R1IsLJYAgvJed
Obraz przedstawia mężczyznę zasiadającego na złotym siedzisku w strojnym namiocie ustawionym na placu boju. Namiot stoi wsparty na drewnianych podporach, Na jednej z nich zawieszona tarcza oraz chorągiew. Ziemia w namiocie i tuz przed nim wyłożona dywanami, tkaninami oraz skórami. Mężczyzna w średnim wieku z czarną brodą i wąsami, na głowie czarna, okrągła, wysoka czapka. Na ramionach złoty, powłóczysty płaszcz opadający na ziemię. Pod płaszczem, na piersiach zbroja rycerska. Na nogach czarne spodnie i złote trzewiki. W prawej dłoni rękojeść miecza, lewa dłoń spoczywa na kolanie. Przed mężczyzną grupa ludzi. Pierwszy klęczący przed monarchą, ubrany jest w płaszcz z bogatym ozdobionym wzorem roślinnym, na głowie czapka osadzona głęboko na głowie, wyższa, w podobny wzór jak na płaszczu. Klęczący trzyma w wyciągniętych rękach złotą tacę. Zaraz za nim mężczyzna z brodą pochylony w ukłonie. Obok niego kolejny klęczący człowiek, rękoma dotykający ziemi i czołem bijący pokłony. Za nimi kilkoro innych osób, żołnierz w zbroi z mieczem, duchowny z księgą ozdobioną krzyżem. Za nimi jazda konna, rycerze w zbrojach w piórami zatkniętymi z tyłu na siodłach, tzw. husaria. W rękach trzymają drzewce z chorągwiami, powiewającymi na wietrze. Za królem tłum osób, po lewej stronie charakterystyczna postać wąsatego mężczyzny ubranego w długi, czerwony płaszcz zapinany od szyi do pasa na rząd guzików, z ciemnym, futrzanym, wykładanym, szerokim kołnierzem.

Skutki wojen o wybrzeże Bałtyku, ziemie ruskie, ukraińskie stepy i obronę chrześcijaństwa

Stefan Batory pod Pskowem.
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ruś wchodzi do gry. Wojny w czasach Stefana Batorego

Ostatni mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotthard Kettler w 1561 r., wzorem swojego krzyżackiego odpowiednika Albrechta Hohenzollerna, dokonał sekularyzacji swojego państwa w Inflantach. Zygmunt August przeżył swoje chwile chwały, przyjmując hołd lenny od Kettlera. Kurlandia i Semigalia stały się księstwem lennym, resztę Inflant włączono do Polski i Litwy. Zachowanie tych ziem nie przyszło jednak Rzeczpospolitej łatwo. Wojska polsko‑litewskie w sojuszu ze Szwecją były zmuszone prowadzić wojnę z Moskwą i Danią, aby utrzymać większość spornego terytorium przy sobie. Pokój podpisany w Szczecinie (1570 r.) zamknął pierwszą odsłonę zmagań o Inflanty, które w znakomitej większości pozostały pod panowaniem Polski i Litwy. W 1577 r. wojska cara Iwana IV Groźnego, wykorzystując niespokojną sytuację w Rzeczpospolitej pogrążonej w lokalnych sporach (wojna z Gdańskiem odmawiającym uznania nowego króla, Stefana Batorego), z ogromnym impetem ruszyły w kierunku Bałtyku. Moskiewski monarcha pragnął wywalczyć sobie za wszelką cenę szeroki dostęp do morza. Nowy władca panujący w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Stefan Batory nie zamierzał jednak na to pozwolić.

RjExeHYUI2wyn1
Linia chronologiczna prezentująca następujące wydarzenia. Rok 1561 Poddanie Inflantów Zygmuntowi Augustowi. Lata 1563‑1570 pierwsza wojna północna. Lata 1577‑1582 Wojna Rzeczpospolitej z Moskwą. Lata 1579‑1582 Trzy kampanie wojenne Stefana Batorego. Rok 1586 Śmierć Stefana Batorego. 30 czerwca 1587 Zwołanie wolnej elekcji. 27 grudnia 1587 Koronowanie Zygmunta trzeciego Wazę na króla Polski.
Rzeczpospolita w II poł XVI wieku
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przygotowania do wojny

