„Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy” – Polska w obozie „demoludów”. Terytorium, ludzie i oblicza systemu
Stalinizm w Polsce i jego skutki
1947 początek współzawodnictwa pracy,
1950 porozumienie między rządem a Episkopatem Polski,
10.1950 wymiana pieniędzy,
6.1951 aresztowanie Władysława Gomułki,
22.7.1952 uchwalenie Konstytucji PRL,
1950 - 1955 plan sześcioletni.
StalinizmStalinizm – system poglądów ideologicznych i sposób władania partią i państwem komunistycznym, ukształtowany w okresie, gdy WKP(b) [Komunistyczną Partią Związku Radzieckiego] i ZSRR rządził po dyktatorsku J. Stalin i jego zausznicy [...]. Główne elementy stalinizmu jako doktryny to: [...] teza o możliwości zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju [...]; teza o zaostrzaniu się sprzeczności klasowych i walki klas w miarę postępów budownictwa socjalistycznego, będąca uzasadnieniem dla nasilania represji i czystek [...], ciągłego poszukiwania i stwarzania wroga [...].
W życiu wewnętrznym ZSRR stalinizm oznaczał: sztywną strategię budownictwa socjalistycznego [...] i sztuczne przyspieszanie jego etapów; mechaniczne ujednolicanie stosunków własnościowych i struktury klasowo‑warstwowej społeczeństwa poprzez przymusową kolektywizację rolnictwa i faktyczne upaństwowienie własności formalnie spółdzielczej oraz poprzez forsowną industrializację [...]. Stalinizm jako forma totalitarnego ustroju społeczno‑gospodarczego i politycznego, najpełniej urzeczywistniona w realiach ZSRR [...] charakteryzował się: [...] nastawieniem na autarkię (samowystarczalność gospodarczą); sprowadzeniem marksowskiej idei zniesienia klas do fizycznej eksterminacji rzeczywistych i urojonych przeciwników i programową represyjnością: przekreśleniem elementarnych praw obywatelskich i ludzkich oraz ich gwarancji; stałym rozszerzaniem kręgu podejrzanych i represjonowanych („wrogów klasowych”, „wrogów ludu”, „szpiegów”, „sabotażystów”); zespoleniem masowych represji z systemem niewolniczej pracy w łagrach; cyklicznością czystek kadrowych w kręgach przywódców, aparatu partyjnego i administracyjnego, gdzie skala represji osiągnęła nową historyczną jakość — wewnętrznego ludobójstwa skierowanego przeciwko całym grupom i kategoriom ludności własnego państwa; redukcją kierowniczej roli partii komunistycznych do rządów wąskiej grupy, tzw. ścisłego kierownictwa, z przewagą aparatu bezpieczeństwa i represji [...]; dyktatorską pozycją kierownictwa; stałą indoktrynacją oraz kampanijnymi [...] formami mobilizacji mas (rytualna krytyka i samokrytyka, [...] publiczna i zbiorowa nagonka na przeciwników); skrajnym centralizmem biurokratycznym i nakazowym systemem kierowania gospodarką oraz wszystkimi dziedzinami życia społecznego; [...] zespoleniem skrajnego, rygorystycznego egalitaryzmu dla mas (tzw. urawniłowki) z rozbudowanym systemem przywilejów dla kadr rządzących; uniformizacją życia umysłowego i kultury duchowej (administracyjna ingerencja w spory naukowe, realizm socjalistyczny jako obowiązujący i jedyny możliwy wzorzec estetyczny i ideowy w literaturze i sztuce); kultem jednostki, czyli organizowanym odgórnie, narzucanym indoktrynacją i wymuszanym represjami quasi‑religijnym kultem przywódcy.
Źródło: dostępny w internecie: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3978853/stalinizm.html.
Władza w rękach partii
Polska Zjednoczona Partii Robotnicza została utworzona 15 grudnia 1948 roku poprzez połączenie dwóch partii: Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej. Powstanie PZPR często jest traktowane jako początek kształtowania się stalinizmu w Polsce. W swoim założeniu programowym PZPR miała sprawować władzę w imieniu „ludu pracującego miast i wsi”. Stała się partią rządzącą. Wprawdzie nie miała monopolu na rynku politycznym, ale pozostałe ugrupowania, Zjednoczone Stronnictwo Ludowe czy Stronnictwo Demokratyczne, były jej przybudówkami i pełniły funkcję pasa transmisyjnego – miały podejmować działania w tych środowiskach, w których wpływy PZPR były mniejsze.
Cała władza w kraju znalazła się w rękach aparatu partyjnego, który ustalał główne kierunki pracy administracji państwowej i nadzorował ich wykonanie. Co gorsza, przedstawicielami tego aparatu władzy często byli wychowankowie szkół partyjnych, podatni na indoktrynację, dodatkowo zachęcani do budowania systemu profitami, takimi jak zakupy w sklepach za żółtymi firankami (wyjaśnienie poniżej) czy możliwość otrzymania mieszkania.
