Skutki wojen o wybrzeże Bałtyku, ziemie ruskie, ukraińskie stepy i obronę chrześcijaństwa
Zagrożenie ze strony Turcji. Najazdy Tatarów
W wyniku zajęcia wschodnich Węgier przez Turcję po bitwie pod Mohaczem w 1526 r. Polska znalazła się w rzędzie krajów zagrożonych przez imperium osmańskie. Zygmunt Stary jednak starał się zachować pokojowe stosunki z Turkami. Rzeczpospolita korzystała z tego, że ekspansja turecka kierowała się na kraje dziedziczne Habsburgów (zachodnie Węgry i Austrię) oraz na teren basenu Morza Śródziemnego.
Stosunki z Turcją w XVI i na początku XVII w.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RyWewrDNuJB2I
Nagranie filmowe dotyczące pogranicza Rzeczpospolitej z Turcją.
Objęcie tronu Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez Stefana Batorego w 1576 r. otworzyło nowy etap w stosunkach polsko‑tureckich. Pochodzący z Siedmiogrodu władca planował stworzenie koalicji antyosmańskiej, która wypędziłaby Turków z Węgier, a być może i z Bałkanów. Rzeczpospolita mogłaby wówczas oprzeć swe granice o Morze Czarne. Jednak konflikty z Gdańskiem i państwem moskiewskim, a potem śmierć króla przekreśliły te plany. Politykę Batorego starał się kontynuować kanclerz Jan Zamojski, choć jego ambicje nie wykraczały poza ponowne uzależnienie Mołdawii i Wołoszczyzny od Polski. Dowodził on wyprawami, które wprowadziły na oba trony władców popieranych przez Rzeczpospolitą. Już jednak w 1601 r. Turcy odzyskali wpływy w Mołdawii i na Wołoszczyźnie.
Przyczyny konfliktu
Punktami zapalnymi w stosunkach polsko‑tureckich pozostawały, z jednej strony, samowolne wyprawy Kozaków i magnatów kresowych przeciw chanatowi krymskiemu i prowincjom tureckim nad Morzem Czarnym, z drugiej zaś – najazdy tatarskie na południowo‑wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Gdy w 1615 r. Kozacy najechali i obrabowali okolice Stambułu, cierpliwość sułtana się wyczerpała. Hetman Żółkiewski zapobiegł wówczas wybuchowi wojny, złożywszy obietnicę powstrzymania najazdów kozackich. Kiedy jednak cztery lata później król Zygmunt III na prośbę zajętych tłumieniem powstania czeskiego Habsburgów zgodził się, by polskie oddziały lisowczyków splądrowały Siedmiogród, pozostający pod luźną zwierzchnością lenną Turcji, sułtan uznał to za powód do wypowiedzenia Polsce wojny. Próba powstrzymania agresji tureckiej na terenie Mołdawii zakończyła się klęską pod Cecorą w 1620 r. i śmiercią Żółkiewskiego. Kolejny najazd Turków udało się Polakom zatrzymać pod Chocimiem w 1621 roku. Dowodzone przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza i Stanisława Lubomirskiego wojska polskie, wzmocnione oddziałami kozackimi, dzięki silnej artylerii i talentowi inżynierów wojskowych zdołały utrzymać pozycje obronne. Podpisany w tym samym roku pokój chocimski ustalił granicę stref wpływów na Dniestrze.
Lisowczycy
Byli polskim odpowiednikiem zachodnioeuropejskich najemników, zwanych z włoska kondotierami. To bractwo żołnierskie powstało podczas wojny polsko‑szwedzkiej w Inflantach na początku XVII w. i składało się z nieopłaconych na czas żołnierzy hetmana Chodkiewicza. Najczęściej byli to przedstawiciele drobnej szlachty mazowieckiej oraz wzbogaceni na wojnie plebejusze. Aby wymusić żołd, zawiązali oni konfederację, której głównym zajęciem stało się rabowanie dóbr królewskich i duchownych. Na ich czele stanął w 1604 r. były husarz Aleksander Lisowski, od którego nazwiska ukuto nazwę formacji. Lisowczycy, skompromitowani łupiestwami w Polsce, najęli się na służbę u drugiego Dymitra Samozwańca. W 1610 r. część z nich włączono do armii Rzeczypospolitej.
