Budowa układu pokarmowego

Układ pokarmowy odpowiada za pobieranie i trawienie pożywienia oraz wchłanianie zawartych w nim składników pokarmowych. Substancje pokarmowe po przedostaniu się do krwi, są transportowane do wszystkich komórek ciała.

Układ pokarmowy zbudowany jest z przewodu pokarmowego i połączonych z nim gruczołów trawiennych

Usta są otworem prowadzącym do bardzo długiego (ok. 12 m) przewodu pokarmowego, który kończy się odbytem. Przewód ten ściśle współpracuje z gruczołami trawiennymi wydzielającymi do jego wnętrza soki zawierające enzymy trawienneenzymy trawienneenzymy trawienne. Do gruczołów trawiennych należą: ślinianki, wątroba i trzustka.

Pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jama ustna

W jamie ustnej znajdują się zęby, ślinianki oraz język. Za pomocą zębów obecnych w jamie ustnej pokarm zostaje pobrany, rozdrobniony i roztarty. Budowa i kształt zębów mają związek z ich funkcją. Siekacze, które odcinają kęsy, mają równą, ostrą i cienką krawędź, stożkowate kły ułatwiają rozgryzanie i rozrywanie, a szerokie i pofałdowane korony zębów przedtrzonowych i trzonowych tworzą duże powierzchnie trące dzięki obecnym na nich guzkom.

ReiwUwEkF9K7a

Ilustracja przedstawia schematycznie budowę zęba. Z lewej strony zaznaczono części zęba: koronę, szyjkę i korzeń. Korona to część zęba, która wystaje ponad dziąsło i jest najszersza, rozszerza się ku górze we wszystkich kierunkach poczynając od linii dziąsła, natomiast u góry, w przypadku zęba trzonowego, ma w centralnej części zagłębienie otoczone okrągłymi zaobleniami; szyjka to węższa część zęba osadzona w dziąśle, o prostym kształcie, korzeń zaś, stanowiący przedłużenie szyki biegnące w dół, umocowany jest w kości szczęki lub żuchwy - na omawianym rysunku poniżej szyjki ząb rozwidla się na dwa korzenie, biegnące w niewielkiej odległości od siebie w głąb kości i lekko wygięte ku środkowi. Z prawej strony rysunku podpisane są od góry warstwy zęba: szkliwo, zębina, miazga, a także inne struktury: dziąsło, kość oraz naczynia krwionośne i nerwy. Najbardziej zewnętrzną warstwą zęba jest twarde, połyskujące i białe szkliwo. Otacza ono koronę zęba. Pod szkliwem znajduje się zębina. Wypełnia ona wnętrze całego zęba: korony, szyjki i korzenia lub korzeni. Wewnątrz zębiny znajduje się miazga, której jest mniej w porównaniu z zębiną. Warstwa miazgi jest najgrubsza w koronie, tuż nad dziąsłem. Jest również obecna w szyjce i w korzeniu lub korzeniach, tam jednak tworzy tylko cienką warstwę przylegającą ściśle do nerwów. Dalej, idąc w dół, na rysunku wskazane jest dziąsło, pod dziąsłem zaś znajduje się kość, której tkanki są bardzo rozległe. Na samym dole wskazane są naczynia krwionośne oraz nerwy. Biegną one, w postaci nitek o lekko falistym kształcie, poziomo w kości, tuż pod zębem. Zarówno nerwy, jak i naczynia krwionośne biegnące w kości łączą się z naczyniami i nerwami przebiegającymi w korzeniach zęba, ułożonymi pionowo. Naczynia i nerwy przechodzące przez korzenie, szyjkę i dolną część korony zęba rozwidlają się tuż nad dziąsłem w miazdze, której jest najwięcej w tej części zęba.

Ząb umocowany jest korzeniem (korzeniami w przypadku przedtrzonowych i trzonowych) w szczęce lub żuchwie. W dziąśle tkwi szyjka zęba, a korona wystaje ponad powierzchnię dziąsła. Od zewnątrz ząb okrywa twarde szkliwoszkliwoszkliwo, pod nim leży zębinazębinazębina, która osłania miazgęmiazga zębamiazgę zęba. W miazdze znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókna nerwowe.

Człowiek zmienia swoje uzębienie. Do ok. 6 roku życia występują zęby mleczne, które następnie wypadają i są stopniowo wymieniane na zęby stałe. W uzębieniu mlecznym występuje 20 zębów: 8 siekaczy, 4 kły, 8 trzonowych. Uzębienie stałe składa się z 32 zębów: 8 siekaczy, 4 kłów, 8 przedtrzonowych i 12 trzonowych.

