Wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją

Na początku XVI wieku Polska i Szwecja nie miały wspólnej granicy, dlatego ich kontakty nie były zbyt intensywne. Jednak gdy w drugiej połowie XVI wieku nad Bałtykiem wybuchła wojna o bogatą krainę zwaną Inflantami (dzisiejszą Łotwę i Estonię), Polska i Litwa zaczęły zwracać coraz większą uwagę na Szwecję. Ostatniego polskiego króla z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Augusta, i króla szwedzkiego połączył wówczas wspólny cel. Obaj obawiali się wzmocnienia Księstwa Moskiewskiego, które próbowało zdobyć dostęp do Morza Bałtyckiego i zająć Inflanty. Ostatecznie wojna o tę prowincję zakończyła się porażką cara moskiewskiego Iwana Groźnego. Północną część Inflant (Estonię) zajęli Szwedzi. Część południową przejęła Rzeczpospolita. Oba kraje uzyskały wówczas granicę lądową. Efektem współdziałania Szwecji i Rzeczypospolitej było zawarte wówczas małżeństwo królewicza szwedzkiego Jana Wazy z Katarzyną Jagiellonką, córką króla polskiego Zygmunta Starego.

R5AjeidpANJb4

Obraz przedstawia scenę rodzinną na zamku Gripsholm, gdzie byli uwięzieni Jan III Waza i jego żona Katarzyna Jagiellonka. W scenie uczestniczy też urodzony na zamku ich syn Zygmunt. Rodzina skupiona jest w centrum obrazu: na krześle siedzi Anna Jagiellonka, trzymając w prawym ręku różaniec, a lewą ręką podtrzymując tulącego się do niej małego Zygmunta. Dziecko jest wyraźnie przestraszone i trzyma główkę oraz lewą rączkę na piersi matki. Ubrany w kaftanik z przykrótkimi spodenkami i widocznymi spod nich jedwabnymi rajtuzami malec spoczywa na prawym kolanie matki. Anna Jagiellonka ubrana jest w długą suknię z koronkowym kołnierzem i płaszcz gronostajowy z rozciętymi rękawami. Na głowie ma czepek nakryty toczkiem. Jest zasmucona niepewną przyszłością. Jej mąż Jan III Waza stoi po lewej stronie krzesła, opierając na nim prawe ramię i podtrzymując głowę w geście rezygnacji. Ubrany jest w kaftan z krezą na szyi, wełniane pończochy oraz podbity futrem płaszcz z krótkimi rękawami. Na szyi ma założony łańcuch. Po lewej stronie obrazu przy krześle znajduje się stół z krucyfiksem oraz otwartym modlitewnikiem. Po prawej stronie widoczna jest kotara, zza której na więźniów spoglądają dwaj strażnicy. Noszą oni hełmy i zbroje. Mają halabardy i rapiery u pasa.

R18M09yn0H2js

Mapa przedstawia tereny Rzeczypospolitej zajęte przez Rosję w latach 1570‑1577.

Mapa - Tereny Rzeczypospolitej zajęte przez Rosję w latach 1570‑1577.

Granice państw:

• Królestwo Szwecji,

• Cesarstwo Rosyjskie,

• Wielkie Księstwo Litewskie,

• Królestwo Polskie,

Lenna Rzeczypospolitej:

• Kurlandia,

• Semigalia,

• Prusy Książęce,

Inflanty we wspólnym władaniu Korony i Litwy z miastami: Parnawą, Dorpatem.

Ziemie litewskie przyłączone do Korony po Unii Lubelskiej w 1596 roku: Ziemia Piltyńska.

Granice terenów zajęte przez Cesarstwo Rosyjskie do 1570 roku: część północno‑wschodnich Inflant z miastem Dorpat.

Tereny zajęte przez Cesarstwo Rosyjskie do 1577 roku: Inflanty bez miasta Ryga.

Miasta oblegane przez wojska rosyjskie: Wenden (Kieś).

Kierunki działań wojsk rosyjskich:

• 1572: Nowogród‑Narwa‑Biały Kamień‑Rewel,

• 1577: Nowogród‑Psków‑Dyneburg‑Kokenhausen‑Wenden.

ReZVC6HRfU7O7

Na mapie ziemie zajęte przez Rzeczpospolitą po wojnach o Inflanty.

Mapa - Ziemie zajęte przez Rzeczpospolitą po wojnach o Inflanty.

