Ukraina w Rzeczypospolitej. Kozacy - problem, czy doskonali żołnierze

Największym problemem politycznym w czasach Rzeczypospolitej okazali się Kozacy. Zastosowanie tych oddziałów do oficjalnych działań zbrojnych, np. przez Stefana Batorego pod koniec XVI w., spowodowało wzrost ich aspiracji i zabiegi o zaliczenie ich do wojsk stałych oraz wyłączenie z tradycyjnego systemu stanowego. O wielkość tzw. „rejestru” i uzyskanie statusu odrębnego stanu walczono praktycznie do końca powstania Chmielnickiego w poł. XVII stulecia. Przeciwna takiemu rozwiązaniu była szlachta, choć jej sprzeciw nie wynikał tylko z poczucia zagrożenia konkurencją, bardziej z obawy przed „otworzeniem stanu”. Każdy, kto chciałby zostać szlachcicem, mógłby zbiec i jako Kozak przejść w szeregi szlachty. Stąd ze strony polskiej ciągłe postulaty ścisłego określenia, w jakiej ilości i kto personalnie zostałby wciągnięty do rejestru kozackiego. Miał to też być akt jednorazowy, a nie powtarzany proces.

Porozumienie na takich zasadach okazało się jednak niemożliwe do zrealizowania.

Organizacja i rozwój kozaczyzny

Pojedynczy zbiegowie, uciekający przed tradycyjnym życiem społecznym, udawali się na tzw. „Dnieprowy Niż” czy „Zaporoże”. Stosunkowo szybko zaczęli łączyć się w większe grupy i wytwarzać własne, odmienne normy życia społecznego. Była to swoista demokracja wojenna, która wyłaniała na czas konkretnej wyprawy dowódców, zwanych atamanami kozackimi.

RYf58kNLYRFeE

Na obrazie przedstawiono portret mężczyzny. Na głowie widoczne zakola. Długie wąsy. Na szyi widoczny duży medalion. Ubrany jest w bogato zdobione szaty.

Z biegiem czasu wytworzyła się też organizacja łącząca poszczególne grupy w formie tzw. „siczy”, czyli miejsca, gdzie w umocnionym obozie (koszu) można było się zebrać i prowadzić narady dotyczące planowanych wypraw czy wyboru głównodowodzącego (hetmana). Najsłynniejsza sicz znajdowała się na wyspie Chortycy za porohami.

Dla zainteresowanych

RbpTanqneV3LJ

Film ukazuje silny nurt rzeki.

Film ukazuje silny nurt rzeki.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RbpTanqneV3LJ

Film ukazuje silny nurt rzeki.

Bez progów skalnych grodzących nurt Dniepru, największej ukraińskiej rzeki, nie byłoby prawdopodobnie Kozacczyzny. Łańcuchy podwodnych skał, stanowiących wielkie utrudnienie dla statków, nie dawały szans na rozwój osadnictwa (o miastach nawet nie wspominając), pozwalały jednak na stworzenie niedostępnego schronienia wśród dnieprowych rozlewisk tym, którzy mieli dość odwagi, by przez porohy się przeprawić.

Francuski inżynier Guillaume de Beauplan w swoim dzienniku pisał, że „jedne są pod wodą, drugie na równi z wodą, a inne wystają ponad wodę na 8 do 10 stóp i są wielkie jak domy. Są tak blisko jedne drugich, że stanowią tamę, która wstrzymuje bieg rzeki, która potem spada z wysokości od 5 do 7 stóp”. Dodawał też, że „wśród Kozaków nikt nie może być uznany za prawdziwego Kozaka, kto nie przebędzie wszystkich porohów”.
Odległość od pierwszego do ostatniego porohu wynosiła ok. 65 km. Klasycznych progów, przegradzających cały nurt rzeki było około trzydziestu. W czasie wiosennego przyboru woda przykrywała je wszystkie, z wyjątkiem progu zwanego Nienasytcem, który latem wystawał nad wodę nawet do 4 metrów. Niebezpieczeństwo przeprawy wzmagał bystry nurt rzeki.
O groźbach związanych z poruszaniem się po Dnieprze świadczy nawet nazwa małej wysepki znajdującej się za ostatnim porohem - Kaszewarnica („gotowana kasza”). Jak pisze Beauplan, nazwa wzięła się stąd, że Kozacy „przez to chcieli oznaczyć swoją radość, że bez wypadku przeszli porohy. Na tej wyspie, po skończonej wyprawie, odprawiają ucztę, na której jedną z pierwszych potraw jest kasza jaglana”.
Liczba samych porohów była sporna i różnie w różnych czasach przyjmowana. Teraz już ich nie ma, bo zostały zalane wodami zbiornika Dnieprowskiej Elektrowni Wodnej.

