„Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy” – Polska w obozie „demoludów”. Terytorium, ludzie i oblicza systemu
Postawy Polaków wobec władzy komunistycznej
Po ostatecznych ustaleniach konferencji poczdamskiej zasadniczo ukształtowały się granice państwa polskiego. Obszar Polski zmniejszył się z ok. 388 tys. do 312 tys. km kwadratowych.
30.6.1946 - referendum ludowe,
19.1.1947 wybory do Sejmu Ustawodawczego,
19.2.1947 uchwalenie "małej konstytucji",
4.1947 - 7.1947 akcja "Wisła",
15.12.1948 - 21.12.1948 Kongres Zjednoczeniowy, powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej,
1947 - 1949 tzw. plan trzyletni,
1949 powstanie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
Początki „drugiej konspiracji”
Walka ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym
Jeszcze przed utworzeniem Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej komuniści dekretami PKWN rozpoczęli kreowanie nowej rzeczywistości politycznej, a przede wszystkim przejmowanie kontroli nad społeczeństwem. Dekrety umożliwiały między innymi sądzenie osób cywilnych zgodnie z prawem wojskowym, tym samym przewidując w większości wypadków karę śmierci; łamały podstawowe zasady praworządności, jak choćby tę, że prawo nie działa wstecz, umożliwiały pełną dowolność interpretacyjną popełnionych czynów. Członkowie podziemia niepodległościowego skazywani byli na podstawie tych samych artykułów co zbrodniarze hitlerowscy. Nierzadko zdarzało się, że siedzieli później razem w celach więziennych.
Już po zakończeniu działań wojennych, nadal wykorzystując wspomniane akty, nowe władze próbowały zniszczyć zbrojne podziemie niepodległościowe. Mimo bowiem oficjalnego rozwiązania Armii Krajowej w styczniu 1945 roku większość jej struktur nie uległa likwidacji i prowadziła nadal działania w konspiracji.
Na ziemiach polskich i na terenach wcielonych do ZSRS walczyło około 20 tys. żołnierzy zbrojnego podziemia.
Odezwa majora "Łupaszki" z 1945 roku do żołnierzy Ludowego Wojska PolskiegoNie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej Ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich. My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Naród, a ludzi takich mamy, którzy i słowa głośno powiedzieć nie mogą, bo UB wraz z kliką oficerów sowieckich czuwa. Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć i życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości.
Źródło: Odezwa majora „Łupaszki” z 1945 roku do żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski, 5. wileńska Brygada AK. 18 sierpnia 1945. Bitwa w Miodusach Pokrzywnych, Perlejewo 2005, s. 3.
Dlaczego żołnierze zbrojnego podziemia zdecydowali się na podjęcie walki?
- Chcieli, by władze państwa pochodziły z wolnych wyborów.
- Chcieli, aby w Polsce panowały demokratyczne zasady (wolność, sprawiedliwość).
- Wypowiadali się przeciwko władzy osób pochodzących z nadań okupanta sowieckiego.
- Chcieli, aby Polska została włączona w krąg cywilizacji zachodniej.
- Negowali terror zaprowadzony przez aparat bezpieczeństwa i Sowietów.
Do walki ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym władze użyły nie tylko własnych sił, ale także skorzystały ze wsparcia ZSRS. Pod koniec 1945 roku podziemie było zwalczane przez około 24 tys. funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa oraz 100 tys. żołnierzy i milicjantów, także specjalnie w tym celu utworzony Korpus Bezpieczeństwa Publicznego. Polskie oddziały wspomagane były przez 30 tys. enkawudzistów. Ze względu na to, że podziemie niepodległościowe miało duże wsparcie społeczeństwa, starano się zastraszyć potencjalnych chętnych do udzielania schronienia i pomocy. Było to o tyle łatwe, że w rękach władzy znalazły się podstawowe narzędzia: siły porządkowe Milicji Obywatelskiej(MO), aparat bezpieczeństwa, wojsko i propaganda. Wydawane już po wojnie akty prawne także służyły utrzymaniu władzy i zastraszaniu społeczeństwa. W październiku 1945 roku powstała Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Wydany także został dekret „o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa”. Ukazała się również uchwała Rady Ministrów o przekształceniu Centralnego Biura Kontroli Prasy w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk przy Radzie Ministrów. Natomiast w styczniu 1946 roku uchwalono ustawę o nacjonalizacji przemysłu, która zakładała przejście na własność państwa zakładów, które zatrudniały więcej niż 50 osób na jedną zmianę.