Inwigilacja i terror
Nad społeczeństwem czuwało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego i jego pracownicy. Rozbudowano aparat terroru, gdyż paranoicznie obawiano się wszechobecnego wroga klasowego i imperialistycznego szpiega. Powiększono liczbę etatów w urzędach bezpieczeństwa na różnych szczeblach administracji. Podejrzany mógł być każdy obywatel. W 1954 roku w więzieniach było prawie 6 mln osób. Można było do nich trafić za sabotaż gospodarczy, czyli niewłaściwe wykonanie zawodowego zobowiązania, czy przestępstwo polityczne – a tym mogło być wszystko…
Znów nastała era pokazowych procesów. Proces szesnastu rozpoczął rozprawę z przedstawicielami podziemia londyńskiego, jeszcze w latach 40., ale to właśnie w epoce stalinowskiej nastąpiło ich nasilenie. Podczas procesów nie tylko wydawano wyroki śmierci, ale przede wszystkim starano się zdyskredytować sądzonych. Najbardziej chyba spektakularnym przykładem walki z opozycją akowską i próby udowodnienia tezy, że siły podległe rządowi londyńskiemu współpracowały z hitlerowskimi Niemcami, był proces Witolda Pileckiego. Rotmistrz, w ramach pracy konspiracyjnej w okresie II wojny światowej, dał się wywieźć do obozu w Oświęcimiu. Tam założył siatkę konspiracyjną oraz zbierał informacje o zbrodniach hitlerowskich. W 1943 roku udało mu się uciec. Następnie działał w Kedywie oraz brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po upadku powstania dostał się do niewoli niemieckiej. Wkrótce po powrocie do Polski został aresztowany, oskarżony o szpiegostwo i skazany na karę śmierci, którą wykonano w 1948 roku. Wśród prześladowanych i straconych znaleźli się m.in. bohaterscy obrońcy Helu, dowódca wileńskiego okręgu AK płk Aleksander Krzyżanowski czy stojący w okresie wojny na czele Kedywu gen. August Emil Fieldorf (pseudonim Nil). Śmierci natomiast uniknął (mimo wyroku) aresztowany w 1946 roku Franciszek Niepokólczycki komendant Związku Odwetu i prezes WiN (po Janie Rzepeckim). Więzienie opuścił jednak dopiero w 1956 roku.
Procesy miały także udowodnić tezę, że sukcesy systemu socjalistycznego powodują zaostrzanie się walki klasowej i stąd czujność rewolucyjna powinna dotyczyć wszystkich. Wróg jest przecież bardzo przebiegły i potrafi ukrywać się nawet na najwyższych szczeblach władzy. We wszystkich krajach demokracji ludowej doszło także do procesów przedstawicieli partii. W Polsce ofiarą „czystek w aparacie partyjnym” stał się Władysław Gomułka, któremu zarzucano „odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne. W lutym 1949 roku utworzono specjalną Komisję Bezpieczeństwa KC PZPR. W listopadzie rozpoczęły się ataki na Gomułkę i jego współpracowników. Przyjęto również uchwałę „o wzmożeniu czujności rewolucyjnej”. Kolejnym krokiem było aresztowanie osób z partyjnego otoczenia „towarzysza Wiesława” (pseudonim Gomułki) i wymuszanie na nich zeznań, nawet fałszywych, obciążających Gomułkę, a następnie ostateczna rozprawa z nim. Gomułka najpierw utracił funkcje partyjne, a 2 czerwca 1951 roku został aresztowany. W odróżnieniu jednak od wielu działaczy w innych krajach demokracji ludowej zachował życie.
Realizację takiej polityki umożliwiał, będący na usługach władzy, aparat sprawiedliwości. Zmiany w systemie prawnym nie szły w kierunku, w którym prawo mogło być obiektywnym regulatorem stosunków międzyludzkich, lecz stawało się jednym z narzędzi sprawowania władzy politycznej. Zerwano z podstawowymi zasadami: przestał obowiązywać kanon prawa rzymskiego – „prawo nie działa wstecz”. Zamiast 5‑letnich studiów prawniczych wprowadzono 15‑miesięczne kursy sędziowskie, mające zapewnić kadrę sędziowską będącą przeciwwagą dla sędziów przedwojennych.
Plan sześcioletni
Zgodnie z zasadą centralnego planowania rozpoczęto realizację kolejnego planu na lata 1950–1955. Plan sześcioletni przyjęto w formie ustawy uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy 21 lipca 1950 roku. Podobnie jak późniejsze plany pięcioletnie, był wielokrotnie modyfikowany (choćby w związku z wojną koreańską i koniecznością zwiększenia nakładów na przemysł zbrojeniowy) i tylko w części zrealizowany. Priorytetem planu było zwiększenie inwestycji i polityka intensywnej industrializacji kraju na wzór sowiecki. Przede wszystkim forsowano rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. Sztandarową budową realizowaną w ramach planu sześcioletniego był kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie. Zamierzano wybudować robotniczy ośrodek jako przeciwwagę dla inteligenckiego i konserwatywnego Krakowa.
Ceną za intensywną industrializację była stagnacja poziomu życia i ograniczanie inwestycji w innych dziedzinach, a także wydatków konsumpcyjnych. Do społecznych skutków planu sześcioletniego należał też znaczny wzrost udziału klasy robotniczej w społeczeństwie (m.in. w wyniku migracji ludności wiejskiej do miast).
