Bezkręgowce: od stawonogów do mięczaków
Mięczaki
Wszyscy znamy ślimaki kryjące się w muszlach, w zakamarkach roślin. W wilgotny dzień nieraz przecinają nam drogę ślimaki bez muszli. Co jednak wiemy o niezwykłej grupie zwierząt zwanej mięczakami, do której, oprócz ślimaków, należą także małże i głowonogi?
Ciało mięczaków ma niespotykaną w innych grupach zwierząt budowę
Mięczaki to zwierzęta pierwotnie morskie i nadal najwięcej gatunków występuje w wodach słonych.
Wszystkie mają miękkie ciało. Mają również podobną budowę, w której można wyróżnić niespotykane u innych zwierząt bezkręgowych części ciała:
nogęnogę,
worek trzewiowyworek trzewiowy,
płaszczpłaszcz.
U większości mięczaków płaszcz wytwarza muszlęmuszlę.
Ślimaki zwykle posiadają muszlę
Ślimaki to najliczniejsza grupa mięczaków. Są wśród nich roślinożercy, mięsożercy, saprofagi i pasożyty. Większość ślimaków lądowych żywi się roślinami.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1QU6m1taSinQ
Film ukazuje żerowanie ślimaka.
Ciało ślimaków składa się z wyraźnie wyodrębnionej głowy, worka trzewiowego i nogi. Na głowie znajdują się jedna lub dwie pary czułkówczułków. Na czubkach jednej z nich osadzona jest para oczu prostych, druga para czułków to narząd czuciowy i węchu. Worek trzewiowy tworzy fałd nazywany płaszczem. Wytworem płaszcza jest muszlamuszla, która jest szkieletem zewnętrznym.
Pomiędzy płaszczem a workiem trzewiowym znajduje się przestrzeń nazywana jamą płaszczowąjamą płaszczową, której część pełni u ślimaków lądowych funkcje płuca. U ślimaków wodnych narządem oddechowym są skrzela.
W jamie gębowej ślimaków, na języku, umieszczony jest narząd zwany tarkątarką, złożony z kilku rzędów twardych, ostrych ząbków. Służy do zeskrobywania pokarmu z podłoża, a nawet do odłamywania kawałków roślin i wywiercania otworów w muszlach innych mięczaków.
Ślimaki są obojnakami (gatunki wodne) lub rozdzielnopłciowe, a ich rozwój jest prosty (gatunki lądowe) lub złożony z larwą (gatunki wodne).
Galeria krajowych przedstawicieli ślimaków
Obejrzyj galerię ze zdjęciami wybranych krajowych ślimaków. Wyszukaj informacje o przedstawionych w niej gatunkach w internecie, a następnie uzupełnij tabelę, w której do nazwy każdego ślimaka przypiszesz: charakterystyczne cechy budowy, sposób odżywiania i środowisko życia. Do tabeli dopisz informacje o ślimaku winniczku i wstężyku gajowym - dwóch pospolitych ślimakach krajowych.
Jak ślimak chowa się w muszli?
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RJxlVqMJrnmF1
Film nawiązujący do treści materiału
Niektóre gatunki ślimaków, np. powszechne w Polsce pomrowy, w początkowej fazie życia wykształcają muszlę, jednak w trakcie rozwoju ulega ona uwstecznieniu i w efekcie są jej pozbawione w życiu dorosłym.
Małże nie posiadają głowy
Małże są zwierzętami wyłącznie wodnymi, najczęściej osiadłymi, które oddychają skrzelami. Są to jedyne mięczaki, które nie mają głowy.
Muszla małży składa się z dwóch części, tzw. skorupek połączonych ze sobą za pomocą zawiasu. Skorupki mogą być zamykane dzięki skurczom mięśni znajdujących się w worku trzewiowym. Niektóre małże, jak omułek jadalny czy racicznica zmienna, u podstawy nogi mają specjalny gruczoł, którego wydzielina, zwana bisiorembisiorem, umożliwia przytwierdzenie się do podłoża.
Wszystkie małże to filtratoryfiltratory, czyli organizmy żywiące się cząsteczkami materii organicznej i mikroorganizmami „odcedzonymi” z otaczającej je wody.
Woda wchodzi do jamy płaszczowej przez położony na brzegu płaszcza syfon wpustowy, a następnie wychodzi przez syfon wypustowy. Kiedy pobrana woda przepływa przez skrzela, rzęski, które się na nich znajdują przemieszczają pokarm w kierunku otworu gębowego.
Małże są obojnakami lub rozdzielnopłciowe, a ich rozwój jest złożony z larwą.
Wewnętrzna część muszli u wielu małży wyścielona jest warstwą perłową. Gdy do tkanki płaszcza wytwarzającego muszlę dostanie się ziarnko piasku (albo inny drażniący obiekt), zostaje ono otoczone masą perłową i powstaje perła. Perły wytwarzane są przez niektóre małże morskie i rzeczne.