RkfQCrejT8Ghe1

Na ilustracji przedstawiono mapę, na której w centrum widać rzekę ciągnącą się zakolami w poprzek ilustracji. Po obydwu jej stronach widać fragment lądu. Po środku ilustracji na dole jest napis w ramce Tractus Borysthenis, a wokół obramowania widać mężczyzn w kolorowych szatach i czapkach.

RsIDc5HbkNiaU

Na zdjęciu przedstawiono gród z drewnianym murem. Do grodu prowadzi wysoka drewniana brama. W środku grodu jest kościół. Z tyłu kolejna brama. Oprócz tego parterowe zabudowania ze spadzistymi dachami. Wokół grodu sucha fosa oraz wzgórza i drzewa. Widać ludzi zwiedzających gród i okolice.

R19AwiBoaXGOi

Na zdjęciu przedstawiono współczesną rekonstrukcję siczy kozackiej na wyspie Chortyca. Do grodu prowadzi wysoka drewniana brama z krzyżem na spadzistym dachu. W okół jest drewniane ogrodzenie z wbitych pali. Widać także dachy zabudowań siczy. Na pierwszym planie - rekonstrukcja ołtarza neolitycznego. W tle widać zaporę elektrowni wodnej.

R1YXIR2MNp9PE

Na zdjęciu widać drewniany most oraz wieżyczkę. W tle widnieje kościół. Na dole po lewej zauważalna jest trawa. Obok parterowy budynek ze spadzistym dachem. Na niebie chmury.

Kozacy od końca XV w., i coraz intensywniej w XVI w., najeżdżali ziemie Imperium Osmańskiego. Budowali specjalne łodzie zwane czajkami, na których przeprawiali się przez Morze Czarne i docierali m.in. do Trapezuntu, Synopy, Warny, podchodząc pod mury stołecznego Stambułu. Zaostrzało to i tak napięte stosunki polsko‑tureckie.

R1Pl5TEevuhRU

Na rycinie widać łódź. Znajduje się ona na wodzie. Wystają z niej wiosła. Pod nią napis Cette Figure fe met au Cahier H. Na górze widok łodzi od góry i z przodu.

RCJOpWA57DdRD

Na rycinie przedstawiono atak Kozaków na czajkach na turecki port na Krymie. Widnieje tam kilkanaście łodzi, w których znajdują się ludzie. Oraz dwa większe statki. W tle widać miasto.

Narastanie napięć na ziemiach ukrainnych – powstania kozackie, problemy religijne, rozwój gospodarczy – jego dobre i złe strony

Od końca XVI w. zaczęły narastać napięcia między Kozakami a władzami Rzeczypospolitej. Wynikały one przede wszystkim z tego, że Kozacy nie mieścili się w dość sztywnych ramach systemu stanowego. Nie byli ani szlachtą, ani chłopami, ani mieszczanami. Ich status najbardziej zbliżony był do wojska, ale dopiero wówczas, gdy zaczęto ich zaciągać na służbę, czyli wpisywać do specjalnego rejestru (tzw. kozacy rejestrowi).