W związku z realizacją planu sześcioletniego jednym z najbardziej niedoinwestowanych obszarów stało się rolnictwo. W 1952 roku już kolejny raz wprowadzono dostawy obowiązkowe produktów rolnych. Działania te wzbudzały wśród rolników opór, ponieważ za oddawane płody otrzymywali oni połowę wartości rynkowej. Nasilono także politykę kolektywizacji indywidualnych gospodarstw rolnych i tworzenia państwowych spółdzielni. Kolektywizacja była podstawowym elementem polityki rolnej w ZSRS, dodatkowo Kominform w 1948 roku podjął uchwałę o kolektywizacji wsi. Polscy rolnicy, którzy dopiero otrzymali ziemię na podstawie reformy rolnej, nie chcieli jej oddawać, toteż chętnych do kolektywizacji było niewielu. Aby zmusić rolników do oddania ziemi, podwyższano dostawy obowiązkowe zboża, trzody chlewnej, mleka lub nawet rekwirowano zboże, żywiec, zajmowano gospodarstwa. Rozpoczęto także kampanię propagandową pod hasłem walki z kułakami.
Współzawodnictwo pracy
Kolejnym elementem, który został zapożyczony z ZSRS, był ruch stachanowski, czyli współzawodnictwo pracy i wyrabianie coraz wyższych norm. W Polsce rozpoczął się już w 1947 roku. Zapoczątkował go rębacz z Kopalni „Jadwiga” w Zabrzu, Wincenty Pstrowski, rzucając hasło: „Kto wyrąbie więcej niż ja?”. Szybko znalazł naśladowców. Dla władzy przekraczanie norm produkcyjnych było sposobem na podnoszenie wydajności pracy. Stachanowcy otrzymywali nagrody oraz premie. O nich powstawały filmy i wiersze, a w 1949 roku zorganizowano ogólnopolską wystawę portretów przodowników pracy. Zdarzało się jednak, że w pogoni za nowymi rekordami statystyki fałszowano. Przodownicy pracy nie cieszyli się również specjalną sympatią wśród załóg zakładów pracy. W drugiej połowie lat 50. zrezygnowano z tego sposobu współzawodnictwa. Powróci on jednak w zmienionej formie w epoce gierkowskiej.
Poszukaj informacji na temat życia Wincentego Pstrowskiego. Napisz krótki biogram postaci, uwzględniając przede wszystkim okoliczności powrotu Pstrowskiego do Polski i przyczynę jego śmierci.
Rozbudowa armii
Rozbudowa przemysłu zbrojeniowego miała związek z okresem zimnej wojny, a zwłaszcza narastaniem kryzysu koreańskiego. Stalinowi zależało na tym, żeby kraje demokracji ludowej były właściwie przygotowane na ewentualny konflikt. Na czele sojuszniczych armii dyktator sowiecki chciał mieć oddane sobie osoby. Do pomocy w rozbudowie wojska polskiego skierowano oficerów sowieckich, m.in. marszałka Konstantego Rokossowskiego (stało się to – jak oficjalnie podano – na prośbę Bolesława Bieruta). Ten zaś ściągnął 52 generałów i 670 oficerów.
W latach 1950–1955 powiększył się potencjał zbrojny armii – wyprodukowano 1200 czołgów, 600 samolotów odrzutowych, 700 samolotów szkolno‑treningowych, 6500 dział, 2400 moździerzy.
W polskim wojsku przeprowadzono czystki, których efektem było odejście z armii „niepewnych” oficerów przedwojennych. Powstały instytucje, które miały służyć procesowi weryfikacji. Utworzono kontrwywiad wojskowy, tzw. GZI – Główny Zarząd Informacji. Aresztowanych oficerów poddawano torturom, wymuszając na nich przyznanie się do winy. Poszukiwano także „świadków”, którzy potwierdzą na przykład oskarżenia o szpiegostwo czy uprawianie kontrrewolucyjnej propagandy.
Polityka zbrojna wymagała ogromnych nakładów finansowych, dlatego 28 października 1950 roku przeprowadzono reformę walutową. Za nowe 3 zł obywatel wymieniał 100 starych zł, z tym że w takiej proporcji mógł wymienić tylko 100 tys. złotych (jeśli miał je na rachunku bankowym), pozostałe pieniądze mógł wymienić w relacji 1 za 100. Społeczeństwo straciło w ten sposób ponad 3 mld złotych, a władza zdobyła potrzebne pieniądze na wprowadzenie w życie kolejnego planu.
Propaganda
Bardzo dużą rolę w państwie zaczęła odgrywać propaganda. Przede wszystkim funkcjonował monopol informacyjny, możliwy dzięki nacjonalizacji środków przekazu, przydziałom papieru, a może przede wszystkim wskutek funkcjonowania cenzury. Starano się narzucić odpowiednią wizję świata. Straszono „zgniłym imperializmem”, wskazując na dowody złej woli Zachodu, jak choćby zrzucenie stonki na polskie pola przez amerykańskie samoloty, tzw. żuczek kolorado. Media zachęcały do właściwych socjalistycznych zachowań, piętnując te złe: pokazywano przykłady „sabotażystów sypiących piasek w tryby maszyn”, kułaków chowających mięso i zboże.