Granice państw:

• Królestwo Szwecji wraz z Estonią na granicy z posiadłościami inflanckimi należącymi do Rzeczypospolitej,

• Królestwo Danii.

• Cesarstwo Rosyjskie,

• Wielkie Księstwo Litewskie przed 1569 r.,

• Królestwo Polskie przed 1596 r.,

• Królestwo Węgierskie,

• Imperium Osmańskie,

Inflanty we wspólnym władaniu Korony i Litwy do 1651 r. z miastami: Piltyń, Ryga, Dynenburg, Kokenhausen, Parnawa, Dorpat:

Ziemie Litwy przyłączone do Korony do 1651 r.:

• Wołyń,

• Ukraina,

• Zaporoże,

• Podlasie,

• część Dzikich Pól.

Lenna Rzeczypospolitej:

• Kurlandia,

• Semigalia,

• Prusy Książęce.

Kraje Habsburskie:

• Królestwo Czeskie,

• Królestwo Węgierskie.

Granice Cesarstwa Rzymskiego: wschodnia granica z Królestwem Polskim.

Wojna polsko‑rosyjska w latach 1577‑1582:

A. Granice terenów zajęte przez Cesarstwo Rosyjskie do 1570 roku: część północno‑wschodnich Inflant z miastem Dorpat.

B. Tereny zajęte przez Cesarstwo Rosyjskie do 1577 roku: Inflanty bez miasta Ryga.

Miasta oblegane przez wojska rosyjskie: Wenden (Kieś).

Kierunki działań wojsk rosyjskich:

• 1572: Nowogród‑Narwa‑Biały Kamień‑Rewel.

Wyprawy wojenne Stefana Batorego:

• wyprawa połocka w 1579 roku: Świr‑Połock‑Wielkie Łuki. Wieliż‑Wielkie Łuki.

• wyprawa wielkołucka w 1580 roku: Czaśniki‑Witebsk‑Suraż‑Wielkie Łuki.

• wyprawa pskowska w 1581 roku: Witebsk‑Dorohobuż‑Toropiec‑Stańca‑Stara Russa‑Psków. Zawłocze‑Psków.

Miasta oblegane przez Polaków:

• Psków,

• Wielkie Łuki,

• Połock.

Ważniejsze bitwy:

• Połock 1579,

• Psków 1581.

Ważniejsze traktaty i rozjemy: Jam Zapolski 1582.

Granice Rzeczypospolitej po traktacie w Jamie Zapolskim: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie wraz z Inflantami.

Zygmunt III Waza królem Rzeczypospolitej

R1ALyIsJko8S5

Na ilustracji tarcza herbowa a na niej ukośne lewoskrętnie trzy pasy w barwach niebiesko, biało, czerwonych, na których tle umieszczono symbol złotego snopka.

W 1587 roku, po śmierci Stefana Batorego, podczas trzeciej wolnej elekcji królem obrano królewicza szwedzkiego Zygmunta III z dynastii Wazów.

Dla szlachty ważne było pokrewieństwo młodego króla z Jagiellonami. Matka Zygmunta III była siostrą Zygmunta Augusta. Wybór szwedzkiego królewicza miał na celu zacieśnienie związków między Polską, Litwą i Szwecją.

Po śmierci ojca, przebywający na stałe w Krakowie, Zygmunt udał się na krótko do swojej ojczyzny i koronował na króla Szwecji. Jednak nie był on popularny wśród szwedzkich poddanych. Po powrocie Zygmunta do Polski w Szwecji w jego imieniu rządził królewski stryj książę Karol. Wkrótce okazało się, że książę ma ochotę zdobyć tron dla siebie. W 1599 roku sejm szwedzki zdetronizował (pozbawił tronu) Zygmunta III, a nowym królem został Karol IX.

W Warszawie król zamieszkał w dawnej siedzibie książąt mazowieckich, którą na jego rozkaz przebudowano. Zamek Królewski był nie tylko siedzibą władców, ale odbywały się tu też obrady sejmów. Miasto rozrastało się i piękniało. Mieszkał tu król, odbywały się sejmy i wolne elekcje.

