Bezkręgowce: od stawonogów do mięczaków
Owady
Owady są najliczniejszą i najbardziej różnorodną grupą zwierząt. Większość z nich żyje na lądzie i posiada skrzydła, dzięki którym świetnie radzi sobie w powietrzu. Niektóre, jak rybiki i pchły, nie mają skrzydeł, ale poruszają się szybko, biegając lub skacząc. Nieliczne owady, np. niektóre chrząszcze, żyją w wodzie.
Ogólny plan budowy owadów jest taki jak wszystkich stawonogów
Podobnie jak u innych stawonogów, owady mają ciało pokryte chitynowym oskórkiem i członowane odnóża ze stawamistawami. W ich budowie wyróżnić można głowę, tułów i odwłokodwłok.
Na głowie występuje aparat gębowyaparat gębowy oraz narządy zmysłów: 1 para czułkówczułków i oczy złożone. Czułki są członowanymi wyrostkami, które służą do odbierania bodźców dotykowych, zapachowych i dźwiękowych. Na tułowiu owadów znajdują się 3 pary odnóży krocznych i zazwyczaj 2 pary skrzydeł.
Galeria zdjęć owadów
Zdjęcie po lewej: pchła szczurza, mikroskop świetlny, powiększenie 10×.
Zdjęcie po prawej: pchła psia, elektronowy mikroskop skaningowy, powiększenie 10×
Zdjęcie po lewej: rusałka pawik.
Zdjęcie po prawej: skaningowy mikroskop elektronowy, powiększenie 100×
Przeprowadź obserwację, aby poznać przystosowania patyczaka indyjskiego do środowiska, w jakim występuje.
Problem badawczy: Jakie są przystosowania patyczaka indyjskiego do życia w środowisku, w którym występuje?
fotografie dorosłego patyczaka.
Zaobserwuj budowę zewnętrzną patyczaka. Zwróć uwagę na jego charakterystyczne cechy.
Ustal jego przystosowania do życia na lądzie.
Owady posiadają różne aparaty gębowe przystosowane do pobierania różnych pokarmów
Budowa aparatów gębowych owadów zależy od rodzaju pokarmu, którym się żywią, oraz sposobu jego pobierania i rozdrabniania.
W aparacie gębowym gryzącym występują bardzo silnie rozwinięte ząbkowane żuwaczki i szczęki służące do odgryzania i rozdrabniania pokarmu. Taki typ aparatu gębowego spotykany jest zarówno u owadów roślinożernych, jak pasikoniki czy szarańcza oraz u drapieżnych, np. ważek, modliszek.
Pszczoły i trzmiele mają aparat gębowy gryząco‑liżący. Jego cechami są silne żuwaczki, które umożliwiają gryzienie oraz długi języczek do wysysania nektaru i pobierania wody.
Aparat ssący występuje u motyli i składa się z długiej, cienkiej, spiralnie zwiniętej trąbki ssącej, używanej do pobierania płynnego nektaru.
Pasożyty takie jak komary i pchły posiadają aparat gębowy kłująco‑ssący. Składa się on ze sztylecika umożliwiającego przebicie tkanek żywiciela oraz rurki ssącej do wysysania płynów, np. krwi,
Aparat gębowy liżący służy do zlizywania pokarmu. Składa się z rurki zakończonej języczkiem i występuje np. u muchy domowej.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1IVWq42IMgze
Film przedstawia gąsienice podczas żerowania.
Odnóża owadów umożliwiają poruszanie się w różnych środowiskach
Odnóża owadów odzwierciedlają tryb życia tych zwierząt.
Odnóża bieżne są wydłużone, zwykle zakończone pazurkami, czasem przylgami, które umożliwiają poruszanie się po płaskich, śliskich powierzchniach. Występują np. u wielu chrząszczy i muchy domowej.
U koników polnych, pcheł i wszy występują odnóża skoczne. Są to silnie umięśnione odnóża ostatniej pary, które umożliwiają dalekie skoki.
Odnóża chwytne spotykamy u modliszek i ważek. Są one masywne i wydłużone, często o ząbkowanej powierzchni ułatwiającej przytrzymywanie zdobyczy.
U turkucia podjadka przednia para odnóży jest bardzo szeroka i przypomina łopaty. Są to odnóża grzebne służące do kopania tuneli w ziemi.
U wodnych chrząszczy występują odnóża pływne. Są one spłaszczone i dodatkowo pokryte włoskami, które zwiększają powierzchnię ułatwiając pływanie.