Indoktrynacji społeczeństwa, a zwłaszcza młodego pokolenia, służyły też jednolite programy szkolne. Zwłaszcza przedmioty społeczne nasycone były treściami socjalistycznymi. Od 1951 roku na wszystkich poziomach nauki wprowadzono obowiązkowy język rosyjski. Na studiach natomiast wykładano marksizm i leninizm. Dodatkowo na wyższych uczelniach dokonano weryfikacji kadry, a uczelniane komitety partyjne i ZMP ingerowały w treści wykładów i oceniały ideologiczne zaangażowanie prowadzących. W 1951 roku Kongres Nauki Polskiej przyjął uchwałę o powołaniu Polskiej Akademii Nauk (w miejsce zlikwidowanej Polskiej Akademii Umiejętności), która miała czuwać nad polską nauką. W ten sposób dostosowano się do wzorca sowieckiego: sowietyzacji poddano również badania naukowe. W biologii potępiono „burżuazyjną” genetykę, zastępując ją pseudonaukowymi koncepcjami Trofima Łysenki. Podstawą prac z dziedziny nauk humanistycznych stał się Krótki kurs historii WKP(b). Ustalono kanon lektur obowiązkowych oraz listę książek, których nie należy czytać.
Chcąc mieć społeczeństwo pod kontrolą, wprowadzono opłaty abonamentowe (władza miała informację zwrotną, kto posiada radioodbiornik). Dodatkowo produkowane w Polsce odbiorniki były ustawiane na taką częstotliwość, aby uniemożliwić słuchanie stacji zagranicznych. W Polsce stalinowskiej do głównych zadań należało stworzenie człowieka, który żyje w kolektywie i zachowuje się schematycznie: jak u Gogola mógł on być „mierny, ale wierny”. Starano się też poprzez awans społeczny zachęcić ludzi do akceptowania i popierania systemu.
Kult jednostki
W okresie stalinizmu w całej okazałości funkcjonował kult jednostki. Oczywiście przede wszystkim doceniano „Wodza Rewolucji”. 21 grudnia 1949 roku była specjalna ku temu okazja: w tym dniu Stalin kończył 70 lat. Obchodom nadano szczególną rangę. Robotnicy podejmowali specjalne zobowiązania produkcyjne, deklarowano wykonanie dodatkowych prac. Artyści tworzyli dzieła, a literaci układali pieśni dla „Chorążego Pokoju”.
Lokalny kult jednostki dotyczył Bolesława Bieruta. Jedna z piosenek okresu lat 50. sławiła go w następujących słowach:
„Tak dumnie teraz słońce wschodzi i lżejszy jest nam każdy trud. Bo Bierut dzisiaj nam przewodzi, a krajem rządzi On i lud”.
Jak sądzisz, dlaczego bardzo często przedstawiano Bieruta w otoczeniu dzieci? Czy ten sposób kreowania wizerunku prominentnych polityków nawiązuje do wzorów sowieckiej propagandy? Uzasadnij odpowiedź.
Walka z Kościołem
Symptomatyczna dla czasów stalinizmu była walka komunistów z Kościołem, którego autorytet wyraźnie wzrósł w okresie wojny. Początki władzy ludowej nie zapowiadały ostrego konfliktu, mimo że doszło do zerwania przez TRJN konkordatu po tym, jak Pius XII upoważnił prymasa Augusta Hlonda do mianowania polskich administratorów apostolskich dla diecezji włączonych do Polski (prymas powołał biskupów, TRJN nie uznał jego decyzji i zażądał od papieża nowych nominacji, ten zaś, powołując się na zasadę nieusuwalności biskupów, nie przychylił się do „prośby” rządu). Niemniej rządzącym początkowo zależało na „pojawieniu się Kościoła” na Ziemiach Odzyskanych, a tym samym – przyspieszeniu integracji tych terenów z całą Polską.
Kościół uzyskał w pierwszych powojennych miesiącach zgodę na otwarcie wydziałów teologii oraz seminariów duchownych. Pozwolono też na wydawanie prasy katolickiej. Ukazywały się m.in. „Rycerz Niepokalanej”, „Tygodnik Powszechny” i „Tygodnik Warszawski”. Zezwolono również na działalność Caritasu. Dla rządzących ważniejsza była rozprawa z opozycją polityczną niż z Kościołem. Ponadto zdawano sobie sprawę, że Kościoła nie da się rozbić jak partii politycznej, że potrzebne będą inne działania. Przed referendum Kościół także starał się nie drażnić władzy, choć stwierdzenie, „że w interesie Kościoła leży utrzymanie dwuizbowego parlamentu”, nie pozostawiało wątpliwości, po czyjej jest stronie. Z kolei przed wyborami w Orędziu Episkopatu Polski w sprawie wyborów do Sejmu, wygłaszanym podczas kazań, znalazło się stwierdzenie, że „katolicy mogą głosować tylko na takie osoby, listy i programy wyborcze, które nie sprzeciwiają się katolickiej mentalności”. Natomiast nie mogą na takie, które są „wrogie zdrowemu rozsądkowi, dobru Narodu i państwa”.
Po wyborach zasadniczo nastało milczenie. Niemniej władze zaczęły rozbudowywać agenturę wokół duchowieństwa, ograniczać wydawaną prasę. Rozprawa z Kościołem rozpoczęła się po likwidacji PSL. Pretekstem dla władz był list papieża Piusa XII z 1 marca 1948 roku skierowany do biskupów niemieckich. Władzy nie spodobał się fragment: „Czy było jednak rzeczą dozwoloną wypędzić w formie odwetu z domu i ojczyzny 12 mln ludzi i skazać na nędzę? Czyż jest może nierealne, jeśli życzymy sobie i wyrażamy nadzieję, że wszyscy zainteresowani mogliby spokojnie rozpatrzyć to, co zostało dokonane i cofnąć w tej mierze, w jakiej da się jeszcze cofnąć”?