Wazowie na polskim tronie

Zygmunt III nie pogodził się nigdy z utratą szwedzkiej korony. On, jak i jego dwaj synowie Władysław IV i Jan Kazimierz, rządzili Rzecząpospolitą w latach 1587‑1668. Przez cały czas swego panowania starali się odzyskać szwedzki tron. Uważali się za prawowitych królów Szwecji. Szwedzi jednak nie chcieli powrotu polskich Wazów, dlatego między Rzecząpospolitą a Szwecją wybuchały konflikty. Szczególnie ważny dla obu państw był spór o kontrolę nad portami bałtyckimi. Odbywający się w nich handel pozwalał na czerpanie ogromnych zysków. Zyski te mogło zagarnąć państwo, które miało przewagę na Morzu Bałtyckim.

Zygmunt III Waza16321566

RIEF4XyWoqpTd

Obraz przedstawia mężczyznę  na koniu. Jest to król Zygmunt III Waza. Ubrany jest w zbroję, ale na głowie nosi kapelusz z piórem. Na dole obrazu, po jego lewej stronie, przy nodze konia biegnie pies. W tle droga, drzewa i łąki.

Zygmunt III Waza

1566 – 1632

Król szwedzki, polski, wielki książę litewski. Syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki. W Szwecji został zdetronizowany i pozbawiony władzy na rzecz swego stryja Karola IX. Zygmunt nigdy nie uznał tego aktu i do końca życia używał tytułu króla szwedzkiego, który przejęli jego synowie. Był najdłużej panującym w Polsce władcą elekcyjnym (1587–1632).

Władysław IV Waza16481595

R1sslnVank0hQ

Obraz przedstawia młodego mężczyznę. Ma jasnobrązowe włosy, wąsy i brodę. Ubrany jest w białą koszulę z wysokim kołnierzem oraz koronkowymi rękawami. Na koszulę ma założoną czarną, zapiętą marynarkę ze złotymi zdobieniami. Na głowie ma czarny kapelusz z piórem. W pasie przypiętą ma szablę. Lewą rękę oparł o biodro. W tle czerwone sukna.

Władysław IV Waza

1595 – 1648

Najstarszy syn Zygmunta III Wazy, wybrany na tron polski po śmierci swego ojca w 1632 roku. Na okres jego panowania przypadły (jeśli nie liczyć krótkiej wojny z Moskwą w latach 1632–1634) długie lata pokoju, dlatego jego rządy były wspominane później przez szlachtę jako bardzo szczęśliwe. Król dbał o rozwój kultury i sztuki. Był zakochany w muzyce, miał wspaniały zespół operowy. Zmarł w 1648 roku. Jego jedyny syn zmarł jeszcze jako dziecko.

Jan Kazimierz Waza16721609

RXEOUeQSMavpM

Obraz przedstawia Jana Kazimierza Wazę. Mężczyzna jest w średnim wieku. Nosi długie lokowane włosy oraz wąsy. Ubrany jest w zbroję. W ręku trzyma laskę królewską. Hełm leży obok na stoliku.

Jan Kazimierz Waza

1609 – 1672

Drugi z synów Zygmunta III. Został wybrany na króla przez szlachtę po śmierci starszego brata Władysława IV. Nie rządził jednak tak szczęśliwie, jak brat. Na okres jego panowania przypadło wielkie powstanie Kozaków na Ukrainie, wojny z Moskwą i ze Szwecją. Do tego doszły zamieszki wewnętrzne. Ciągłe wojny doprowadziły kraj do ogromnego zniszczenia. Nie może więc dziwić, że Jan Kazimierz nie był wśród szlachty popularnym królem. W 1668 roku abdykował (zrzekł się tronu) i wyjechał do Francji, gdzie zmarł w 1672 roku.

Ciekawostka

Na początku XVII wieku wojnę w Inflantach rozpoczęli Szwedzi. Karol IX próbował zdobyć największe miasto Inflant – Rygę. Został jednak pokonany przez wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez znakomitego litewskiego wodza Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku. Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw wojsk Rzeczypospolitej w dziejach. Hetman Chodkiewicz miał do dyspozycji zaledwie 3600 żołnierzy, gdy siły szwedzkie, dowodzone przez Karola IX, liczyły około 11 tysięcy ludzi. Straty szwedzkie były ogromne, dochodziły do 9 tysięcy zabitych. Sam król szwedzki miał i tak wiele szczęścia, ponieważ uniknął niewoli. Na zwycięstwo złożyły się zdolności litewskiego dowódcy i znakomite wyszkolenie armii, jaką miała Rzeczpospolita.