Tylne odnóża pszczół robotnic, zwanych zbieraczkami pyłku, są wykształcone w bardzo ciekawy sposób. W ich górnej części znajduje się struktura zwana koszyczkiem, do której pszczoła wrzuca ulepione z pyłku kulki.
Owady są jedynymi bezkręgowcami potrafiącymi latać
Skrzydła umożliwiają owadom przemieszczanie się w poszukiwaniu pokarmu i ucieczkę przed drapieżnikami.
Owadzie skrzydła są fałdami, które wyrastają z tułowia. Zwykle występują w dwóch parach (motyl, ważka, pszczoła), ale u niektórych owadów pierwsza para skrzydeł może być przekształcona w masywne pokrywy pełniące funkcje ochronne (chrząszcze i pluskwiaki). Muchy posiadają tylko jedną parę skrzydeł, a niektóre owady, np. rybiki i pchły nie posiadają ich wcale.
Galeria różnych rodzajów skrzydeł owadów
U niektórych owadów, np. much czy bzygów, druga para skrzydeł uległa przekształceniu w narządy w kształcie kolbek, tzw. przezmianki. Pełnią one rolę narządu równowagi – informują o położeniu ciała podczas lotu, działają jak stabilizatory. Dzięki nim muchy mogą w locie niemal w miejscu skręcać o 90°.
Układ oddechowy owadów tworzą tchawki
Narządami oddechowymi większości owadów są tchawkitchawki – rurki o różnej średnicy, które rozgałęziając się, tworzą przestrzenny system wewnątrz ciała, wnikający także do skrzydeł. Powietrze dostaje się do nich przez przetchlinkiprzetchlinki – niewielkie otwory rozmieszczone po bokach ciała, a następnie wędruje nimi do wnętrza zwierzęcia.
W systemie tchawkowym większych gatunków obecne są worki powietrzne, które magazynują powietrze i wspomagają jego przepływ. Większość owadów pompuje powietrze do tchawek, rytmicznie poruszając odwłokiem - są to ruchy oddechowe.
W przeszłości (ok. 300 mln lat temu) owady były dużo większe niż obecnie. Żyły wtedy ważki, których skrzydła miały rozpiętość ok. 1 m. Tak duże rozmiary mogły osiągać dzięki temu, że w powietrzu było więcej tlenu niż współcześnie. Tylko wtedy układ oddechowy owadów miał wystarczającą wydajność.
Cechą owadów niespotykaną w innych grupach zwierząt są oczy złożone
Owady najczęściej mają oczy złożone, które zbudowane są wielu oczek prostych. Liczba oczek prostych budujących oko złożone może sięgać nawet 30 tysięcy. Każde z oczek złożonych tworzy własny obraz, dlatego też przedmioty, które widzą owady, nie mają wyraźnych konturów i składają się z wielu drobnych punktów.
Chociaż oczy owadów nie zapewniają ostrego widzenia są bardzo wyczulone na ruch. Duże oczy rozmieszczone z boków głowy zapewniają również szeroki kąt widzenia niespotykany u innych zwierząt.
Owady o znakomitym wzroku, takie jak ważki, mają krótkie czułki będące głównie narządami węchu i smaku, ale też dotyku. Im bardziej są rozgałęzione, tym więcej komórek czuciowych może się na nich zmieścić, dzięki czemu owad odbiera zapachy napływające z dużych odległości. Samce niektórych owadów potrafią wyczuć zapach samicy z odległości nawet 10 km!
W rozwoju większości owadów występuje larwa, a u niektórych również poczwarka
Owady są rozdzielnopłciowe. U większości samców na odwłoku występuje narząd płciowy, za pomocą którego plemniki są wprowadzane do ciała samicy (zapłodnienie wewnętrzne). U samic natomiast odwłok jest często zakończony rurką służącą do składania jaj, tzw. pokładełkiempokładełkiem.
Owady przechodzą rozwój złożony, w którym występują larwy. Proces, w czasie którego larwa przekształca się w formę dorosłą nazywamy przeobrażeniem. Wyróżniamy dwa rodzaj przeobrażenia: niezupełneniezupełne i zupełnezupełne.
Przeobrażenie niezupełne występuje u tych owadów, których larwy są podobne do osobników dorosłych. W tym przypadku rozwój larwy polega na jej wzroście. Przeobrażenie niezupełne występuje np. u ważek, modliszek i pasikoników.
U zdecydowanej większości owadów (motyle, chrząszcze, pszczoły, muchy) rozwój przebiega z przeobrażeniem zupełnym. W tym przypadku larwy nie są podobne do postaci dorosłej. Po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów przekształcają się w poczwarkipoczwarki. Poczwarki są nieruchome i nie odżywiają się, a w ich ciele następuje przebudowa prawie wszystkich narządów larwalnych w narządy owada dorosłego.