Mimo że polski Kościół prosił wiernych, aby nie dali się wprowadzić w błąd i nie odbierali „niewłaściwie” słów papieża, władze potraktowały je jako ingerencję Kościoła w sprawy polityczne i kwestionowanie przez Watykan granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Oczywiście uderzenie odwetowe skierowano w polski Kościół. Do września 1948 roku aresztowano ponad 400 księży. Represje dotknęły także dziennikarzy prasy katolickiej, a zwłaszcza osoby związane z „Tygodnikiem Powszechnym” (choćby Pawła Jasienicę).
Od 1948 roku na czele polskiego Kościoła stał Stefan Wyszyński. Objął archidiecezje gnieźnieńską i warszawską po arcybiskupie Auguście Hlondzie. Wyszyński niewątpliwie był postacią charyzmatyczną – potrafił przeprowadzić polski Kościół przez trudne czasy, a polskiemu społeczeństwu dawać nadzieję. W 1949 roku wydano dekret o „ochronie wolności sumienia”, który zakazywał m.in. zmuszania do praktyk religijnych. Na jego podstawie można było skazać każdego praktykującego katolika.
Władze próbowały także poprzez stworzenie grupy tzw. księży patriotów (Komisja Księży przy ZBoWiD) wprowadzić pewną dezorganizację w Kościele polskim, a w 1950 roku podejmowały próby przejęcia kontroli nad Caritasem, ustanawiając zarząd komisaryczny. Wywołało to protesty Kościoła, ale arcybiskup Wyszyński, próbując załagodzić sytuację, zdecydował się na podpisanie porozumienia Episkopatu z rządem (kwiecień 1950). W zamian za prawo do nauczania religii w szkołach, możliwość prowadzenia działalności duszpasterskiej w wojsku, szpitalach i więzieniach, funkcjonowanie KUL, możliwość nauki w seminariach, działalność zakonów i wydawanie prasy katolickiej Kościół zobowiązał się do nauczania wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej, zanegował działalność podziemia i zobowiązał się do nakłonienia papieża, aby ten ustanowił stałą administrację na Ziemiach Zachodnich i Północnych.
Władze nie zamierzały jednak przestrzegać postanowień tej umowy: nadal uderzały w administrację kościelną na Ziemiach Odzyskanych, dokonywały konfiskaty dóbr kościelnych, a w 1952 roku zlikwidowały niższe seminaria duchowne, utrudniały także wydawanie prasy katolickiej i wprowadziły ograniczenia w udzielaniu zgód na budowę nowych kościołów. Kiedy natomiast Stefan Wyszyński otrzymał godność kardynalską, władze nie pozwoliły na jego wyjazd do Rzymu. Nasiliły się także procesy księży, m.in. o szpiegostwo na rzecz USA.
9 lutego 1953 roku Rada Państwa wydała „Dekret o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych”, który pozwalał państwu na dowolną politykę personalną. Odpowiedzią na politykę władz był memoriał Episkopatu, którego podsumowaniem może być fragment kazania kardynała Wyszyńskiego: „Należy oddać co jest Cezara Cezarowi, a co Bożego Bogu. A gdy Cezar siada na ołtarzu, to mówimy krótko «Nie wolno! Non possumus!»”. Efektem były aresztowania i procesy duchownych, biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka (skazanego na 12 lat więzienia). Konflikt osiągnął swoje apogeum, gdy aresztowano, a następnie internowano prymasa Wyszyńskiego (1953–1956). Wcześniej Sekretariat Biura Politycznego KC PZPR wydał uchwałę „o zakazaniu arcybiskupowi Wyszyńskiemu, w związku z jego ogólnie wrogą postawą, wykonywania funkcji związanych z dotychczasowymi jego stanowiskami […]”.
Scharakteryzuj warunki, w jakich przebywał prymas.
Na podstawie materiałów źródłowych oraz innych dostępnych materiałów (np. filmów, wiadomości znalezionych w internecie) napisz, dlaczego Stefana Wyszyńskiego nazwano Prymasem Tysiąclecia.
Konstytucja z 1952 roku
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RAeo1fSqW7r8h
Nagranie filmowe dotyczące konstytucji lipcowej z 1952 roku.
Ukoronowaniem okresu stalinizmu było uchwalenie konstytucji 22 lipca 1952 roku. Projekt dokumentu przetłumaczono na język rosyjski i Stalin osobiście naniósł w nim poprawki. W akcie tym było dużo demokratycznych sformułowań. Konstytucja głosiła m.in., że „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem demokracji ludowej”, w którym „władza należy do ludu pracującego miast i wsi”. PRL miała „stać na straży zdobyczy polskiego ludu pracującego”, ponadto „ograniczać, wypierać i likwidować klasy społeczne, żyjące z wyzysku robotników i chłopów”. I to ostatnie stwierdzenie (podobno własnoręczne dopisane przez Stalina) było dosyć niebezpieczne. Nie było klasycznego podziału władz. Konstytucja z 1952 roku rozróżniała następujące organy władzy państwowej: Sejm, Radę Państwa i rady narodowe, oraz organy administracji państwowej: rząd i ministerstwa. Chodziło w dużej mierze o to, aby nie można było jednoznacznie określić kompetencji poszczególnych organów.
troskliwy opiekun i doradca Polski Ludowej– Józef Stalin. Bolesław Bierut konsultował ze Stalinem treść ustawy zasadniczej już w 1950 r., podczas wizyty w Soczi. Przywódca ZSRS sam naniósł ok. 50 różnych poprawek do konstytucji PRL. Bierut osobiście je przetłumaczył i wprowadził do tekstu ustawy zasadniczej. Większość z nich miała charakter stylistyczny bądź kosmetyczny. Zgodnie z sugestią Stalina w konstytucji pojawiło się np. niewystępujące wcześniej w polskim prawodawstwie sformułowanie „własność indywidualna” zamiast „własności prywatnej”.