Polecenie 2

Zaobserwuj w lusterku swoje uzębienie. Rozpoznaj, nazwij i policz kolejne zęby, zaczynając od środka łuku zębowego. Zapisz wyniki obserwacji w postaci wzoru zębowego. Do porównania wykorzystaj zapis wzoru zębowego osoby dorosłej o pełnym uzębieniu.

R5K1kJAn9Mg6f

Ilustracja przedstawia wzór zębowy dorosłego człowieka. Wzór ten jest podzielony na cztery ćwiartki przez linię pionową stanowiąca oś ciała oraz linię poziomą oddzielającą szczękę od żuchwy. W każdej ćwiartce zaznaczono liczbę zębów danego rodzaj: 3 trzonowe, 2 przedtrzonowe, po jednym kle oraz 2 siekacze.

RSUJ0bW0xbJAv

Rozdrobniony przez zęby pokarm jest mieszany przy udziale języka ze śliną, która wydzielana jest przez trzy parzyste gruczoły ślinowe zwane śliniankami. Zawarty w ślinie śluz zmiękcza rozdrobniony pokarm, zlepia go, ułatwia formowanie kęsów pokarmowych i ich połykanie. W ślinie znajdują się również: substancje bakteriobójcze niszczące drobnoustroje, które dostają się do jamy ustnej wraz z pożywieniem, substancje neutralizujące kwaśne składniki pokarmowe (by chronić szkliwo) oraz enzymy trawienne do trawienia cukrów.

Język ułatwia mieszanie i połykanie pokarmu. Na jego powierzchni znajdują się kubki smakowe, dzięki czemu czujemy różne smaki.

RqQLneMOK2JQ4

Ilustracja przedstawia rozmieszczenie ślinianek przedstawione na schemacie głowy człowieka w rzucie od przodu oraz od boku. Wszystkie ślinianki występują parami. Ślinianki przyuszne są największe i znajdują się przy uszach człowieka. Między nimi a jamą ustną biegnie przewód przyuszny. Pod językiem znajdują się przewody podjęzyczkowe oraz ślinianki podjęzykowa. W dolnej części jamy ustnej znajdują się ślinianki podżuchwowe wraz z przewodami podżuchwowymi.

Gardło i przełyk łączą jamę ustną z żołądkiem

Jama ustna łączy się z gardłem. Jest to wspólny odcinek dróg oddechowych i pokarmowych.

Dla zainteresowanych

W bliskim sąsiedztwie przełyku położona jest krtań, narząd układu oddechowego. Przeważnie wejście do krtani pozostaje otwarte (gdy mówimy i oddychamy). Podczas przełykania krtań jest zamykana przez chrząstkę zwaną nagłośnią. Sprawia ona, że pokarm nie dostaje się do układu oddechowego, lecz wędruje do przełyku.

R17tLopMdmTkc

Ilustracja przedstawia gardło, które jest wspólnym odcinkiem przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Sąsiadują tutaj ze sobą przełyk, krtań i tchawica. Na rysunku po lewej stronie stronie kęs pokarmu znajduje się na języku. Nagłośnia, czyli element zamykający krtań, jest otwarta. Pokarm, który przesuwa się do gardła, naciska na nagłośnię od góry i zamyka ją. W ten sposób wejście do krtani zostaje zamknięte, a pokarm przesuwa się przełykiem do żołądka.

Po przejściu przez gardło, pokarm trafia do przełyku, który ma postać umięśnionej rurki wiodącej do żołądka. Obecne w ścianie gardła i przełyku mięśnie gładkie, kurcząc się rytmicznie, wykonują ruchy robaczkowe, które przesuwają pokarm do żołądka.

R1LtnulpN7x6L

Animacja przedstawia przesuwanie kęsa pokarmu przez przełyk do żołądka.

Animacja przedstawia przesuwanie kęsa pokarmu przez przełyk do żołądka.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LtnulpN7x6L

Animacja przedstawia przesuwanie kęsa pokarmu przez przełyk do żołądka.