Król Stefan Batory docenił powagę sytuacji, uznając, że północne rubieże Rzeczypospolitej są zagrożone. Zdeterminowani mieszkańcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego chcieli zdobyć nad Bałtykiem wymarzone „okno na świat”, które umożliwiłoby im szersze kontakty – zwłaszcza handlowe – z bogatym Zachodem. Batory, mając do czynienia z mocno zmotywowanym przeciwnikiem, dysponującym licznymi siłami, postanowił jak najsolidniej przygotować się do prowadzenia działań wojennych. Król położył szczególny nacisk na rozbudowę artylerii oraz piechoty, niezbędnych do zdobywania silnie ufortyfikowanych moskiewskich twierdz. Z braku wystarczających sił polskich powołał do służby swoich rodaków – Węgrów oraz Niemców, a nawet Szkotów. Zadbał także o zorganizowanie oddziałów inżynieryjnych i saperskich dowodzonych przez wysokiej klasy zagranicznych specjalistów. Ponadto z inicjatywy króla kartografowie przygotowali odpowiednie mapy. Batory pomyślał nawet o stworzeniu obozowej drukarni, której zadaniem było szerzenie propagandy wojennej zgodnej z zaleceniami władcy. Przygotowany w ten sposób do odparcia ataku cara Iwana IV Groźnego król polski zdecydował się na przeniesienie wojny na terytorium wroga, zamiast walczyć z najeźdźcą w Inflantach.

R1PXi2enRPtlv
Inflanty stanowiły w czasach wczesnonowożytnych cel ekspansji Moskwy, Danii, Szwecji oraz Rzeczypospolitej nie tylko ze względu na korzystne położenie nad Morzem Bałtyckim. Łakomym kąskiem były również tutejsze bogate, ludne i znakomicie zagospodarowane miasta, takie jak Ryga (tu na ilustracji z 1572 r.).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
ReQebOIVREWAC1
Tereny Rzeczypospolitej zajęte przez Wielkie Księstwo Moskiewskie w latach 1570–1577.
Źródło: Krystian Chariza, licencja: CC BY 3.0.

Batalie sejmowe

Sporym wyzwaniem dla króla Stefana było zmobilizowanie szlachty do uchwalenia podatków na kolejne kampanie wojenne przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Z punktu widzenia zachodnich dzielnic kraju walki toczyły się tak daleko, że trudno było zwolennikom monarchy nakłonić tamtejszą szlachtę do podjęcia większego wysiłku finansowego. Ciężar przekonania posłów do królewskiej polityki zagranicznej spadł głównie na barki zdolnego mówcy, zręcznego polityka, a przy tym najbliższego doradcy Stefana Batorego – Jana Zamoyskiego. To głównie dzięki jego wysiłkom i darowi przekonywania udało się uzyskać niemałe środki finansowe na zorganizowanie trzech kolejnych kampanii wojennych w latach 1579–1582. Pieniędzy starczało na powołanie pod broń około 50 tys. bardzo dobrze zaopatrzonych, dowodzonych i wyszkolonych żołnierzy. Połączenie talentów politycznych Zamoyskiego oraz umiejętności organizacyjnych i dowódczych króla przyniosło wymierne efekty w postaci spektakularnych zwycięstw.

R1bIBImohGGmU
Król Stefan Batory podczas obrad sejmowych w 1578 r. Wskaż na ilustracji senatorów oraz posłów szlacheckich. Czym różnią się stroje senatorów od strojów posłów?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wojna z Rosją

Już pierwsza wyprawa z 1579 r. zakończyła się sukcesem. Siły polsko‑litewskie odbiły z rąk moskiewskich należący niegdyś do Wielkiego Księstwa Połock.

Osiągnięciem drugiej wyprawy z 1580 r. było zajęcie twierdzy Wielkie Łuki. Aby dotrzeć na miejsce, armia królewska musiała przedzierać się bezdrożami wymagającymi karczowania całych połaci lasów. Wielkie Łuki nie wytrzymały naporu nowoczesnej armii. Kiedy oblegającym udało się podpalić drewniane fortyfikacje otaczające miasto, jego obrońcy zdecydowali się na kapitulację.

Jednak największym wyzwaniem dla króla Batorego i kanclerza Zamoyskiego stała się trzecia kampania wojenna, skierowana na potężne miasto Psków (1581/1582 r.).

R1GMxmSIn3mKE
Batory pod Pskowem.
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), 1872, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozejm w Jamie Zapolskim 1582. Zakończenie wojny

Wobec przedłużającego się oblężenia car zdecydował się na podjęcie rokowań. Iwan IV tym bardziej skłonny był do kompromisu, że zwycięstwa Batorego wykorzystali Szwedzi, przejmując kontrolę nad moskiewskim portem w Inflantach, Narwą, odcinając tym samym Wielkie Księstwo Moskiewskie od Bałtyku.  Rozejm podpisano na początku 1582 r. w Jamie Zapolskim. Rzeczpospolita odzyskała Inflanty z Parnawą i Dorpatem, oraz ziemię połocką zagarniętą przez Moskwę w 1563 roku. Odzyskano także utracone wcześniej Homel i Lubecz. Ponadto porozumienie ustalało 10‑letni rozejm pomiędzy walczącymi stronami. Jednocześnie car zrzekł się pretensji do przejętych przez Polskę obszarów na mocy rozejmu. Klęska w wojnie o Inflanty powstrzymała na 100 lat ekspansję Moskwy na zachód.