Władze komunistyczne próbowały także w celu opanowania sytuacji w kraju wykazać się „dobrą wolą”, kiedy działanie „przez strach” nie przynosiło właściwego efektu. W sierpniu 1945 roku po raz pierwszy TRJN wprowadził amnestię. Skorzystało z niej około 30 tys. osób. Z kolejnej, ogłoszonej w lutym 1947 roku, skorzystało 75 tys. Nie wszystkie oczywiście osoby, które się ujawniły, walczyły w podziemiu zbrojnym. Po amnestii pozostało jeszcze około 2 tys. ukrywających się. Nazwano ich „żołnierzami wyklętymi/niezłomnymi” (zdecydowali się na walkę do końca mimo braku szans na zwycięstwo, przez lata byli „wyklęci” z oficjalnej wersji historii).
Nie wszyscy uznają „żołnierzy wyklętych/niezłomnych” - za bohaterów. Niektórzy negują sens walki podjętej przez nich z przedstawicielami władz, uważając ją ponadto za działania o charakterze bratobójczym. Jakie jest twoje zdanie na ten temat?
Za ostatniego żołnierza podziemia uznaje się poległego w 1963 roku Józefa Franczaka, ps. Lalek.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RnvWTIH9AyaLn
Film. Wspomnienia o „żołnierzach wyklętych”. Relacja m.in. byłych żołnierzy i rodzin dotyczy tego, jak żołnierze byli traktowani przez komunistyczną propagandę i dlaczego teraz zasługują na pamięć.
W 2011 roku – w 60. rocznicę zamordowania przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa członków Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – Sejm RP ustanowił 1 marca Dniem Pamięci „Żołnierzy Wyklętych/niezłomnych”.
Patriotycznym obowiązkiem stało się przywracanie pamięci o zapomnianych bohaterach i poszukiwanie miejsc pochówku ofiar.
Walka z UPA. Uzależnienie partii politycznych
Władze walczyły nie tylko ze zbrojnym podziemiem niepodległościowym, ale także z Ukraińską Powstańczą Armią (UPA). Zmagania zbrojnie objęły Bieszczady i Podkarpacie. Przeciwnik znał teren, prowadził walkę szarpaną, korzystał z poparcia miejscowej ludności (ukraińskiej i łemkowskiej) i przez to był trudny do pokonania. Władze polskie postanowiły więc pozbawić UPA zaplecza i wysiedlić ze wspomnianych obszarów Ukraińców i Łemków. Za pretekst do przeprowadzenia akcji przesiedleńczej posłużyła śmierć gen. Karola Świerczewskiego, który zginął w zasadzce przygotowanej przez UPA. Akcja uzyskała nazwę „Wisła”. W ciągu trzech miesięcy wywieziono na Ziemie Odzyskane blisko 150 tys. Ukraińców i Łemków. Mogli oni zabrać ze sobą niewielką ilość dobytku, a żeby zapobiec ewentualnym powrotom, palono pozostawione przez nich domy.
Cel jednak osiągnięto – pozbawiona wsparcia UPA przestała być zagrożeniem. Oddziały albo zlikwidowano, albo przekroczyły granicę polską.