Żołądek to najszerszy odcinek przewodu pokarmowego

Żołądek położony jest w jamie brzusznej poniżej mostka. Jest rodzajem zbiornika o pojemności ok. 1,5 l, w którym pokarm jest okresowo magazynowany (nawet do 8 godzin) i poddawany dalszej obróbce chemicznej. Obecne w ścianie żołądka gruczoły wydzielają sok żołądkowysok żołądkowysok żołądkowy, w skład którego wchodzą przede wszystkim enzymy trawienne rozkładające białka oraz kwas solny. Ten ostatni niszczy połknięte drobnoustroje i pobudza mięśnie ściany żołądka do skurczów, co ułatwia mieszanie pokarmu z enzymami i przesuwanie go do jelita. Produkowany w żołądku śluz zabezpiecza jego ściany przed niszczącym wpływem kwaśnego soku żołądkowego oraz działaniem enzymów trawiennych (czyli samostrawieniem).

Jelito cienkie jest głównym miejscem trawienia i wchłaniania substancji pokarmowych

Środkową, najdłuższą część przewodu pokarmowego stanowi jelito cienkie o długości ponad 6 m. Początkowy odcinek jelita cienkiego nosi nazwę dwunastnicy. Tu odbywa się dalszy etap trawienia pokarmu. W ścianie jelita cienkiego znajdują się gruczoły wydzielające m.in. enzymy trawienne. Do dwunastnicy uchodzą przewody prowadzące z wątroby i trzustki.

Wątroba to największy gruczoł organizmu, położony w górnej części jamy brzusznej, po prawej stronie. Produkuje i wydziela żółćżółćżółć, która spływa do pęcherzyka żółciowego, gdzie jest okresowo magazynowana i zagęszczana. Wątroba jest także rodzajem filtra, przez który przechodzi pokarm wchłonięty do krwi z jelita. W wątrobie jest on pozbawiany trucizn, np. alkoholu i innych substancji chemicznych.

Trzustka to gruczoł położony poniżej żołądka, który pełni 2 ważne dla organizmu funkcje: wewnątrzwydzielniczą – wytwarza hormony, które regulują poziom cukru we krwi oraz zewnątrzwydzielniczą – produkuje enzymy trawienne rozkładające białka, cukry i tłuszcze.

RaCFTWDZLZ2kE

Ilustracja przedstawia wycinek układu pokarmowego. Z lewej u góry brunatna, trójkątna wątroba. Pod nią zielony pęcherzyk żółciowy i przewód żółciowy, który wpada do dwunastnicy. Jest ona przedstawiona jako wygięty w lewo fragment fioletowej rury z wyciętym kawałkiem, przez który widać fałdy jelita. W prawo poziomo wydłużona, pierścieniowata trzustka z drzewkowatymi kanalikami w środku. Przewód z trzustki wpada do dwunastnicy.

W kolejnych częściach jelita cienkiego (czczym i krętym) zachodzi ostateczne trawienie niektórych cukrów i białek oraz wchłanianie składników pokarmowych. Wewnętrzna powierzchnia jelita jest silnie pofałdowana. Na fałdach występują liczne palczaste uwypuklenia – kosmki jelitowe, a na nich mnóstwo jeszcze mniejszych – mikrokosmków, które tworzą ogromną powierzchnię wchłaniania, zbliżoną do powierzchni kortu tenisowego (ok. 300 mIndeks górny 2²). We wnętrzu kosmka znajdują się włosowate naczynia krwionośne i limfatyczne, do których wchłaniane są składniki pokarmowe. Ostatecznym miejscem przeznaczenia strawionego pokarmu są komórki ciała. Składniki pokarmowe wędrują do nich za pośrednictwem krwi i częściowo limfy.

Galeria przedstawiająca budowę jelita cienkiego:

R10hVfpeLHzWy

Ilustracja przedstawia z lewej różowe, rurkowate jelito cienkie. Strzałka prowadzi do powiększenia fragmentu jelita, w którym ukazano fałdy. Rysunek z prawej to powiększenie mikroskopowe błony jelita cienkiego. Na różowych fałdach znajdują się gęsto ułożone wypustki – kosmki (ciemnofioletowe). U ich podstawy wrysowano czerwone naczynia krwionośne.

Rl6szungVD3Fz

Ilustracja przedstawia obraz mikroskopowy kilku kosmków jelitowych, zabarwionych na fioletowo. Powiększenie u góry przedstawia rysunek fioletowych komórek nabłonka jelitowego z kosmka, przedzielonych żółtymi, nakrapianymi gruczołami. Komórki mają u góry wypustki – mikrokosmki. Rysunek poniżej przedstawia przekrój przez jeden kosmek jelitowy. Wskazano nabłonek, niebieską żyłkę i czerwoną tętniczkę. Pod nimi żółte naczynie limfatyczne.