Autorytet króla Stefana Batorego w Europie niepomiernie wzrósł. Władca starał się wykorzystać popularność do zorganizowania wielkiej wyprawy przeciwko Osmanom. Myślał przy tym nie tylko o interesach Rzeczypospolitej, ale przede wszystkim o wyzwoleniu swojej węgierskiej ojczyzny od tureckiego jarzma. Ambitne królewskie plany przerwała jednak niespodziewana śmierć w 1586 roku.

R1241bes3Q1B9
Nagrobek Stefana Batorego w katedrze wawelskiej. Zmarłego króla artysta Santi Gucci przedstawił w rynsztunku wojennym w otoczeniu symboliki militarnej, podkreślając tym samym jego przewagi na polach walk.
Źródło: Poznaniak, licencja: CC BY-SA 2.5.

Mapa interaktywna. Wojny z Moskwą w okresie panowania Stefana Batorego

RMVl8zWnGZhkt

Mapa przedstawia fragment północno – wschodniej części Europy. Oznaczono na niej granice rozejmu polsko – moskiewskiego z 1570 roku wraz z pasem spornym. Granica przebiega przez wschodnią część Estonii, Inflantów, a na obszarze Państwa Moskiewskiego przez miasta Połock, Uświat. Zasięg zdobyczy moskiewskich 1572 – 1577 wyznaczała granica przebiegająca przez miasta na terenie Inflantów: Ryga i Lenward. Dalej na mapie oznaczono wyprawę połocką wy 1579 roku. Miała ona miejsce na terenie Państwa Moskiewskiego z miasta Świr, przez Postawy pod Głębokie, Dzisnę i Połock. Na mapie oznaczono również kierunek wyprawy wielkołuckiej w 1580 roku na terenie Państwa Moskiewskiego spod miasta Czaśniki, przez Witebsk, Wieliż, Świat, Wielkie Łuki, dalej na Chełm i Starają Russa. Na mapie oznaczono granice rzeczy pospolitej po rozejmie w Jamiem Zapolskim w 1582 roku. Przebiegały one na granicy Estonii i Inflantów, Inflantów i Państwa Moskiewskiego, tu przez miasta: Zawłocze, Wieliż, niedaleko Smoleńska.
Wyprawa połocka w 1579 r. Świr. W Świrze odbyła się (...) narada wojenna senatorów i wyższych dowódców pod przewodem Batorego. Tu miała zapaść ostateczna decyzja, co do kierunku głównego uderzenia. Litwini radzili iść na Psków, wskazując, że Moskale, nie spodziewając się aż tak głębokiego i ryzykownego uderzenia, nie zabezpieczyli miasta etc. Batory jednak uznał ten plan za zbyt ryzykowny: zapuszczanie się dużej masy wojsk tak daleko od granic, pozostawienie za sobą tylu warowni nieprzyjacielskich, widmo fatalnego odwrotu na wypadek niepowodzenia (...) sprawiło, że, podług niego, należało zaatakować cel bliższy. Tym celem był Połock nad Dźwiną- “brama do Inflant i Litwy” (...). Rada senatorów przychyliła się do zdania króla. Teraz Batory zadbał o rzecz być może równie ważną jak bombardy, arkebuzy i szable: o uzbrojenie żołnierzy w świadomość sensu i celów wojny. Dwunastego lipca 1579 roku z “latającej drukarni” Walentego Łapki wyszedł duży manifest pisany po łacinie, kierowany do wszystkich narodów. Aby zrozumieli go również żołnierze idący na Połock, manifest przetłumaczono na polski, węgierski i niemiecki.