Rozpoczął się również proces uzależniania partii, które powróciły do działalności na scenie politycznej. Komuniści próbowali poprzez oddanych działaczy przejmować kontrolę w partiach, które stanowiły polityczne zaplecze rządu emigracyjnego. Kontrolą objęto Polską Partię Socjalistyczną (PPS), Stronnictwo Demokratyczne (SD), Stronnictwo Ludowe (SL). Ta ostatnia partia („chłopska”) powstała w opozycji do ludowców Stanisława Mikołajczyka. Dla odróżnienia od koncesjonowanego Stronnictwa Ludowego dawny premier rządu emigracyjnego wprowadził nazwę „Polskie Stronnictwo Ludowe”. Komuniści próbowali namówić PSL do tego, aby w przyszłych wyborach wszystkie partie założyły Blok Stronnictw Demokratycznych, z góry ustalając rozdział mandatów. Mikołajczyk nie odmówił od razu, ale grał na zwłokę.
Wskaż, jaką orientację polityczną reprezentował autor zamieszczonego niżej plakatu: prokomunistyczną czy antykomunistyczną. Uzasadnij wybór, odnosząc się do treści plakatu.
Autor plakatu reprezentował ugrupowanie…
- prokomunistyczne.
- antykomunistyczne.
Rozstrzygnij, czy zamieszczone niżej ilustracje reprezentują poglądy tego samego obozu politycznego, czy dwóch rywalizujących ze sobą obozów politycznych. Odpowiedź uzasadnij.
Źródło A
Źródło B
- Obie ilustracje przedstawiają poglądy tego samego obozu politycznego.
- Każda z ilustracji przedstawia poglądy innego obozu politycznego.
Wskaż trzy elementy symboliczne pomnika na Łączce.
Na podstawie poprzednich ilustracji przedstaw symbolikę, do której odwołują się osoby pielęgnujące pamięć o żołnierzach wyklętych.
WilkiPonieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
pozostał po nich w kopnym śniegu
żółtawy mocz i ten ślad wilczy
szybciej niż w plecy strzał zdradziecki
trafiła serce mściwa rozpacz
pili samogon, jedli nędzę
tak się starali losom sprostać
już nie zostanie agronomem
„Ciemny”, a „Świt” – księgowym
„Marusia” – matką, „Grom” – poetą
posiwia śnieg ich młode głowy
nie opłakała ich Elektra
nie pogrzebała Antygona
i będą tak przez całą wieczność
w głębokim śniegu wiecznie konać
przegrali dom swój w białym borze
kędy zawiewa sypki śnieg
nie nam żałować – gryzipiórkom –
i gładzić ich zmierzwioną sierść
ponieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
został na zawsze w dobrym śniegu
żółtawy mocz i ten trop wilczy.Indeks górny Dokonaj interpretacji wiersza Zbigniewa Herberta. Indeks górny koniecDokonaj interpretacji wiersza Zbigniewa Herberta.
Źródło: Zbigniew Herbert, Wilki, [w:] tegoż, Rovigo, Wrocław 1992. Cytat za: tekst dostępny online: www.fundacjapamietamy.pl [dostęp 21.05.2021].
Określ, które informacje podane w poprzednim ćwiczeniu na temat zasięgu geograficznego podziemia antykomunistycznego znajdują odzwierciedlenie na mapie. Które informacje nie zostały na niej uwzględnione?
Mapa Polski. Przedstawia maksymalną liczebność podziemia niepodległościowego w okresie styczeń — grudzień 1945 roku.
Szczecińskie: brak oddziałów. Gdańskie pomorskie: 16 oddziałów. Olsztyńskie: brak oddziałów. Poznańskie: 33 oddziały. Wrocławskie: 1 oddział. Katowickie: 14 oddziałów. Łódzkie: 27 oddziałów. Warszawskie: 33 oddziały. Krakowskie: 36 oddziałów. Kieleckie: 45 oddziałów. Białostockie: 45 oddziałów. Lubelskie: 51 oddziałów. Rzeszowskie: 40 oddziałów.