Określenia Stalina za: Krzysztof Persak,
Troskliwy opiekun i światły doradca Polski Ludowej– poprawki Józefa Stalina do Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku, tekst dostępny online: depot.ceon.pl.
System społeczno‑gospodarczy oparto na „uspołecznionych środkach produkcji” i „monopolu handlu zagranicznego”. Oprócz tego nigdzie nie pojawiło się określenie „własność prywatna”, zastąpiono je „własnością osobistą obywateli”.
Jak myślisz, dlaczego komunistyczne władze usunęły koronę?
Konstytucja z 1952 roku - fragmentyRozdział 3. Naczelne organy władzy państwowej
Art. 15.
Najwyższym organem władzy państwowej jest Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Sejm jako najwyższy wyraziciel woli ludu pracującego miast i wsi urzeczywistnia suwerenne prawa narodu.
Sejm uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej.
Art. 19.
Sejm uchwala narodowe plany gospodarcze na okresy kilkuletnie.
Sejm uchwala corocznie budżet państwa.
Art. 20.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje Radzie Państwa, Rządowi i posłom.
[...]Art. 24.
Sejm wybiera ze swego grona na pierwszym posiedzeniu Radę Państwa w składzie: Przewodniczący Rady Państwa, czterej zastępcy Przewodniczącego, Sekretarz Rady Państwa, jedenastu członków.
Marszałek Sejmu i wicemarszałkowie mogą być wybrani do Rady Państwa jako zastępcy Przewodniczącego lub członkowie.
Po upływie kadencji Sejmu Rada Państwa działa aż do wyboru Rady Państwa przez nowo obrany Sejm.
Art. 25.
Rada Państwa:
1) zarządza wybory do Sejmu,
2) zwołuje sesje Sejmu,
3) ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw,
4) wydaje dekrety z mocą ustawy,
5) mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w innych państwach,
6) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy Radzie Państwa przedstawicieli dyplomatycznych innych państw,
7) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe,
8) obsadza stanowiska cywilne i wojskowe, przewidziane ustawami,
9) nadaje ordery, odznaczenia i tytuły honorowe,
10) stosuje prawo łaski,
11) wykonuje inne funkcje, przewidziane dla Rady Państwa w Konstytucji lub przekazane jej przez ustawy.Rada Państwa podlega w całej swojej działalności Sejmowi.
Rada Państwa działa na zasadzie kolegialności.
Art. 26.
W okresach między sesjami Sejmu Rada Państwa wydaje dekrety z mocą ustawy. Rada Państwa przedstawia dekrety Sejmowi na najbliższej sesji do zatwierdzenia
Art. 27.
Rada Państwa sprawuje zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Szczegółowe uprawnienia Rady Państwa w tej dziedzinie określa ustawa.
Art. 28.
Postanowienie o stanie wojny może być powzięte jedynie w razie dokonania zbrojnego napadu na Polską Rzeczpospolitą Ludową albo gdy z umów międzynarodowych wynika konieczność wspólnej obrony przeciwko agresji. Postanowienie takie uchwala Sejm, a gdy Sejm nie obraduje – Rada Państwa.
Rada Państwa może wprowadzić stan wojenny na części lub na całym terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, jeżeli wymaga tego wzgląd na obronność lub bezpieczeństwo państwa. Z tych samych powodów Rada Państwa może ogłosić częściową lub powszechną mobilizację.
Art. 29.
Sejm powołuje i odwołuje Rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – Radę Ministrów lub poszczególnych jej członków.
W okresach między sesjami Sejmu Rada Państwa na wniosek Prezesa Rady Ministrów powołuje i odwołuje członków Rady Ministrów. Rada Państwa przedstawia swoją uchwałę Sejmowi na najbliższej sesji do zatwierdzenia.
Art. 30.
Rada Ministrów jest naczelnym wykonawczym i zarządzającym organem władzy państwowej.
Rada Ministrów odpowiada i zdaje sprawę ze swojej działalności przed Sejmem, a gdy Sejm nie obraduje – przed Radą Państwa.
Art. 32.
Rada Ministrów:
1) koordynuje działalność ministerstw i innych podległych sobie organów oraz nadaje kierunek ich pracy,
2) uchwala corocznie i przedstawia Sejmowi projekt budżetu państwa, uchwala i przedstawia Sejmowi projekt narodowego planu gospodarczego na okres kilkuletni,
3) uchwala roczne narodowe plany gospodarcze,
4) zapewnia wykonanie ustaw,
5) czuwa nad wykonaniem narodowego planu gospodarczego i budżetu państwa,
6) przedstawia Sejmowi corocznie sprawozdanie z wykonania budżetu państwa,
7) zapewnia ochronę porządku publicznego, interesów państwa i praw obywateli,
8) na podstawie ustaw i w celu ich wykonania wydaje rozporządzenia, podejmuje uchwały oraz czuwa nad ich wykonaniem,
9) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami,
10) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju i organizacji sił zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz określa corocznie kontyngent obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej,
11) kieruje pracą organów wykonawczych i zarządzających rad narodowych.Art. 33.
