydent mógł rozwiązać parlament.
- Prezydentowi odebrano prawo wydawania rozporządzeń.
- Prezydent mógł zmienić konstytucję zgodnie ze swoją wolą.
Przypomnij, jak należy rozwinąć skrót BBWR.
- Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem
- Bezpartyjny Blok Wspomagania Reformatorów
- Bezpartyjny Blok Wprowadzania Rad
dla zainteresowanych
Wskaż elementy flagi świadczące o tym, że była ona symbolem władzy wojskowej.
Wyjaśnij, o czym może świadczyć buława na fladze GISZ.
Artykuły Konstytucji kwietniowejArt. 2.
(1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa.
(3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronna i stanowisko wśród narodów świata.
(4) W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.Art. 3.
(1) Organami Państwa, pozostającymi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, są:
Rząd,
Sejm,
Senat,
Siły Zbrojne,
Sądy,
Kontrola Państwowa.
(2) Ich zadaniem naczelnym jest służenie Rzeczypospolitej.Źródło: Konstytucja kwietniowa, dostępny w internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1935.html [dostęp 11.05.2021].
Czy Konstytucja kwietniowa zachowywała zasadę trójpodziału władzy? Uzasadnij odpowiedź, przytaczając odpowiednie argumenty.
Konstytucja kwietniowa - fragmentyArt. 16.
(1) Wybór Prezydenta Rzeczypospolitej odbywa się w sposób następujący:
(2) Kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej wybiera Zgromadzenie Elektorów.
(3) Ustępującemu Prezydentowi Rzeczypospolitej służy prawo wskazania innego kandydata.
(4) Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej z tego uprawnienia skorzysta, wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej dokonają obywatele w głosowaniu powszechnym z pomiędzy dwóch kandydatów: Zgromadzenia Elektorów i ustępującego Prezydenta Rzeczypospolitej.
(5) Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej oświadczy, że nie zamierza skorzystać z prawa wskazania kandydata albo w ciągu siedmiu dni od dokonanego przez Zgromadzenie Elektorów wyboru nie wskaże innego kandydata i nie zarządzi głosowania powszechnego — kandydat Zgromadzenia Elektorów uznany będzie za obranego na Prezydenta Rzeczypospolitej.Źródło: Konstytucja kwietniowa, dostępny w internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1935.html [dostęp 11.05.2021].
Wyjaśnij, jakie zmiany wprowadzono w zasadach elekcji głowy państwa.
Słownik
jednogłośne uznanie czegoś
BBWR (Bezpartyjny blok Współpracy z Rządem) - ugrupowanie polityczne zwolenników rządów J. Piłsudskiego, utworzone w styczniu 1928 r. przez Walerego Sławka; skupiał konserwatystów, część prawicy, Partię Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej, grupy rozłamowe z PPS, NPR i ze stronnictw chłopskich; program BBWR zapowiadał wzmocnienie władzy wykonawczej i niezależność prezydenta od izb ustawodawczych; w wyborach do sejmu 1930 r. uzyskał większość mandatów (55,6%) i utworzył najsilniejsze ugrupowanie polityczne w sejmie
tu: wybór przez głosowanie na wysokie stanowisko lub urząd
Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, kierowane było przez Wincentego Witosa; opowiadało się za ustrojem demokracji parlamentarnej, głosiło konieczność reformy rolnej za odszkodowaniem i tworzenia dużych gospodarstw chłopskich
grupa ludzi wewnątrz parlamentu lub poza nim, mająca odmienne niż rząd poglądy i broniąca ich wszelkimi dostępnymi środkami
liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do prowadzenia obrad, prawomocności wyborów lub uchwał
władza w państwie należy do narodu, który sprawuje ją pośrednio poprzez swoich przedstawicieli w sejmie lub senacie, lub bezpośrednio, gdy głosuje w referendum i podejmuje inicjatywy obywatelskie
wybory polegające na wyborze elektorów, którzy wybierają przedstawicieli
całokształt przepisów, jakie regulują kwestie wyborcze np. sposób przeprowadzania wyborów oraz podział głosów na mandaty
pełnomocnictwo udzielone osobie sprawującej funkcję pochodzącą z wyboru
ustawa o zmianie Konstytucji z 17 marca 1921 r., wzmacniała władzę wykonawczą Prezydenta RP, przyznając mu prawo do rozwiązania parlamentu oraz prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy