Poznański Czerwiec

W marcu 1956 r. w Moskwie, bezpośrednio po zjeździe Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego (podczas którego Nikita Chruszczow wygłosił referat otwarcie krytykujący Józefa Stalina i jego kult jednostki), zmarł pierwszy sekretarz KC PZPR (Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) Bolesław Bierut. Wówczas w polskiej partii komunistycznej nasiliła się walka o władzę. Frakcja „natolińczyków” (nazywana tak od miejsca spotkań w pałacyku rządowym w Natolinie), niechętna zmianom, hamująca proces liberalizacji, oskarżana była przez przeciwników o dogmatyzm, nacjonalizm i wykorzystywanie nastrojów antysemickich do zjednywania sobie społeczeństwa. Frakcja „puławian” (przy ul. Puławskiej w Warszawie mieszkało kilku działaczy grupy) chciała sprawić, by hasła propagandy państwowej wychodziły naprzeciw oczekiwaniom ludności. Przeciwnicy zarzucali im rewizjonizm i wypominali zbrodnie popełnione w okresie stalinowskim. Ostatecznie pod nadzorem Chruszczowa na następcę Bieruta wybrano Edwarda Ochaba, którego zaakceptowały obie grupy.

Ale postępująca w bloku komunistycznym odwilż przybierała na sile. Narastało też niezadowolenie społeczeństwa polskiego z coraz trudniejszych warunków bytowych, ze słabego zaopatrzenia w podstawowe towary, zmniejszania się zarobków, a jednocześnie rosnących wciąż norm pracy. Rok 1956 był czasem gwałtownych protestów, ale także nadziei na zmiany, które poprawią sytuację społeczną, gospodarczą i polityczną w Polsce.

Na fali odwilży nawet członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) oczekiwali zmian: decentralizacji gospodarki, odrzucenia kolektywizacji i ograniczenia uprawnień resortu bezpieczeństwa. Puławianie, chcąc zyskać poparcie społeczeństwa, postulowali złagodzenie cenzury i przyczynili się do upowszechnienia tajnego referatu Chruszczowa. W maju 1956 r. ze stanowiska wicepremiera ustąpił Jakub Berman. W wyniku amnestii uwolniono niemal 30 tys. więźniów politycznych, w tym żołnierzy Armii Krajowej (AK) i Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ). Władze w kraju zaczęły głosić hasła demokratyzacji i „polskiej drogi do socjalizmu”.

W czerwcu 1956 r. doszło do strajków robotniczych w Poznaniu, ponieważ dyrekcja Zakładów im. Cegielskiego nie dotrzymała obietnicy podwyżek i obniżenia norm pracy. Protesty załogi fabrycznej przerodziły się w manifestacje uliczne w centrum miasta. Robotnicy nieśli transparenty m.in. z hasłami: „Chleba i wolności!”.

R9y7EHF6Fozww

Zdjęcie przedstawia tłum manifestujących ludzi. Trzymają transparent z napisem Żądamy chleba.

Tysiące manifestantów dotarło do placu przed Zamkiem, przy którym swoje siedziby miały władze miejskie, ale i partyjne. Tak wydarzenia relacjonował przedstawiciel Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego:

Pod wpływem fałszywych pogłosek o aresztowaniu delegatów robotniczych tłum manifestantów wdarł się do więzienia, uwolnił więźniów, a następnie, zabrawszy stamtąd broń, zaatakował siedzibę Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP) – symbolu terroru i zniewolenia. Z dachu budynku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zrzucono i zniszczono aparaturę zagłuszającą zachodnie rozgłośnie radiowe. Pierwsze strzały padły z gmachu WUdsBP, co zapoczątkowało wielogodzinne walki uliczne. Bunt został przez władze krwawo stłumiony – do miasta ściągnięto ponad 10 tys. żołnierzy, w tym dwie dywizje czołgów, pacyfikacja miasta trwała do 30 czerwca. Kilkadziesiąt osób zginęło (najnowsze badania Instytutu Pamięci Narodowej wskazują na 57 zabitych), ponad 600 zostało rannych. Najmłodszą ofiarą był Roman Strzałkowski, 13‑letni uczeń VII klasy szkoły podstawowej, który zginął od kuli w czasie szturmu robotników na gmach UB.

R1QUy4bKpBa3z

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi na ulicy podczas starcia z policją. Grupa wynosi rannego mężczyznę.

R1dMVyoa9OcnB

Zdjęcie przedstawia plac miejski. Na placu stoją czołgi. Na placu są pojedyncze osoby.

W przemówieniu radiowym do mieszkańców Poznania, wygłoszonym wieczorem 29 czerwca 1956 r., prezes Rady Ministrów Józef Cyrankiewicz podkreślał:

Na biorących udział w proteście natychmiast spadły represje. Jeszcze w trakcie zamieszek funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej przeprowadzili na masową skalę akcję aresztowań tych najbardziej aktywnych. W sumie zatrzymano ponad 700 osób, przed sądem miało stanąć 132 uczestników poznańskiego Czerwca. Ostatecznie kilkudziesięciu skazanych po kilku miesiącach amnestiowano, a odbyły się trzy procesy sądowe, relacjonowane także przez zagranicznych korespondentów.

Poznański Czerwiec był pierwszym w PRL tak dużym buntem robotników oraz mieszkańców dużego miasta i pierwszym, podczas którego władze zdecydowały się stłumić go za pomocą czołgów i wojska.

Polski Październik. Początek odwilży

W 1956 r. uroczyście obchodzono 12. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, o którym wcześniej publicznie nawet nie wspominano. Stalinowski Związek Młodzieży Polskiej uległ wewnętrznemu rozbiciu, a jego organ prasowy – tygodnik „Po Prostu” – z narzędzia propagandy stał się symbolem poszerzania obszaru wolności słowa. Jednocześnie pamięć klęski powstania warszawskiego, poznańskiego Czerwca i informacje o sowieckiej interwencji na Węgrzech sprawiały, że społeczeństwo nie zdecydowało się na radykalne postulaty demokratyzacji.

Poznański Czerwiec stał się jednak katalizatorem dalszych zmian. Komunistyczne władze zdawały sobie sprawę, że zmiany są nieuchronne, a jeżeli panujący ustrój nie zostanie zreformowany, to do podobnych wydarzeń może dojść w innych częściach kraju. Wśród członków PZPR, zwłaszcza frakcji „puławian”, oczekiwano stanowczego rozliczenia się ze stalinizmem.

W październiku 1956 r. pod wpływem licznych wieców robotniczych i studenckich doszło do przesilenia. Jego symbolem stał się wybór na I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, dwa lata wcześniej wypuszczonego z więzienia (w 1948 r. został odsunięty od władzy przez Bolesława Bieruta pod zarzutem „odchylenia prawicowo‑nacjonalistycznego”). Kandydatura Gomułki wywołała nerwowe reakcje w ZSRS – na wieść o plenum KC PZPR do Warszawy 19 października przybyła delegacja sowiecka z Nikitą Chruszczowem na czele, a jednocześnie doszło do przemieszczania się oddziałów sowieckich stacjonujących w Polsce. Ostatecznie Chruszczow ustąpił i zgodził się na wybór Gomułki. Najprawdopodobniej nie chciał zaogniać sytuacji w Polsce, gdy sytuacja na Węgrzech stawała się coraz bardziej napięta.

Władysław Gomułka objął funkcję I sekretarza KC PZPR 21 października 1956 r. Trzy dni później na warszawskim placu Defilad wygłosił do kilkuset tysięcy mieszkańców stolicy słynne przemówienie, podczas którego padły następujące słowa:

RDE92fNVO1cMv

Zdjęcia przedstawia przemawiającego mężczyznę na podium. Na dole stoi tłum ludzi.

Przejawy odwilży gomułkowskiej

Jeszcze w trakcie pierwszego publicznego wystąpienia na wiecu w Warszawie Gomułka powiedział: „Dość wiecowania”. Za swoje podstawowe zadanie uznał przywrócenie – jak sam to określił – socjalistycznego porządku.

Nowy sekretarz PZPR liczył przede wszystkim na to, że w zapanowaniu nad społecznymi emocjami pomocna będzie poprawa relacji władz komunistycznych z Kościołem katolickim. Stąd decyzja o zwolnieniu z internowania prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego i uwolnieniu innych księży. Gomułka zgodził się również na powrót religii do szkół w ramach zajęć nadobowiązkowych, a także na działalność Związku Harcerstwa Polskiego.

Przejawem łagodzenia dotychczasowego systemu represji była rehabilitacja więźniów politycznych z okresu stalinowskiego oraz amnestia dla wielu osób wówczas niesłusznie osądzonych (m.in. żołnierzy Armii Krajowej). Kompetencje zlikwidowanego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a komórki Urzędu Bezpieczeństwa zostały włączone do komendy Milicji Obywatelskiej i zmieniły nazwę na Służby Bezpieczeństwa. Gomułka doprowadził również do zmniejszenia kontyngentu wojsk sowieckich stacjonujących w Polsce i odwołania sowieckich oficerów z szeregów wojska polskiego. Chłopi rozwiązywali spółdzielnie, do których musieli wstępować w trakcie kolektywizacji, a władze polskie uzyskały od ZSRS kredyty m.in. na zakup zboża.

Symbolem październikowych zmian stała się oficjalna rezygnacja z nazywania Katowic Stalinogrodem, a województwa – stalinogrodzkim (takie nazewnictwo obowiązywało od marca 1953 do grudnia 1956 r.). W sztuce nastąpił odwrót od obowiązujących dotychczas zasad socrealizmu.

Wycofywanie się ze zmian

Wiosną 1957 r., pod wpływem nacisków Moskwy i uspokojenia nastrojów społeczeństwa, Władysław Gomułka zaczął systematycznie wycofywać się z ustępstw poczynionych w okresie odwilży.

Za główne zagrożenie wewnątrz partii Gomułka uznał rewizjonizm, przez co rozumiał dążenie do liberalizacji ustroju. Wstrzymano zwalnianie funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa, w którym przewagę zdobyli natolińczycy. W 1957 r., mimo protestów młodzieży, zamknięto tygodnik „Po Prostu”. Zaostrzona została cenzura, stopniowo likwidowano niezależne inicjatywy społeczne powstałe w czasie destalinizacji, m.in. warszawski Klub Krzywego Koła. W 1964 r. 34 wybitnych intelektualistów polskich wystosowało do władz PRL publiczny list protestacyjny w sprawie zagrożenia kultury polskiej przez cenzurę, zwany Listem 34. Ponownie pogorszyły się relacje rządzących z Kościołem katolickim: likwidowano lekcje religii w szkołach, usuwano krzyże ze szkół, wycofywano zgody na budowę nowych świątyń. Jak się okazało, odwilż i liberalizacja życia społeczno‑politycznego trwały bardzo krótko.

Słownik