Jelito grube jest ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego

Początkowym fragmentem jelita grubego jest jelito ślepe, od którego odchodzi uwypuklenie zwane wyrostkiem robaczkowym. Czasami, gdy do dostaną się do niego składniki pokarmowe, które tam zalegają i fermentująfermentacjafermentują, dochodzi do powstania stanu zapalnego. Leczenie w takim przypadku polega na operacyjnym usunięciu zainfekowanego wyrostka robaczkowego.

W jelicie grubym żyje ok. 1000‑1500 gatunków bakterii, które składają się na swoistą mikroflorę jelitowąmikroflora jelitowamikroflorę jelitową. Prowadzą one rozkład nieprzyswojonych przez człowieka składników pokarmu. W wyniku tego powstaje półpłynna masa, z której odzyskiwana jest woda i formowane są masy kałowe. Dzięki ruchom robaczkowym jelita grubego są one przesuwane do jego końcowego odcinka – odbytnicy i przez otwór odbytowy usuwane na zewnątrz.

Bakterie jelitowe produkują niezbędne dla zdrowia witaminywitaminywitaminy B i K. Gdy w razie infekcji bakteryjnej przyjmujemy przepisane przez lekarza antybiotyki, oprócz bakterii chorobotwórczych zwalczamy także pożyteczne bakterie jelitowe. Z tego powodu, w czasie kuracji antybiotykowej i bezpośrednio po jej zakończeniu, należy spożywać produkty zawierające żywe kultury bakterii, np. jogurty, kefiry lub kiszonki, a po zaleceniu przez lekarza – leki osłonowe w postaci kapsułek wypełnionych bakteriami jelitowymi.

R8OJ7VVMU3Rhr

Ilustracja przedstawia niebieski kubeczek jogurtu naturalnego z narysowaną łyżeczką z białą zawartością. Została ona podpisana „żywe kultury bakterii”. Zielonym kółkiem oznaczono etykietę. Z prawej przepisano informacje z etykiety: jogurt naturalny, skład: mleko pasteryzowane, białka mleka, żywe kultury bakterii jogurtowych oraz Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium.

To ważne!

• Układ pokarmowy jest zbudowany z przewodu pokarmowego i związanych z nim gruczołów trawiennych.

• Układ pokarmowy odpowiada za pobieranie, trawienie i wchłanianie składników pokarmowych oraz usuwanie niestrawionych resztek.

• Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia. W uzębieniu człowieka wyróżnia się siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe. Około 6. roku życia zęby mleczne wymieniane są na zęby stałe.

• Przesuwanie pokarmu wzdłuż przewodu pokarmowego odbywa się dzięki ruchom robaczkowym.

• W żołądku pokarm jest okresowo przechowywany i trawiony.

• Pierwszy odcinek jelita cienkiego nosi nazwę dwunastnicy, do której odprowadzana jest żółć i enzymy trzustki.

• W jelicie cienkim odbywa się trawienie i wchłanianie składników pokarmowych.

• W jelicie grubym następuje wchłanianie wody i soli mineralnych oraz formowanie mas kałowych.

• Procesy trawienia wspomaga obecna w jelicie grubym mikroflora jelitowa, która wytwarza również witaminy B i K.

Na pożegnanie

1

Ćwiczenie 6

Przeanalizuj schemat układu pokarmowego i rozpoznaj jego elementy.

R14yYbrPCKREE

Rysunek przedstawia schematycznie układ pokarmowy człowieka: wielokolorowe rurki i kółeczka. Odcinki układu pokarmowego oznaczono różnymi barwami. Kółka symbolizują narządy trawienne.

R1DWMuRdRWRgg

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przypomnij sobie, z jakich elementów składa się układ pokarmowy.

Pokaż odpowiedź

Kolor zielony oznacza przełyk oraz jelito cienkie, czerwony oznacza wątrobę, pomarańczowy – trzustkę,  czerwono‑pomarańczowo‑zielone kółko oznacza żołądek, granatowy – wyrostek robaczkowy, a różowy – jelito grube.

RFGiBk4BGYQhl

Ćwiczenie 6

Uszereguj w kolejności odcinki układu pokarmowego, które odzwierciedlą drogę pobranego pokarmu.

Uszereguj w kolejności odcinki układu pokarmowego, które odzwierciedlą drogę pobranego pokarmu.