Ministrowie kierują określonymi działami administracji państwowej. Zakres działania ministrów określają ustawy.
Ministrowie wydają na podstawie ustaw i w celu ich wykonania rozporządzenia i zarządzenia.
Rada Ministrów może uchylić rozporządzenie lub zarządzenie wydane przez ministra.
Źródło: dostępny w internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1952a.html.
Na podstawie przytoczonych wyżej artykułów konstytucji określ, jakie uprawnienia miały poszczególne organy władzy. Zestaw je w tabeli.
Wyjaśnij, który z organów przejął większość uprawnień przynależnych zwykle prezydentowi.
Konstytucja z 1952 roku - fragmentySąd i prokuratura Art. 46.
Wymiar sprawiedliwości w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy wojewódzkie, sądy powiatowe i sądy szczególne.
Ustrój, właściwość oraz postępowanie sądów określają ustawy. Art. 47. Sądy wydają wyroki w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Art. 48. Sądy stoją na straży ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ochraniają zdobycze polskiego ludu pracującego, strzegą praworządności ludowej, własności społecznej i praw obywateli, karzą przestępców. Art. 54.
Prokurator Generalny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej strzeże praworządności ludowej, czuwa nad ochroną własności społecznej, zabezpiecza poszanowanie praw obywateli.
Prokurator Generalny czuwa w szczególności nad ściganiem przestępstw godzących w ustrój, bezpieczeństwo i niezawisłość Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Art. 55.
Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej powołuje i odwołuje Rada Państwa.
Tryb powoływania i odwoływania prokuratorów podległych Prokuratorowi Generalnemu jak również zasady organizacji i postępowania organów prokuratury określa ustawa.
Prokurator Generalny zdaje sprawę Radzie Państwa z działalności prokuratury. Art. 56. Organy prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i w sprawowaniu swych funkcji są niezależne od organów terenowych.
Źródło: dostępny w internecie: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1952a.html.
Wymień zadania postawione przed wymiarem sprawiedliwości i prokuraturą.
Wyjaśnij, jak można interpretować stwierdzenie, że prokurator miał strzec „praworządności ludowej” oraz czuwać „nad ściganiem przestępców godzących w ustrój, bezpieczeństwo i niezawisłość Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej”.
Na podstawie konstytucji uchwalono specjalną ordynację wyborczą, zgodnie z którą wyborcy zostali pozbawieni zarówno jakiejkolwiek możliwości zgłaszania kandydatów, jak i wpływu na ich wybór. Liczba nazwisk na liście wyborczej odpowiadała liczbie mandatów (liczbie miejsc poselskich w danym okręgu).
Zapoznaj się ze schematem, a następnie wykonaj polecenia.
Domena publiczna, Wikimedia Commons., 2. Sejm PRL Skład:
- 460 posłów wybieranych w czteroprzymiotnikowych wyborach.
Kompetencje:
- uchwalanie ustaw,
- podejmowanie niewiążących dla władzy wykonawczej uchwał,
- powoływanie i odwoływanie premiera oraz Rady Ministrów, bez uściślenia jednak, w jaki sposób miało się to dokonywać,
- powoływanie Rady Państwa,
- uchwalanie budżetu państwa. Czarno-białe zdjęcie przedstawia szpitalny pokój. Na łóżku pod oknem pod białą kołdrą leży kobieta. Wrzuca ona głos do urny, którą trzyma nad nią członek personelu medycznego. Jest on ubrany w biały strój i ma na głowie małą białą czapkę. Do urny przyczepione zostały dwa wydrukowane godła Polski. Podpis pod zdjęciem: Na mocy Konstytucji lipcowej w 1952 r. odbyły się drugie powojenne wybory do Sejmu, które dostarczyły kolejnego pretekstu władzy do zmasowanej akcji propagandowej. Na fotografii widać głosowanie w jednej z warszawskich klinik położniczych. Jaki efekt propagandowy miała wywołać fotografia?
Andrzej Piwoński, PAP., 3. Rada Państwa Skład:
- przewodniczący Rady Państwa,
- czterej zastępcy przewodniczącego,
- sekretarz Rady Państwa,
- dziewięciu (do 1961), a następnie jedenastu członków.
Kompetencje:
- zarządzanie wyborów do Sejmu,
- zwoływanie sesji Sejmu,
- wprowadzanie stanu wojennego,
- nadzór nad instytucjami kontrolnymi, w tym Ministerstwem Kontroli,
- wydawanie dekretów z mocą ustawy w czasie przerw między sesjami Sejmu, które jednak musiały być zatwierdzone na najbliższej sesji Sejmu,
- reprezentowanie państwa w stosunkach zewnętrznych,
- ratyfikacja umów międzynarodowych,
- nadawanie obywatelstwa PRL i stosowanie prawa łaski,
- ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw przyjętych przez Sejm,
- mianowanie i odwoływanie sędziów. Czarno-białe zdjęcie przedstawia salę z dużym stołem przy którym siedzą mężczyźni ubrani w garnitury. Wszyscy dyskutują i przeglądają leżące przed nimi dokumenty. Na ścianie za nimi znajduje się płaskorzeźba z orłem. Podpis pod zdjęciem: Rada Państwa podczas posiedzenia. Fotografia z lat 60.