Lisowczycy byli lekką jazdą. W walce ich atutem była szybkość i zaskoczenie, gdyż poruszali się bez taboru, a zaopatrywali się, grabiąc i rabując. Używano ich do rajdów kawaleryjskich w celu zniszczenia kraju przeciwnika, aby uniemożliwić mu utrzymanie w terenie własnej armii. W 1618 r. lisowczycy splądrowali Siedmiogród, następnie wynajęci przez Habsburgów uczestniczyli w wojnie trzydziestoletniej. W połowie lat 30. XVII w. formacja została rozproszona.
Wróg u bram chrześcijaństwa
Klęska pod Cecorą otworzyła wojskom Osmana II drogę do spełnienia wcześniejszych gróźb „wzięcia Krakowa”. Czambuły tatarskie zapędziły się aż po San, zwiastując nadejście głównych sił tureckich. W obliczu zagrożenia sejm uchwalił podatki na blisko 40‑tysięczną armię. Dowództwo nad wojskiem objął kolejny weteran wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII w. – urodzony w 1561 r. Jan Karol Chodkiewicz, hetman litewski. Siły Rzeczypospolitej dodatkowo wsparli Kozacy (30 tys. ludzi) pod dowództwem atamana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego. Do wojska dołączył syn Zygmunta III Wazy, szykowany do roli następcy tronu książę Władysław. Tymczasem sułtan Osman II wysłał do boju 100‑tysięczną armię, wspomaganą przez 20 tys. Tatarów. Sędziwy hetman nie przestraszył się przewagi liczebnej. Na pytanie, przeciwko jakiej sile przyjdzie walczyć siłom polsko‑litewsko‑kozackim, miał odpowiedzieć lakonicznie: „Policzym ich, jak ich pobijem”. Chodkiewicz nie doczekał jednak końca walk. Zmarł we wrześniu w obozie, przed śmiercią przekazawszy dowodzenie nad wojskiem podczaszemu koronnemu Stanisławowi Lubomirskiemu.
Istotną rolę w obronie Chocimia odegrał książę Władysław. Pomimo choroby zdołał zapanować nad niesnaskami i paniką, jaka zapanowała po śmierci Chodkiewicza. Zacięte walki nie przyniosły jednoznacznego rozstrzygnięcia. Wraz z nadejściem zimy 1621 r. rozpoczęły się pertraktacje pokojowe. Ostatecznie strony konfliktu postanowiły, że dotychczasowe granice pozostaną niezmienione.
Funkcję hospodarów w Mołdawii (którą zarówno Polacy, jak i Turcy uważali za swoją strefę wpływów) mieli pełnić przyjaźni wobec Rzeczypospolitej katolicy. Polacy zobowiązali się powściągać najazdy kozackie na wybrzeża osmańskie, Turcja zaś przyjęła podobne zobowiązanie w stosunku do Tatarów. Taktyczne zwycięstwo Rzeczypospolitej pod Chocimiem spotkało się z wielkim rozgłosem w Europie. Była to bowiem jedna z największych klęsk głównych tureckich sił lądowych w starciu z Europejczykami od czasów średniowiecza. Pokój między Rzecząpospolitą a państwem Osmanów okazał się względnie trwały. Wojny na froncie południowym ustały na prawie pół wieku.
Ćwiczenia
W tabeli poniżej te informacje, których potwierdzenie znajdziesz w źródle, oznacz jako prawdziwe, a te, których źródło nie potwierdza – jako fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Armia turecka była wieloetniczna. | □ | □ |
| Wódz armii polskiej ukazany został w czerwonym płaszczu. | □ | □ |
| Wśród walczących rozpoznać można polskich husarzy. | □ | □ |
| Łukami posługują się jedynie żołnierze tureccy. | □ | □ |
| Hetman Żółkiewski zginął z rąk janczarów. | □ | □ |
| Na obrazie znajduje się element symbolizujący religię muzułmańską. | □ | □ |
Określ, na czasy których władców Polski przypadają opisane w tekstach wydarzenia. Umieść imiona królów w odpowiednich miejscach w tabeli.