RiiTi03FLW7kM

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma ciemne, krótkie włosy, wąsy i brodę. Ubrany jest w czerwoną, zapiętą marynarkę i pelerynę w tym samym kolorze. Prawą rękę wspiera na biodrze.

Potop szwedzki

Do największej wojny doszło w latach 1655–1660. Wówczas Szwedzi najechali Rzeczpospolitą. Mówi się, że dosłownie 'zalali wojskami' kraj, stąd najazd ten znany jest w historii pod nazwą potopu szwedzkiego. Ówczesny władca Szwecji Karol X Gustaw chciał zmusić Jana Kazimierza do zrzeczenia się tytułu króla szwedzkiego.

Potężne armie szwedzkie w 1655 roku wkroczyły do osłabionej wieloletnimi wojnami (z Kozakami, Tatarami i Moskwą) Rzeczypospolitej. Szlachta, zniechęcona do Jana Kazimierza i jego rządów, początkowo masowo poddawała się Szwedom. W ten sposób Szwedzi zajęli prawie cały obszar Rzeczypospolitej. Osamotniony Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju na Śląsk.

Obrona klasztoru na Jasnej Górze

Przełomowy momentem okazała się próba zdobycia przez Szwedów klasztoru na Jasnej Górze koło Częstochowy (listopad‑grudzień 1655 roku). Było to bardzo ważne miejsce dla Polaków i cel pielgrzymek do przechowywanego tam wizerunku Matki Boskiej. Odwagą wykazał się ojciec Augustyn Kordecki, który przez sześć tygodni kierował obroną klasztoru. Ostatecznie Szwedzi klasztoru nie zdobyli.

R1T2PGEKZJ52x

Obraz przedstawia szturm na mury klasztoru. Obrońcy walczą w zwarciu z najeźdźcami. Wszyscy są uzbrojeni: w halabardy, szpady, muszkiety. Tną, strzelają do siebie. Wśród żołnierzy są zakonnicy uzbrojeni w muszkiety. Jeden z nich trzyma wysoko krzyż i krzyczy do obrońców. Na jednej z chorągwi powiewa wizerunek Matki Boskiej.

Obrona Rzeczypospolitej

Oblężenie Jasnej Góry nie miało znaczenia dla losów wojny, jednak wywołało oburzenie w społeczeństwie polskim. Dodatkowo rabunki wojsk szwedzkich sprawiły, że szlachta szybko zrozumiała swój błąd. Jan Kazimierz wrócił do kraju, a cała ludność Rzeczypospolitej – ze Stefanem Czarnieckim na czele – porwała się do walki z najeźdźcami. Walki trwały kilka lat, ale w końcu Szwedzi zostali zmuszeni do opuszczenia ziem polskich i litewskich. W 1660 roku podpisano pokój w Oliwie. Inflanty przypadły Szwedom, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, ale mógł do końca życia tytułować się królem szwedzkim. Szwecja obiecała dotrzymać wolności handlu na Bałtyku. Pokój ten ostatecznie zakończył wojny między Rzecząpospolitą a Szwedami.

Portret Stefana Czarnieckiego z XVII wieku. Wojsko polskie było znacznie gorzej uzbrojone niż szwedzka armia, dlatego nie miało dużych szans w bezpośrednim starciu. Czarniecki zdecydował się na tzw. wojnę szarpaną, czyli atakowanie małych oddziałów wroga z zaskoczenia.

RJSI4sJHAQiYY

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma wysokie czoło. Ma krótkie, ciemne włosy, dłuższą brodę i wąsy. Ubrany jest w zielony żupan i czerwoną delię wykończoną ciemnobrązowym futrem. Delia została spięta pod szyją mężczyzny złotą, dużą broszką. Tło niebieskie, jednolite.

Skutki potopu

Skutki kilkuletniej wojny ze Szwecją były dla Rzeczypospolitej bardzo dotkliwe. Szwedzi rabowali wszystko, co tylko zdołali przetransportować do swojego kraju: meble, stroje, kosztowności, broń, obrazy. Rabowano i niszczono miasta, rezydencje magnackie, dwory, folwarki i wsie. Głód i choroby przyczyniły się do spadku liczby ludności. Rzeczpospolita długie lata podnosiła się ze zniszczeń.

Ćwiczenia

11

Ćwiczenie 7

Zapoznaj się ze źródłami i wykonaj polecenie.

