Demokracja w Rzeczypospolitej Polskiej
Władza sądownicza - sądy powszechne i administracyjne
wymieniać konstytucyjne zasady działania sądów w Polsce;
charakteryzować, co to jest gwarancja niezawisłości sędziowskiej;
omawiać kompetencje, organizację i sposób działania polskich sądów;
charakteryzować strukturę polskiego wymiaru sprawiedliwości.
WstępPięciuset członków Wielkiej Rady wybierano losem co roku, po pięćdziesiątce w każdej z dziesięciu grup obywateli ateńskich. Wylosowanym mógł być każdy, kto tylko skończył 30 lat życia i miał pełne prawa obywatelskie. Wedle losu urzędowały poszczególne pięćdziesiątki kolejno przez 35 lub 36 dni każda. Urzędujący za każdym razem obywatele nazywali się prytanami. […] tak troskliwie broniły się Ateny przeciw wszelkim próbom skupienia i zatrzymania władzy w ręku jednego człowieka lub jakiejkolwiek grupy jednostek, choćby nawet najlepszych i najzdolniejszych.
Demokracja ateńska musiała się pilnować tym bardziej, że w mieście były grupki i kluby ludzi młodych, którzy z ironią i pogardą patrzyli na tych wylosowanych rajców, sędziów, wodzów i ojców ojczyzny, a sympatyzowali ze Spartą, w której nie rządził „kto bądź”. Wiedziano w Atenach, kto tak krytycznie nastraja młodych ludzi, kto spędza ranki w salach gimnastycznych na mędrkowaniu z młodymi, którzy nie filozofować powinni, ale szanować istniejący ustrój ojczyzny i służyć mu bezkrytycznie. Sokrates nawet się nie krył z pochwałami dla ustroju państwowego Sparty, Teb, Megary, Krety – samych arystokratycznie rządzonych państw. Żarliwi demokraci ateńscy mieli na niego oko już od dawna.
Źródło: Władysław Witwicki, Wstęp, [w:] Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon , tłum. Władysław Witwicki, Warszawa 1984, s. 22.
Określ, co mogło kierować tymi, którzy skazali Sokratesa na śmierć?
Konstytucyjne zasady działania sądów
Konstytucja RP zawiera wiele regulacji określających podstawowe zasady działania trzeciej władzy. Dotyczą one zasad organizacji sądownictwa oraz praworządnego procesu, a także praw jednostki związanych z postępowaniem sądowym.
Zasada | Opis |
|---|---|
Instancyjność (art.176, ust.1 Konstytucji ) | Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. W każdej sprawie rozpatrywanej przed sądem musi istnieć możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji, w celu zbadania orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. |
Udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art. 182 Konstytucji RP) | W niektórych sądach pierwszej instancji w składzie orzekającym zasiadają nie tylko zawodowi sędziowie, ale także tzw. ławnicy. Ławnikiem może zostać obywatel polski, który ukończył 30 lat, ma co najmniej średnie wykształcenie, pracuje lub mieszka w obszarze działania danego sądu co najmniej przez rok oraz odznacza się nieskazitelnym charakterem. Wyboru ławników na 4‑letnią kadencję dokonuje rada gminy. W wyniku znowelizowanej ustawy o Sądzie Najwyższym z 2018 roku pojawiła się instytucja ławnika, jako czynnika społecznego mającego uczestniczyć w postępowaniach ze skargi nadzwyczajnej oraz postępowaniach dyscyplinarnych prowadzonych przez SN. Ławnik Sądu Najwyższego powinien mieć ukończone 40 lat .Ważne jest aby posiadał obywatelstwo wyłącznie polskie, miał co najmniej wykształcenie średnie i był nieskazitelnego charakteru. |
Jawności rozprawy (art. 45 Konstytucji RP) | Każdy obywatel ma prawo wejść na salę i przyglądać się przebiegowi rozprawy. Zasada ta, zgodnie z art. 45 ust. 2 Konstytucji RP, może być ograniczona ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednak nawet gdy nastąpiło ograniczenie jawności rozprawy, ogłoszenie wyroku ma charakter publiczny. |
Ponadto w Konstytucji RP można znaleźć inne zasady, które wpływają na praworządność procesu sądowego. Art. 42 ust. 1 stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Z kolei w art. 42 ust. 3 ustawy zasadniczej zapisano zasadę domniemania niewinności (każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu). Należy także wskazać na art. 40 Konstytucji RP zakazujący tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania oraz art. 41, w którym zapewniono nietykalność i wolność osobistą.