Walery Eljasz‑Radzikowski (1840–1905) stworzył malarską wizję śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Chocimiem w XIX w., a więc ponad 200 lat po walce. Dzieło nie jest zatem realistyczne. Rozstrzygnij, czy autor obrazu przedstawia krytyczny, czy afirmujący stosunek do hetmana i w jaki sposób to osiąga oraz czemu to służyło.
Walery Eljasz‑Radzikowski (1840–1905) stworzył malarską wizję śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Chocimiem w XIX w., a więc ponad 200 lat po walce. Dzieło nie jest zatem realistyczne. Rozstrzygnij na podstawie opisu obrazu, czy autor obrazu przedstawia krytyczny, czy afirmujący stosunek do hetmana i w jaki sposób to osiąga oraz czemu to służyło.
Uzupełnij luki w tekście. Odpowiednie słowa wybierz spośród podanych niżej.
Na podstawie: W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986, s. 229.
sejm nadzwyczajny, pasza, haracz, chan, jarzmo, pospolite ruszenie, pełnomocnicy, hospodar
Na wodza naczelnego sił zbrojnych Rzeczypospolitej wyruszających na wojnę z Turkami sejm powołał 60-letniego schorowanego Chodkiewicza. Oprócz regularnej armii na zapleczu frontu gromadziło się ..................................... Nad bezpieczeństwem spraw państwowych czuwał zaś w gotowości ..................................... Turcy przystąpili do szturmu pod Chocimiem na początku września 1621r. 24 września morale obrońców podłamała śmierć hetmana Chodkiewicza. Po stronie tureckiej natomiast poległ w boju znamienity wojownik Karakas ..................................... Kiedy Polakom zaczynało już brakować prochu, .................................... polscy rozpoczęli rokowania. Turcy domagali się, aby Rzeczpospolita płaciła sułtanowi ..................................... Odpowiedź Polaków była stanowcza: „Lud, do wolności stworzony, prędzej zginie, niż nieugięte przez tyle wieków karki podda pod ....................................”. Ostatecznie pokój nie przyniósł poważniejszych zmian terytorialnych. Turcy zgodzili się natomiast na to, aby każdorazowy .................................... mołdawski był przychylnym Polsce chrześcijaninem. Natomiast tatarski .................................... miał w zamian za podarki wspierać militarnie – w razie konieczności – Rzeczpospolitą.
Na podstawie: W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986, s. 229.
Słownik 1
(arab. sulṭān) tytuł władcy używany w państwach muzułmańskich, m.in. przez Seldżuków, mameluckich władców Egiptu i monarchów osmańskich
porozumienie zawarte pomiędzy dwoma podmiotami (np. partiami bądź krajami), którego celem jest prowadzenie wspólnej polityki
historyczny tytuł władcy chanatu (niewiadomego pochodzenia); tytuł chana przysługiwał tatarskim władcom Krymu
(z tur. czapuł – zagon) specjalnie wydzielony oddział Tatarów, którego zadaniem było – w oderwaniu od sił głównych – dokonywanie zagonu w głębi terytorium nieprzyjaciela celem zdezorganizowania zaplecza i odwrócenia uwagi od działań własnych sił głównych, a także zagarnięcia zdobyczy, przede wszystkim jasyru
(danina; z tur., arab. charadż – pogłówne) podatek nakładany dawniej na niemuzułmańską ludność w krajach muzułmańskich
stare słowo pochodzenia słowiańskiego, oznaczające pana, władcę, księcia; w języku polskim stosowane najczęściej z przymiotnikami „mołdawski” lub „wołoski” – dla określenia władcy Mołdawii lub Wołoszczyzny w wiekach XIV–XVIII
turecka dynastia panująca w imperium tureckim w latach 1299–1922; nazwa pochodzi od Osmana I, władcy tureckiego z przełomu XIII i XIV w.