R1Aohkht1UgRH

Ilustracja

Władysław Czapliński Glosa do Trylogii

„Kordecki – pisze o nim historyk szwedzki – Theodor Westrin – to niezwykła mieszanina gorącej wiary […], wyrachowania, praktycznej siły w działaniu i męstwa” […]. Sądzę, że niejednego czytelnika może razić i zaskoczyć twierdzenie historyka szwedzkiego, że Kordecki był człowiekiem wyrachowanym. Określenie takie nie przylega do obrazu, jaki wytworzył się w szerokich kołach społeczeństwa […]. Obserwując jednak zachowanie się Kordeckiego, trudno nie zgodzić się z tym, że ten syn mieszczański nie miał w sobie nic z romantycznego czy też raczej rycerskiego pojęcia o honorze, nic z barokowego gestu i pozy. Prowadząc korespondencję z przeciwnikiem, nie przybierał pozy księdza niezłomnego, nieugiętego obrońcy dawnego monarchy. Zdając sobie sprawę ze starego pewnika, że dubius eventus belli – wynik wojny jest wątpliwy – uderzał w tony pokorne, które na pewno nie oddawały jego przekonań. Tak więc zapewniał, że mnisi „czczą pokornie Najjaśniejszą Królewską Mość” – króla Szwecji; co więcej, stwierdzał, że w kościele klasztornym „modlą się za Najjaśniejszego Króla Szwecji, protektora naszego królestwa”. Skoro jednak potem Szwedzi zażądali, by mnisi wyrzekli się króla Jana Kazimierza, zakonnicy, niewątpliwie za aprobatą Kordeckiego, nie zgodzili się na to. Czyż jednak wobec tego postępowania Kordeckiego w czasie rokowań nie można nazwać wyrachowaniem?

CART5 Źródło: Władysław Czapliński, Glosa do Trylogii, Wrocław 1974.

R127ChkKaaaLF

Wskaż różnice w wymowie dwóch źródeł. (Uzupełnij).

Wskaż różnice w wymowie obu źródeł.

---

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Rozstrzygnij, czy źródło A ukazuje wszystkie cechy Kordeckiego, o których mowa w źródle B.

Pokaż odpowiedź

Źródło A ukazuje Kordeckiego jako niezłomnego obrońcę Jasnej Góry. Źródło B wskazuje na to, że Kordecki nie był człowiekiem bezkompromisowym, ale raczej trzeźwo myślącym lub wręcz wyrachowanym.

Ćwiczenie 7

Władysław Czapliński

Glosa do Trylogii

„Kordecki – pisze o nim historyk szwedzki – Theodor Westrin – to niezwykła mieszanina gorącej wiary […], wyrachowania, praktycznej siły w działaniu i męstwa” […]. Sądzę, że niejednego czytelnika może razić i zaskoczyć twierdzenie historyka szwedzkiego, że Kordecki był człowiekiem wyrachowanym. Określenie takie nie przylega do obrazu, jaki wytworzył się w szerokich kołach społeczeństwa […]. Obserwując jednak zachowanie się Kordeckiego, trudno nie zgodzić się z tym, że ten syn mieszczański nie miał w sobie nic z romantycznego czy też raczej rycerskiego pojęcia o honorze, nic z barokowego gestu i pozy. Prowadząc korespondencję z przeciwnikiem, nie przybierał pozy księdza niezłomnego, nieugiętego obrońcy dawnego monarchy. Zdając sobie sprawę ze starego pewnika, że dubius eventus belli – wynik wojny jest wątpliwy – uderzał w tony pokorne, które na pewno nie oddawały jego przekonań. Tak więc zapewniał, że mnisi „czczą pokornie Najjaśniejszą Królewską Mość” – króla Szwecji; co więcej, stwierdzał, że w kościele klasztornym „modlą się za Najjaśniejszego Króla Szwecji, protektora naszego królestwa”. Skoro jednak potem Szwedzi zażądali, by mnisi wyrzekli się króla Jana Kazimierza, zakonnicy, niewątpliwie za aprobatą Kordeckiego, nie zgodzili się na to. Czyż jednak wobec tego postępowania Kordeckiego w czasie rokowań nie można nazwać wyrachowaniem?

R1624yJ40JoiE

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zastanów się na czym polega bezkomprowisowość w działaniu.

Pokaż odpowiedź

Ksiądz Augustyn Kordecki został przedstawiony w tekście jako człowiek, który doskonale orientował sie w ówczesnych realiach polityki, czyli był człowiekiem trzeźwo myślącym.

Słownik