Dodatkowym czynnikiem, potęgującym napięcie na ziemiach ruskich, był problem religijny i niepełne zaakceptowanie warunków unii kościelnej w Brześciu z 1598 roku. Kozacy poparli - podobnie jak doły społeczne - tradycyjne prawosławie, stając się jego najważniejszym sojusznikiem. Tym samym, każde powstanie kozackie od lat 20. XVII w. miało także podtekst „wojny religijnej”, co z pewnością ułatwiało wszystkim „zbuntowanym” budowę poczucia odrębności.

Powstania kozackie XVI‑XVIII w.

R14Go4rOaSymn

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R14Go4rOaSymn

Film nawiązujący do treści materiału

Ponad 50 lat minęło od wybuchu pierwszego z powstań kozackich, powstania Kosińskiego, zanim w 1648 roku wybuchło powstanie Chmielnickiego. Jednocześnie było ono ósmym, dużym powstaniem w tym przedziale czasu.

Powstanie Chmielnickiego

Największe powstanie kozackie na Ukrainie wybuchło w 1648 roku. Przyczyny zrywu były podobne, jak przy poprzednich buntach. Na dodatek wszystkich Kozaków pozostających poza rejestrem (od poprzedniego powstania ograniczono ich liczbę do 6 tys.) zaczęto traktować jak zwyczajnych chłopów.

Do niezadowolonych należał również Bohdan Chmielnicki, który miał wprawdzie pochodzenie szlacheckie i należał do starszyzny kozackiej, ale to nie uchroniło go przed nadużyciem władzy ze strony administracji państwowej. Stanął na czele wszystkich niezadowolonych, a po ucieczce na Sicz namówił rozgoryczonych Kozaków do podjęcia walki.

Rx0YGV8lrsl6Z

Na obrazie przedstawiono portret mężczyzny z długimi wąsami. W jednej ręce trzyma broń, a w drugiej buławę hetmańską. Nosi ona wyraźnie cechy insygnium, czyli symbolu władzy. Na barkach jest płaszcz, a na głowie czapka. W prawym górnym rogu nieczytelny herb.

Powstanie w 1648 roku przybrało od początku niezwykle żywiołowy i krwawy charakter. Niezadowolenie Kozaków i przyłączających się do nich dołów społecznych, tzw. 'czerni', kierowało się przeciwko tym, których uznawali za winnych 'ucisku' i 'niesprawiedliwości'.

RLXGF7WUWvVgJ

Film na temat powstania chmielnickiego.

Film na temat powstania chmielnickiego.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RLXGF7WUWvVgJ

Film na temat powstania chmielnickiego.

Najważniejszą postacią powstania kozackiego z 1648 roku był bez wątpienia hetman Bohdan Chmielnicki. Wprawdzie w początkach powstania zapewne po części kierowały nim prywatne krzywdy, jednak szybko stał się wyrazicielem woli większości społeczności ziem ruskich. Widziano w nim niekwestionowanego przywódcę o olbrzymim autorytecie, stąd ważne było określenie jego rzeczywistych celów. Sprawa jest o tyle drażliwa, że również dzisiaj ocena ta rzutuje na emocje narodowe: Ukraińców, Polaków i Rosjan.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

R1M60VYr0fpZm

Na rysunku przedstawiono portret mężczyzny do pasa. W rękach trzyma buławę i rękojeść szabli. Ma czapkę z dwoma piórami na głowie. Barki przykrywa płaszcz.

RrchNfxyi76Kc

Na rysunku przedstawiono portret mężczyzny. Posiada włosy do ramion oraz wąsy. Przy jego pasie widnieje szabla. Na ramionach ma płaszcz. W tle widać zamek.

R19MDJrf7jg0c1

zadanie interaktywne

Porównaj oba portrety. Udziel odpowiedzi na pytanie, czy daleko idące podobieństwo przedstawień obu postaci wynikało z:

• pokrewieństwa
• tradycji przedstawienia osoby króla
• chęci podkreślenia znaczenia, jakie zdobył Chmielnicki

RiHoPGSemmuwB

Ćwiczenie 1

Kim był Bohdan Chmielnicki? Zaznacz jedną prawidłową odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: 1. przywódcą powstania kozackiego, 2. królem Polski, 3. carem rosyjskim