Jednak najważniejszymi prawami jednostki, związanymi z postępowaniem sądowym, są prawo do sądu oraz prawo do obrony. Pierwsze z nich zostało zawarte
w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z kolei prawo do obrony odnosi się do postępowania karnego we wszystkich jego stadiach. Oznacza ono nie tylko możliwość swobodnego wyboru obrońcy lub skorzystania z adwokata z urzędu, ale także taki sposób prowadzenia procedury karnej, aby oskarżony miał możliwość pełnoprawnego uczestnictwa w procesie.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej
Zasada niezawisłości sędziowskiej została wprost wyrażona w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi: sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładuNiezawisłość oznacza stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny od jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych. Niezawisłość oznacza między innymi, że sędzia nie może być pociągnięty do jakiejkolwiek odpowiedzialności za treść wydawanych przez siebie orzeczeń. Niezawisłość jest zarazem ograniczona przez podporządkowanie sędziego przepisom konstytucji i ustaw, w ramach i na podstawie których winien on dokonywać wszystkich czynności.
Źródło: Leszek Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu., Warszawa 2018, s. 391.
Wyjaśnij zasadę niezawisłości sędziowskiej.
W praktyce, aby zapewnić sędziom rzeczywistą niezawisłość, istotne znaczenie ma sposób ich powoływania oraz personalne i merytoryczne gwarancje, stabilizujące ich pozycję oraz sytuację prawną.
Zgodnie z art. 179 Konstytucji RP sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Wniosek ten jest zwieńczeniem długiej procedury, w ramach której ocenia się kwalifikacje kandydata do tego urzędu.
Gwarancje formalne niezawisłości sędziów
Rodzaj gwarancji | Opis |
|---|---|
Stabilizacja urzędu sędziego | Sędziowie są powołani na czas nieoznaczony. |
Nieusuwalność sędziego | Sędzia może zostać pozbawiony urzędu w wyjątkowych, przewidzianych w ustawie przypadkach, wyłącznie na mocy orzeczenia sądu. |
Nieprzenaszalność sędziego | Sędzia nie może być, bez swojej zgody, przeniesiony na inne stanowisko lub do innego sądu. |
Immunitet sędziowski | Sędzia może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej tylko za zgodą sądu. Nie może być także zatrzymany lub aresztowany, chyba że zostanie zatrzymany na gorącym uczynku. |
Odpowiedzialność dyscyplinarna | Sędzia ponosi odpowiedzialność za naruszenie obowiązków oraz za wykroczenia wyłącznie przed sądem dyscyplinarnym, złożonym z sędziów. |
Niepołączalność stanowisk | Sędzia nie może zajmować takich funkcji i urzędów, które uchybiałyby jego godności lub utrudniały pełnienie obowiązków. |
Apolityczność | Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić żadnej innej działalności publicznej, której nie da się pogodzić z zasadami niezawisłości sędziów i niezależności sądów. |
Gwarancje statusu materialnego i odpowiedniego wynagrodzenia | Art. 178 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. |
Gwarancje merytoryczne niezawisłości sędziów
Jak wspomniano, sędzia w orzekaniu powinien się kierować jedynie Konstytucją RP i ustawami. W rozstrzyganiu konkretnej sprawy może być zobowiązany do uwzględnienia wskazówek sformułowanych w orzeczeniu sądu wyższej instancji.
Wymiar sprawiedliwości w Polsce
Sąd Najwyższy
Zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Odbywa się to w dwóch podstawowych formach:
rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych;
podejmowanie uchwał rozstrzygających problemy prawne, które budzą wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych i wojskowych.
SN jest sądem kasacyjnym w sprawach rozstrzyganych przez sądy powszechne i wojskowe. KasacjaKasacja oznacza możliwość jedynie uchylenia zaskarżonego orzeczenia, bez możliwości merytorycznego rozpatrzenia sprawy i wydania orzeczenia.