Przeprowadź obserwację, aby nauczyć się jak rozpoznawać gatunki małży.
Problem badawczy: W jaki sposób można rozpoznać gatunek małża?
Fotografie muszli wybranych gatunków małży występujących w Polsce (omułek jadalny, rogowiec bałtycki, małgiew piaskołaz, sercówka pospolita);
Uproszczony klucz do oznaczania krajowych gatunków małży.
Zapoznaj się z kluczem do oznaczania małży.
Zaobserwuj budowę skorupek małży i porównaj ich charakterystyczne cechy z opisami w kluczu. Ustal nazwy gatunkowe.
Małże zamykają i otwierają swoje muszle
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1GLWxskMCykj
Film nawiązujący do treści materiału
Małże w wielu krajach są składnikiem potraw. Myjąc świeże małże przed ich ugotowaniem, należy wyrzucić te, które mają niedomkniętą muszlę. Niedomknięcie muszli może oznaczać, że dany osobnik jest chory lub martwy, więc nie należy go spożywać, żeby uniknąć zatrucia.
Głowonogi - zwierzęta o nodze przekształconej w ramiona
Głowonogi to drapieżne mięczaki morskie, które oddychają skrzelami. W przeciwieństwie do małży i większości ślimaków zwierzęta te nie mają muszli zewnętrznej. Funkcje szkieletu pełni muszla wewnętrzna wykształcona w postaci płytki, do której przyczepione są mięśnie.
Głowonogi mają dobrze wykształconą głowę, parę dużych oczu, otwór gębowy wyposażony w tarkę i masywne szczęki, które u niektórych gatunków (np. ośmiornic) tworzą dziób, kształtem przypominający ten występujący u papug.
Nogę głowonogów tworzy 8 lub 10 umięśnionych, ruchliwych ramion otaczających otwór gębowy, zaopatrzonych w przyssawki i służących do chwytania ofiar.
Głowonogi prowadzą aktywny tryb życia, szybko pływają wykorzystując siłę odrzutu wody wyciskanej z jamy płaszczowej przez rurkę zwaną lejkiem. Wszystkie mają zdolność do kamuflażukamuflażu – potrafią szybko zmylić drapieżnika dzięki nagłej zmianie barwy ciała. Zwierzęta te potrafią kurczyć bądź rozszerzać komórki pigmentowe, zlokalizowane w powłoce ciała, dzięki czemu ich barwa może zmieniać się w zdumiewająco szerokim zakresie.
Głowonogi są najbardziej inteligentnymi bezkręgowcami. Ich układ nerwowy jest najbardziej skomplikowany spośród bezkręgowców. Mają duże i wysoko uorganizowane oczy, umożliwiające widzenie kształtów, a także (u większości gatunków) rozróżnianie kolorów. Budowa i funkcjonowanie oka głowonoga i kręgowca są bardzo podobne.
Wszystkie gatunki głowonogów są rozdzielnopłciowe, a ich rozwój jest prosty.
Do najbardziej znanych głowonogów należą kałamarnice, mątwy i ośmiornice.
Kałamarnice mają smukłe ciało wyposażone w 10 ramion, z których dwa, często zwane czułkami, są wyraźnie dłuższe od pozostałych. Przyssawki na czułkach kałamarnic mają na brzegach chitynowe haczyki ułatwiające chwytanie ofiar o dużych rozmiarach. Na ich ciele znajdują się dwie płetwy, które w tylnej części łączą się ze sobą. Ułatwiają one pływanie w toni wodnej.
Mątwy mają krótkie, krępe ciało, w którego tylnej części znajdują się dwie płetwy. Mają 10 ramion, przy czym dwa z nich są dłuższe od pozostałych. Muszla tych zwierząt jest zredukowana, czasem brak jej zupełnie.
Ośmiornice mają krępe ciało wyposażone w osiem ramion o jednakowej długości z przyssawkami, dzięki którym kroczą po dnie. W przeciwieństwie do kałamarnic i mątw większość ośmiornic nie ma płetw. Większość gatunków nie ma muszli, u niektórych występuje szczątkowa muszla wewnętrzna. Część ośmiornic wydziela jad, który prawie natychmiast paraliżuje zdobycz.
Galeria przedstawiająca przedstawicieli głowonogów
Na workach trzewiowych kałamarnic, głowonogów o torpedowatym kształcie ciała, znajdują się płetwy. Wyjaśnij, dlaczego płetwy nie występują u ośmiornic.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RqOD7qcuj8u9N
Film przedstawia sposób poruszania się ośmiornicy w akwarium. Pompuje ona wodę do środka ciała, rozkłada szeroko wszystkie swoje ramiona a następnie przesuwa się w górę wypuszczając zassaną wodę. Jej ramiona poruszają się autonomicznie, każde z ramion może wykonywać innych ruch.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1cawG4ekwYHQ
Film przedstawiający mątwę zwyczajną.