Robotnice pszczół karmią larwy wydzieliną swoich ślinianek zwaną mleczkiem pszczelim. Czas karmienia mleczkiem decyduje o tym, czy larwa rozwinie się w robotnicę, czy w królową. Larwa, która będzie robotnicą, dostaje mleczko tylko przez pierwsze 3 dni, a larwy przyszłych królowych – aż do wytworzenia poczwarek.
Gdzie żyją larwy owadów?
Większość larw owadów żyje na powierzchni ziemi.
Niektóre gatunki owadów w stadium larwalnym żyją w przybrzeżnej strefie zbiorników wód słodkich. Należą do nich m.in. larwy komarów.
Ze względu na powszechność występowania owady odgrywają ogromną rolę w przyrodzie...
Wiele gatunków owadów, np. pszczoły, trzmiele i muchy, pobiera nektar i pyłek z roślin, jednocześnie zapylając kwiaty. Bez owadów rośliny te nie byłyby zdolne do wydawania owoców i wytwarzania nasion.
Owady są źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, głównie kręgowców, ale także pajęczaków i innych owadów.
Wiele owadów żywi się martwą materią organiczną (np. liczne gatunki much), odchodami zwierząt (np. żuk gnojowy) lub padliną (np. różne gatunki chrząszczy), czym przyczyniają się do oczyszczania środowiska.
Pewne chrząszcze, mszyce i ćmy są pasożytami roślin, a pchły, wszy i pluskwy żerują na zwierzętach i człowieku.
... i dla człowieka
Owady roślinożerne powodują ogromne straty w uprawach roślin (np. bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana). Niektóre gatunki pożerają także zmagazynowane zapasy żywności (mącznik młynarek i wołek zbożowy).
Sporo owadów przenosi drobnoustroje powodujące śmiertelne choroby: komar widliszek – malarię, wesz ludzka – tyfus, a mucha tse‑tse – śpiączkę afrykańską.
Śmierć człowieka może nastąpić także wskutek użądlenia pszczoły, osy lub szerszenia, jeżeli u uczulonej osoby rozwinie się ciężka reakcja alergiczna.
Niektóre owady dostarczają surowców cennych dla człowieka. Pszczoły wytwarzają miód, wosk i kit pszczeli, a jedwabniki morwowe przędą kokony, z których produkuje się jedwab.
To ważne!
Owady są najliczniejszą gromadą zwierząt.
Owady to stawonogi, które mają ciało pokryte chitynowym oskórkiem, podzielone na głowę, tułów i odwłok, 3 pary członowanych odnóży, jedną parę czułków i (w większości przypadków) skrzydła.
Budowa owadów zależy od środowiska, trybu życia, rodzaju i sposobu pobierania pokarmu.
Narządami oddechowymi większości owadów są tchawki.
Owady rozmnażają się płciowo, przechodzą rozwój złożony z przeobrażeniem zupełnym lub niezupełnym.
W rozwoju z przeobrażeniem zupełnym występuje nieruchoma poczwarka i ruchome larwy niepodobne do postaci dorosłej.
Owady stanowią element niemal wszystkich łańcuchów pokarmowych.
Na pożegnanie
Przyporządkuj nazwy owadów do odpowiednich grup.
pszczoła miodna, bielinek kapustnik, modliszka zwyczajna, mucha domowa, osa pospolita, jelonek rogacz, pchła psia, pasikonik zielony, wesz ludzka
| przechodzące przeobrażenie zupełne | |
|---|---|
| przechodzące przeobrażenie niezupełne |
Mszyce żywią się sokami wysysanymi z roślin, a ich odchody, zwane spadzią, są bogate w cukry proste. Spadź może stanowić pożywienie dla innych owadów. Niektóre gatunki mrówek dbają o kolonie mszyc, m.in. poprzez usuwanie z nich zanieczyszczeń. Wyjaśnij, dlaczego niektóre gatunki mrówek żyją w symbiozie z mszycami.
Ułóż zestaw 5 pytań o owadach dla innych uczniów korzystających z tego podręcznika. Do każdego pytania w zadaniu podaj 4 proponowane odpowiedzi, ale tylko jedna ma być prawidłowa. Pytanie z odpowiedziami wyślij Twojemu nauczycielowi, który włączy je do quizu Milionerzy.
Za Tobą część modułu o owadach. Wróć do polecenia na stronie „Na dobry początek” i sprawdź, czy poprawnie pogrupowałaś/eś słowa kluczowe.