Do kompetencji Sądu Najwyższego należy także orzekanie o ważności wyborów i referendów oraz opiniowanie projektów ustaw i innych aktów prawnych.
Sądownictwo powszechne
Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjneapelacyjne.
Sądy rejonowe powstają dla gminy, kilku gmin lub części gminy. Są to sądy pierwszej instancji. W każdym sądzie rejonowym tworzy się wydziały karny i cywilny. Ponadto można w nich także powoływać wydziały rodzinne i nieletnich, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarcze i ksiąg wieczystych. W Polsce działa 318 sądów rejonowych.
Sądy okręgowe są sądami II instancji w sprawach rozpatrywanych przez sądy rejonowe, mogą być także (np. w sprawach poważniejszych przestępstw) sądami I instancji. Zazwyczaj w sądach okręgowych działają wydziały: karny, cywilny, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych. Ponadto Sąd Okręgowy w Warszawie prowadzi rejestr partii politycznych. W Polsce funkcjonuje 46 sądów okręgowych.
Sądy apelacyjne są sądami II instancji w sprawach, w których I instancją był sąd okręgowy. Obecnie działa w Polsce 11 sądów apelacyjnych.
Wskaż sytuację, która ilustruje zastosowanie zasady dwuinstancyjności.
- W Wydziale Cywilnym Sądu Rejonowego w Białymstoku toczy się postępowanie wszczęte na wniosek o stwierdzenie nabycia spadku.
- Sąd Okręgowy w Szczecinie uchylił decyzję, dotyczącą tymczasowego aresztowania podjętą przez Sąd Rejonowy w Gryfinie.
- Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu sprawy, orzekł, że Art. [...] ustawy o finansach publicznych jest niezgodny Konstytucją RP.
- Sąd Najwyższy rozpoznał protest przeciwko ważności przeprowadzonego referendum ogólnopolskiego.
Sądy administracyjne
Zgodnie z art. 184 Konstytucji RP, sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Do ich kompetencji należy m.in.:
orzekanie w sprawach skarg na decyzje administracyjne,
orzekanie w sprawie legalności aktów prawa miejscowego (uchwalonych przez organy samorządu terytorialnego lub terenowe organy administracji rządowej),
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami jednostek samorządu terytorialnego, a także między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.
Sądami administracyjnymi są wojewódzkie sądy administracyjne (w Polsce jest ich 16) oraz Naczelny Sąd Administracyjny (NSA), który sprawuje również nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych. Rozpatruje on między innymi skargi kasacyjne od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych oraz zażalenia na ich postanowienia. NSA dzieli się na trzy izby: finansową, gospodarczą oraz ogólnoadministracyjną.
Karol wystąpił o zgodę na rozpoczęcie działalności gospodarczej do właściwego urzędu. Otrzymał decyzję odmowną. Złożone przez niego odwołanie zostało też rozpatrzone negatywnie. Karol postanowił wnieść do sądu skargę na decyzję o odmowie wydania pozwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej.
Po przeczytaniu powyższego tekstu zaznacz poprawne zakończenie zdania. W przedstawionej sytuacji Karol powinien wnieść sprawę do...
- Trybunału Stanu.
- sądu apelacyjnego.
- Sądu Najwyższego.
- wojewódzkiego sądu administracyjnego.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej: Sądy wojskowe
Sądy wojskowe to sądy karne. Odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia ponoszą przed nimi:
żołnierze w czynnej służbie wojskowej,
cywilni pracownicy wojska w sprawach związanych z pracą na rzecz sił zbrojnych,
żołnierze sił zbrojnych państw obcych przebywający w Polsce, jeśli umowa określająca zasady ich pobytu taką odpowiedzialność przewiduje.
Sądami I instancji są wojskowe sądy garnizonowe. Odwołania od ich orzeczeń rozpatrują wojskowe sądy okręgowe, które mogą być także sądami I instancji w sprawach szczególnego rodzaju, np. gdy przestępstwa dopuścił się żołnierz mający stopień min. majora.
Obecnie w Polsce istnieją dwa wojskowe sądy okręgowe: w Warszawie i Poznaniu.
W takiej sytuacji sądem II instancji jest Izba Karna Sądu Najwyższego.