W Dzisnej leżącej nad Dźwiną (...) hetman Mielecki 5 sierpnia urządził przed królem “popis” wszystkich niemal chorągwi i rot defilujących pod rozwiniętymi sztandarami (...). Przemarsz wypadł doskonale. Ale czujne oko Batorego dostrzegło “rzeczy błazeńskie”, “maskaradę” w uzbrojeniu pancernej jazdy polskiej: ciężkie kulbaki tureckie, pod którymi klekotały jakieś manierki, wiaderka, osełki i miotły do rozbijania pełnych zbroi płytowych, powiewające skóry lwie i tygrysie, bardziej dla ozdoby niż ochrony (...). To wtedy, zdaje się, zrodziła się w Batorym myśl zmiany i całkowitego ujednolicenia uzbrojenia husarii. Żołnierze armii polsko-litewskiej w czasach wojny Stefana Batorego z Wielkim Księstwem Moskiewskim o Inflanty. Nim król przystąpił do zastanowienia się wespół z senatorami nad planem oblężenia, wysłał spod Połocka uniwersał do całej ludności ziem moskiewskich. Bodaj po raz pierwszy w tej części Europy monarcha zwracał się bezpośrednio do ludu, a nie jego pana, objaśniając przyczyny wojny wywołanej przez wiarołomnego Iwana i obiecując “wszystkim tym, którzy się wojskom naszym nie przeciwiąc, dobrowolnie się pod łaskę i panowanie nasze (...) po miejscach swych nieporuszenie zachowani będą”. Oczywiście list ten celował przede wszystkim w połocczan; był jednak czymś więcej niż tradycyjnym, podczas każdej niemal wojny, wezwaniem do poddania się. Cytaty pochodzą z książki: J. Besala, Stefan Batory, Warszawa 1992.
Wyprawa wielkołucka w 1580 r. Czaśniki. Swojej armii przyjrzał się król dokładnie w połowie lipca stojąc na pagórku w Łukomli koło Czaśnik (...). Szczególne wrażenie wywierały zastępy sześciotysięcznej dywizji [Jana] Zamoyskiego, który widząc blisko swych rąk buławę hetmańską, pościągał żołnierzy łapiąc ich na haczyk swej hojności. Wyróżniały się one w specyficzny sposób: plecy jazdy lekkiej przecinały rury samopałów miast przestarzałych łuków (...). Jednym ze źródeł sukcesu było przywiązywanie przezeń wielkiej wagi do siły ognia. Obok oręża ręcznego każdy z jeźdźców miał mieć sprawną broń palną. Oczywiście to samo tyczyło się piechoty, której znaczenie za Batorego wzrosło, podobnie jak pozycja fachowców
Witebsk. Dwudziestotysięczna armia, która miała się jeszcze znacznie rozrosnąć, potoczyła się wreszcie drogą z Czaśnik do Witebska. Sam król zboczył nieco z drogi, aby zbadać stan zamków Lepel i Uła i podjąć decyzję o ich wzmocnieniu bądź zburzeniu (...). W Witebsku postanowiono wojsko podzielić. Prawa kolumna miała pomaszerować na Wieliż i zdobyć go; dowódcą król mianował Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Chwile odpoczynku pod Uświatem osłodził królowi znany orator i pisarz Krzysztof Warszewicki, wygłaszając stosowną mowę po łacinie (...). Tym sposobem wkradł się w łaski królewskie, a dowodem było wypłacenie mu (...) stu złotych. Mowę wygłoszoną koło Uświatu [Warszewicki] ofiarował królowi na piśmie; potem będzie robić tak częściej, zapewniając sobie nie tylko wysokie nagrody od wdzięcznego adresata panegiryków, ale stałą wysoką pensję roczną - 1000 złotych. Królowi wybitne pióra i głosy były bardzo potrzebne i doceniał ich wartość, kiedy służyły jemu. [Rosjanie] wysłali do Zamoyskiego najstarszego popa z warunkami poddania się. Kanclerz zażądał zdania się twierdzy na łaskę króla. Na wieść o rokowaniach Batory stojący z wojskiem litewskim po drugiej stronie Wielkich Łuk zaczął zbliżać się z licznym orszakiem do kanclerza. Był to jednocześnie akt uznania dla Zamoyskiego jako dowódcy, co przypieczętowały łacińskie oracje z obu stron wygłaszane wśród odgłosów trzaskającego w ogniu drewna, na tle kłębów dymu unoszącego się nad Wielkimi Łukami. Cytaty pochodzą z książki: J. Besala, Stefan Batory, Warszawa 1992.
Mapa. Wojny z Moskwą w okresie panowania Stefana Batorego
Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenia 1