Niektóre głowonogi, np. kałamarnice i mątwy, mają worek czernidłowy, w którym znajduje się czarno‑brązowa substancja – sepiasepia (rodzaj atramentu). Przestraszony głowonóg wyrzuca ją gwałtownie przez lejek, tworząc chmurę, która utrudnia widzenie napastnikowi i odstrasza go.
Głowonogi poruszają się ruchem odrzutowym
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RGrV4pmnBHY3U
Film nawiązujący do treści materiału
Znaczenie mięczaków
Mięczaki mają dużo znaczenie w przyrodzie...
Mięczaki mają duże znaczenie w środowisku wodnym jako element sieci pokarmowych. Są źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, głównie ryb, ptaków, ssaków, rzadziej płazów i gadów, a także takich bezkręgowców, jak ślimaki, skorupiaki i rozgwiazdy.
Małże przyczyniają się do oczyszczania wody poprzez odfiltrowywanie z niej cząstek materii organicznej.
Roślinożerne i drapieżne mięczaki mają istotny wpływ na liczebność organizmów, którymi się żywią.
... dla człowieka
Mięczaki od dawna służą człowiekowi jako źródło pokarmu bogatego w pełnowartościowe, łatwo przyswajalne białko i cenne mikroelementy. Popularnością cieszą się zwłaszcza w krajach, które mają bezpośredni dostęp do morza lub oceanu.
Muszle mięczaków, a zwłaszcza wytwarzane przez małże perły, są cenione za swoje walory dekoracyjne i stosowane do wyrobu ozdób i biżuterii.
Niektóre mięczaki są wykorzystywane w badaniach laboratoryjnych nad otrzymywaniem substancji leczniczych.
Ślimaki lądowe, zwłaszcza te nagie, powodują ogromne szkody w uprawie roślin. Przyczyniają się także do psucia się zgromadzonych owoców i warzyw.
Drapieżne ślimaki morskie, np. rozkolce, bywają odpowiedzialne za straty w hodowli małży, głównie ostryg, omułków i perłopławów.
Małż świdrak okrętowiec ryjący w twardym podłożu może niszczyć obiekty zanurzone w wodzie, np. drewniane urządzenia portowe i hydrotechniczne oraz kadłuby statków.
Niektóre ślimaki i małże są żywicielami wielu pasożytów. Wyjaśnij, w jaki sposób człowiek może się nimi zarazić.
To ważne!
Mięczaki żyją w wodzie słodkiej, słonej lub na lądzie.
Mięczaki to bezkręgowce, które mają miękkie, niesegmentowane ciało, zwykle składające się z trzech części: głowy, worka trzewiowego i nogi.
Worek trzewiowy mięczaków pokryty jest fałdem nabłonka zwanym płaszczem, który wydziela substancje wytwarzające szkielet zewnętrzny w postaci muszli.
Mięczaki, z wyjątkiem ślimaków lądowych, oddychają skrzelami, które znajdują się w jamie płaszczowej.
Mięczaki mogą być obojnakami lub rozdzielnopłciowe, a ich rozwój może być prosty lub złożony.
Na pożegnanie
Zaznacz nazwę mięczaka, który jest filtratorem.
- ślimak winniczek
- ośmiornica olbrzymia
- pomrów wielki
- omułek jadalny
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ciało wszystkich mięczaków pokryte jest muszlą. | □ | □ |
| Ślimak winniczek jest obojnakiem. | □ | □ |
| Muszla małży składa się z dwóch skorupek połączonych zawiasem. | □ | □ |
| Oczy większości ślimaków położone są na czułkach. | □ | □ |
| Ośmiornice są drapieżnikami. | □ | □ |
| Małże żywią się roślinami, które rozdrabniają za pomocą tarki. | □ | □ |
| Bisior to wydzielina, którą niektóre małże przytwierdzają się do podłoża. | □ | □ |
| Głowonogi nie mają worka trzewiowego. | □ | □ |
Przeanalizuj informacje zawarte na ilustracji. Sformułuj wniosek i wyjaśnij przyczyny dostrzeżonej prawidłowości.
U małży do zapłodnienia dochodzi w jamie płaszczowej. Wyjaśnij, skąd biorą się w niej gamety, skoro dorosłe osobniki zwykle uwalniają gamety do wody.
Za Tobą moduł o stawonogach i mięczakach. Wróć do polecenia na stronie „Na dobry początek” i dopisz brakujące definicje. Pamiętaj, żeby nie kopiować słownika, ale wyjaśnić każde słowo kluczowe w miarę możliwości swoimi słowami.