Schemat, który przedstawia sądownictwo wojskowe.
W Sądzie Najwyższym znajduje się Izba Karna.
Sądowi Najwyższemu podlegają Wojskowe Sądy Okręgowe, które mają swoje siedziby w Poznaniu i w Warszawie.
Wojskowym Sądom Okręgowym podlegają Wojskowe Sądy Garnizonowe.
Wojskowemu Sądowi Okręgowemu z siedzibą w Poznaniu podlegają Wojskowe Sądy Garnizonowe z siedzibą w:
WSG w Poznaniu,
WSG w Gdyni,
WSG w Szczecinie,
WSG we Wrocławiu.
Wojskowemu Sądowi Okręgowemu z siedzibą w Warszawie podlegają Wojskowe Sądy garnizonowe z siedzibą w :
WSG w Lublinie,
WSG w Warszawie,
-WSG w Olsztynie.
Zwierzchni nadzór nad sądami wojskowymi w zakresie organizacji i działalności sprawuje Minister Sprawiedliwości.
Prowadzenie, w zakresie uprawnień przysługujących Ministrowi Sprawiedliwości, spraw osobowych zajmuje się Departament Kadr i Organizacji Sądów Powszechnych i Wojskowych Ministerstwa Sprawiedliwości.
Nadzór w zakresie czynnej służby wojskowej żołnierzy pełniących służbę w sądach wojskowych sprawuje Minister Obrony Narodowej.
Podsumowanie
We współczesnych systemach demokratycznych władza sądownicza nie powinna podlegać bieżącym wpływom politycznym. Ma ona pewne specyficzne cechy, odróżniające ją od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Po pierwsze, swoją działalność opiera wyłącznie na prawie, a nie politycznych wymogach celowości i efektywności. Po drugie, głównym zadaniem władzy sądowniczej jest rozstrzyganie sporów, które powstają w procesie stosowania prawa lub jego stanowienia. Warunkiem właściwego funkcjonowania władzy sądowniczej jest przestrzeganie zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Wyjaśnij, czy obowiązujące w Polsce zasady praworządnego procesu chronią prawa obywatelskie, czy utrudniają działania wymiaru sprawiedliwości.
Wymień najważniejsze zagrożenia dla niezawisłości i bezstronności sędziów.
Dowiedz się, gdzie znajduje się najbliższy sąd rejonowy i jakie wydziały w nim funkcjonują. Odszukaj też siedziby sądu okręgowego i sądu apelacyjnego, które obejmują swoim zasięgiem twoje miejsce zamieszkania.
Połącz opisy z zasadami i prawami dotyczącymi wymiaru sprawiedliwości w Polsce.
Zasada domniemania niewinności, Prawo do obrony, Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, Prawo do sądu, Zasada dwuinstancyjności
| W każdej sprawie rozpatrywanej przed sądem musi istnieć możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji w celu zbadania orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. | |
| W niektórych sądach pierwszej instancji w składzie orzekającym zasiadają nie tylko zawodowi sędziowie, ale także tzw. ławnicy. | |
| Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. | |
| Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. | |
| Każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, może wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z adwokata z urzędu. |
Zapoznaj się z fragmentem ustawy i wykonaj polecenie.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnegoArt. 25
§ 1. (…) orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:
1) o zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych; (…)
§ 3. (…) rozpoznaje ponadto środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę.
Źródło: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, dostępny w internecie: prawo.sejm.gov.pl [dostęp 13.02.2020].
Kompetencje określone w zamieszczonym fragmencie ustawy ma... Możliwe odpowiedzi: 1. Sąd Najwyższy., 2. sąd rejonowy., 3. sąd okręgowy., 4. sąd apelacyjny.
Słownik
odwołanie się od nieprawomocnego wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji
nadzwyczajny środek zaskarżenia od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego
rozdzielenie kompetencji między poszczególne sądy, pozwalające ustalić, jaki sąd powinien daną sprawę rozpoznać i rozstrzygnąć
funkcja działalności państwa polegająca na rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest osoba fizyczna lub podmiot podobny (np. osoba prawna)
środek odwoławczy od orzeczeń wpadkowych (tzn. nierozstrzygających co do istoty sprawy) stosowanych w różnych postępowaniach sądowych