R1LEfbdOXxRkc1
Ćwiczenie 1
Uzupełnij luki w tekście. Jako podpowiedź wykorzystaj zbiór pojęć zamieszczonych pod tekstem. W 1561 r. ostatni mistrz 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii, podobnie jak wcześniej Albrecht Hohenzollern, 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii i podzielił swoje państwo: część została przyłączona do państwa polsko-litewskiego, a część stała się pozostającym w zależności lennej od Korony i Litwy księstwem 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii. Inflanty stanowiły łakomy kąsek dla agresywnego i ekspansywnego państwa Iwana IV Groźnego. 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii potrzebował dostępu do morza, by bez problemu rozwijać handel rosyjskimi towarami. W 1577 roku Iwan zajął Inflanty. Dwa lata wcześniej tron Rzeczypospolitej objął Stefan Batory. Wojowniczy król postawił sobie za cel wypędzenie Moskwy z północnej flanki kraju. Kampania 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii była trzecią wyprawą Batorego na Inflanty. Król stosował bardzo skuteczną taktykę. (...) Oblężenie miasta trwało niemal pięć miesięcy.(...) Szturmy na miasto nie powiodły się. Warowni nie udało się zdobyć, jednak kampania zakończyła się sukcesem. Sukces Rzeczpospolitej spowodowany był śmiałymi działaniami zaczepnymi hetmana Krzysztofa Radziwiłła, który nękał państwo moskiewskie i nie pozwolił na koncentrację wojsk przeciwnika. Ostatecznie Iwana do podpisania rozejmu zmusiła interwencja Szwecji, która wykorzystała inflancką awanturę i zaatakowała skupioną na walce z Rzeczpospolitą Moskwę. Na mocy rozejmu w 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii Iwan zwrócił Batoremu Inflanty oraz uznał jego władzę w województwie 1. Zakonu Kawalerów Mieczowych, 2. Jamie Zapolskim, 3. pskowska, 4. połockim, 5. Car, 6. zsekularyzował, 7. Kurlandii.
Źródło: Artykuł Batory pod Pskowem – gra o Inflanty, polskieradio24.pl.
1
Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z tytułami podrozdziałów książki biograficznej poświęconej Stefanowi Batoremu. Następnie zaznacz właściwe dokończenie zdania oraz uzasadnij swój wybór.

Część piąta LEPSZY STRATEG CZY OFICER?
I. Wyprawa na Połock
II. I wyprawa po zgodę
III. Wielkie Łuki
IV. Zdobycze
V. Auratae contiones?
VI. Trzecia siła
VII. Pskowska korzyść a własna skóra
VIII. „Ziele” pod Pskowem
IX. Pax

R12kbmxhvUrrH
Książka ma charakter: Możliwe odpowiedzi: 1. naukowy, 2. popularnonaukowy, 3. źródła historycznego, 4. reportażu, 5. brak właściwej odpowiedzi
RutaoWF5PiDaL
Uzasadnienie (Uzupełnij).
11
Ćwiczenie 3

Rozstrzygnij, która z poniższych ilustracji przedstawia polski, a która moskiewski punkt widzenia na walki o Psków.

Ilustracja A

RtEwhcuPLALKA
Oblężenie Pskowa na obrazie Karla Briułłowa z 1843 r.
Źródło: Karl Bryullov, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracja B

R14vKvafCs850
Jan Matejko, Batory pod Pskowem, 1872 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RSCaKQpD83cyA
Twoja odpowiedź (Uzupełnij).
Ćwiczenie 3
R2X821bLqT3YV
Jaką rolę w walkach o Psków odegrały kompetencje przywódcze Stefana Batorego? (Uzupełnij).
11
Ćwiczenie 4

Przyjrzyj się ilustracjom, a następnie rozstrzygnij, czy wydarzenie z XVI w., które uwiecznił na obrazie Jan Matejko (źródło 2), miało związek z terytorium oznaczonym na mapie cyfrą 1 czy cyfrą 2 (źródło 1). Odpowiedź uzasadnij.

RmSBbDPyiHkXU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z ilustracjami, a następnie rozstrzygnij, czy wydarzenie XVI wieku, które uwiecznił na obrazie Jan Matejko (Źródło 2) miało związek z terytorium oznaczonym na poniższej mapie cyfrą 1 czy cyfrą 2 (Źródło 1). Odpowiedź uzasadnij.

Źródło 1.

RdFmARDIxaKRL
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie A. Dybkowska, J. Żaryn, M. Żaryn, Polskie dzieje, Warszawa 2002, s. 73, licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło 2.

RgGHwxUZonJKH
Obraz Jana Matejki.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RiIue7TK3cFMC
Wydarzenie XVI wieku, które uwiecznił na obrazie Jan Matejko miało związek z terytorium oznaczonym na mapie cyfrą 1 / cyfrą 2.
RgGiEEKOhlrCU
Uzasadnienie: (Uzupełnij).

Słownik 1

rozejm
rozejm

wstrzymanie lub przerwanie działań wojennych na podstawie układu

kampania
kampania

ciąg działań wojennych odbywających się w pewnym okresie na określonym terytorium