Henryk Flame „Bartek” – polski dowódca wojskowy, kapral pilot Wojska Polskiego, kapitan Narodowych Sił Zbrojnych, dowódca grup leśnych VII Okręgu NSZ, dowódca okręgu NSZ. Skorzystał z amnestii z 1947 r., co nie uchroniło go przed śmiercią. Zginął z ręki milicjanta, najpewniej z inicjatywy UB. Region: (tu wybierz) 1. krakowskie, 2. lubelskie, 3. białostockie, 4. warszawskie, 5. katowickie.
Zygmunt Szendzielorz „Łupaszka” – major kawalerii Wojska Polskiego i Armii Krajowej. Dowódca 5 Wileńskiej Brygady AK. Jego grupa przetrwała do początku 1947 r. Region: (tu wybierz) 1. krakowskie, 2. lubelskie, 3. białostockie, 4. warszawskie, 5. katowickie.
Marian Bernaciak „Orlik” – dowódca oddziałów partyzanckich podczas okupacji niemieckiej i tzw. drugiej konspiracji. Osaczony przez obławę KBW popełnił samobójstwo w 1946 r. Region: (tu wybierz) 1. krakowskie, 2. lubelskie, 3. białostockie, 4. warszawskie, 5. katowickie.
Mieczysław Dziemieszkiewicz „Rój” – żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, uczestnik polskiego niepodległościowego podziemia antykomunistycznego. Zginął podczas obławy UB w 1951 r. Region: (tu wybierz) 1. krakowskie, 2. lubelskie, 3. białostockie, 4. warszawskie, 5. katowickie.
Słownik
(gr., przebaczenie, zapomnienie) ustawowy, powszechny akt łaski polegający całkowitym lub częściowym darowaniu kary
(z łac. censura – urząd cenzora oraz sąd krytyczny) kontrola publicznego przekazywania informacji oraz urząd państwowy lub kościelny utworzony w celu sprawowania tej kontroli; cenzura stanowi ograniczenie wolności wyrażania poglądów (wolności słowa) oraz rozpowszechniania informacji (wolności druku)
(z łac. oppositio – opór) przeciwdziałanie, opór; stronnictwo przeciwne stronnictwu rządzącemu
(łac., strach, groza) stosowanie przemocy i gwałtu, rządy charakteryzujące się okrucieństwem
kryptonim konspiracyjnej organizacji Niepodległość, której celem była kontynuacja walki o niepodległość Polski na terenach, na które wkroczyła Armia Czerwona, i opór wobec sowieckiego okupanta; jej komendantem został gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”; rozwiązana w maju 1945 r.
założona w marcu 1945 r. formacja wojskowa podlegająca Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego (do 1954 r.), której zadaniem było zwalczanie podziemia niepodległościowego, a także zbrojnych oddziałów niemieckich i ukraińskich
(z łac. concessio – pozwolenie, przyzwolenie, ustępstwo) tutaj w znaczeniu: posiadający oficjalne pozwolenie, uprawniony
siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejące pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpione przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
cywilny i zbrojny ruch oporu przeciwko powojennej władzy komunistycznej w Polsce i dominacji ZSRS; przyjmuje się, że jesienią 1945 r. liczyło ponad 80 tys. członków
określenie wschodnich terenów Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym, dzisiaj ziemie należące do Ukrainy, Białorusi i Litwy
potoczne określenie aparatu bezpieczeństwa w czasach PRL
mundurowa formacja państwowa o charakterze policyjnym służąca do utrzymania systemu władzy komunistycznej, walki z przestępczością oraz zapewnienia bezpieczeństwa obywateli; działała w PRL oraz w Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1944–1990
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956)
pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (m.in. gen. Leopolda Okulickiego, Kazimierza Pużaka, Jana Stanisława Jankowskiego), który miał miejsce w czerwcu 1945 r. w Moskwie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego
organizacja konspiracyjna o charakterze narodowym działająca w latach 1942–1947; w czasie wojny walczyła zarówno z Niemcami, jak i formacjami komunistycznymi (Gwardia Ludowa, partyzantka sowiecka); po wojnie przeciwstawiła się zbrojnie nowemu systemowi