Ćwiczenie 2

R10bga0NHY077

Na obrazie rada zgromadzonych kozaków w plenerze. Na pierwszym planie mężczyzna stojący na podeście. Ubrany jest w długie szaty. W dłoni trzyma buławę uniesioną do góry, a drugą dłonią wskazuje na tłum. Przy pasie ma pistolet. Za nim stoją mężczyźni z skórzanych czapkach i z pasami na biodrach. Jeden z nich uderza w bęben. Niektórzy są odwróceni w przeciwną stronę niż mężczyzna na pierwszym planie. Tłum przed podestem jest uzbrojony w sierpy i długie, ostre narzędzia. Jeden z nich trzyma mężczyznę, który klęczy i jest pochylony głową do ziemi. W tle widać dym oraz chmury.

R1WqPr7xr7FSd1

zadanie interaktywne

Przyjrzyj się ilustracji odnoszącej się do stanu szlacheckiego i odpowiedz na pytanie: z jakich przyczyn na prezentowanym obrazie tak silne eksponowane było różnego rodzaju oręż.

• Prezentowane były lupy wojenne.
• Z powodu zagrożenia atakiem.
• Z powodu aspiracji Kozaków do awansowania do stanu szlacheckiego, który szczycił się swoją bronią.
• Z powodu zdenerwowania, jakie wywołał przemawiający.

Ćwiczenie 2

Wskaż, kto okazał się największym problemem politycznym dla Rzeczypospolitej, zwłaszcza dla szlachty, w I poł. XVII wieku.

R2FdiaHaq3o0V

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zastanów się, kto sprwiwał najwieksze problemy polityczne.

Pokaż odpowiedź

Największym problemem politycznym w czasach Rzeczypospolitej okazali się Kozacy.

Ćwiczenie 3

R1XdM4gzDNDGU

Na obrazie przedstawiono kilkudziesięciu ludzi na pierwszym planie i kilkaset na drugim planie. Ludzie na pierwszym planie siedzą przy stole i sporządzają pismo. Piórem pisze mężczyzna z ciemnymi gładko uczesanymi włosami z wąsami. Obok niego przy stole siedzi 6 mężczyzn. Jeden z nich ma odkryty tors. Na głowie mają tylko drobny kosmyk włosów. Są uzbrojeni w szable. Dwóch się nachyla, a kilku stoi. Wszyscy się uśmiechają lub śmieją.

Rm1MiCSDwBHzd1

zadanie interaktywne

Zwróć uwagę na elementy oręża, jakie można zauważyć na obrazie - szable, strzelby itd. i dokończ zdanie właściwymi wyrażeniami. Elementy oręża były:

• jednolite
• skromne
• tanie
• bogato zdobione
• wysadzane kamieniami i drogocennymi materiałami
• otaczane były szacunkiem i dbałością

R1Y61VhCIPjmQ

Ćwiczenie 3

Zadanie interaktywne

Ćwiczenie 4

Zapoznaj się z opisem poniższej ilustracji i wskaż, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.

Zapoznaj się z opisem poniższej ilustracji i wskaż, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.

Zapoznaj się z opisem poniższej ilustracji i wskaż, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.

Zapoznaj się z poniższą ilustracją i wskaż, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.

R1aYZXiVP1eR1

Rycina przedstawia hetmana Sahaidachny. To starszy, brodaty mężczyzna siedzący na koniu. W prawej ręce trzyma buławę, do pasa ma przytroczony kołczan z łukiem i strzałami.

R18SK1IlnsuwX

Przedstawiony na rycinie mężczyzna:. pełnił funkcję pułkownika wojska zaporoskiego. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. pochodził z warstwy drobnej szlachty prawosławnej. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. należał do wyższej warstwy, prawdopodobnie starszyzny kozackiej. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

Przedstawiony na rycinie mężczyzna:. pełnił funkcję pułkownika wojska zaporoskiego. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. pochodził z warstwy drobnej szlachty prawosławnej. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. należał do wyższej warstwy, prawdopodobnie starszyzny kozackiej. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na ubiór, znaki i insygnia władzy.