Domena publiczna, Wikimedia Commons., 4. Rady narodowe Wybierane na trzy lata organy władzy terenowej różnych szczebli: gromad, osiedli, miast, dzielnic większych miast, powiatów i województw. Podpis pod zdjęciem: Siedziba Dzielnicowej Rady Narodowej przy ul. Słowackiego 6/8 w Warszawie. Zwróć uwagę na napis propagandowy. Skrót FJN oznacza Front Jedności Narodu, czyli instytucję składającą się z różnych partii politycznych, związków zawodowych i organizacji społecznych. Front istniał od 1952 r. i bezwzględnie podlegał władzom Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Domena publiczna, Wikimedia Commons., 5. Rada Ministrów Skład:
- prezes Rady Ministrów,
- ministrowie odpowiedzialni za poszczególne resorty, bez określenia zasad ich odpowiedzialności.
Kompetencje:
- inicjatywa ustawodawcza,
- Rada Ministrów mogła uchylać akty prawne wydane przez poszczególnych ministrów. Czarno-białe zdjęcie przedstawia Cyrankiewicza i Stalina siedzących na ławce na korytarzu. Cyrankiewicz zapałką zapala papierosa, który trzyma Stalin. Cyrankiewicz jest ubrany w czarny garnitur. Jest łysy. Stali ubrany jest w ciemny mundur, ma wąsa i ciemne włosy. Podpis pod zdjęciem: Na fotografii z 1947 r. widać premiera PRL Józefa Cyrankiewicza w towarzystwie Józefa Stalina. Cyrankiewicz pełnił funkcję szefa rządu w latach 1947–1952 oraz 1954–1970, a więc przez wyjątkowo długi czas. Premier wyróżniał się spośród innych komunistycznych dygnitarzy zamiłowaniem do luksusu. Lubił otaczać się przedstawicielami świata kultury, sam zaś stał się swego rodzaju „celebrytą” czasów Polski Ludowej.
Domena publiczna, Wikimedia Commons.
Na podstawie schematu rozstrzygnij, czy Konstytucja lipcowa gwarantowała decydującą rolę w rządzeniu państwem Sejmowi. Uzasadnij odpowiedź.
Socrealizm
W literaturze i sztuce wszechobecny był socrealizm. Głównymi tematami utworów stały się problemy produkcji oraz walki klas (np. Tadeusza Konwickiego Przy budowie czy Igora Newerlego Pamiątka z celulozy). Jerzy Andrzejewski w broszurze Partia a twórczość pisarza uzasadniał słuszność wprzęgania literatury w służbę propagandy. Najbardziej popularne stały się tzw. produkcyjniaki: utwory literackie, teatralne, filmowe lub muzyczne, również rzeźby lub dzieła malarskie, których tematyką były szeroko rozumiane zagadnienie produkcyjne.
Szczególne miejsce zajmowały dzieła akcentujące kult jednostki, np. wiersz Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego czy Wiersze o Bolesławie Bierucie (dzieło wspólne Jarosława Iwaszkiewicza, Antoniego Słonimskiego i Artura Międzyrzeckiego). Do sztandarowych filmów epoki należały Dwie brygady zrealizowane przez studentów PWSF w Łodzi pod kierunkiem Eugeniusza Cękalskiego i Żołnierz zwycięstwa Wandy Jakubowskiej, a spośród przedstawień teatralnych należy wymienić Brygadę szlifierza Karhana w reżyserii Kazimierza Dejmka. Z kolei w dziedzinie architektury najbardziej dobitnym świadectwem tamtego okresu stał się „dar narodu sowieckiego dla bratniego narodu polskiego”, czyli Pałac Kultury i Nauki.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Tzp0do6T45F
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Sztuka w służbie ideologii.
Wymień najważniejsze elementy sztuki socrealistycznej. Czemu służył monumentalizm socrealistyczny w architekturze?
Koniec epoki stalinizmu w Polsce
Stalin zmarł 5 marca 1953 roku. W Polsce i innych krajach demokracji ludowej ogłoszono żałobę narodową. Śmierć „Wielkiego Wodza” nie zakończyła jednak ery stalinizmu w Polsce. Żył wszak jego wierny naśladowca – Bolesław Bierut.
Umarł StalinDo pół masztu zwieszona flaga,
Flagą wiatr przedwiosenny targa.
To nie wiatr, to szloch na wszystkich kontynentach i archipelagach.
Umarł Stalin.
Jakby nagły grad zboża pogiął,
Jakby w biały dzień noc w okno.
Dzisiaj słońce jest żałobną chorągwią.
Umarł Stalin.
Przypomnij, kiedy Konstanty I. Gałczyński rozpoczął swą twórczą działalność i jaki rodzaj poezji wówczas uprawiał. Napisz, jakie dostrzegasz różnice w porównaniu z wierszem Umarł Stalin?
Dopiero referat Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe KC KPZR, śmierć Bieruta i zmiany we władzach partyjnych rozpoczęły w Polsce okres tzw. odwilży.
Ćwiczenia
Sklepy za żółtymi firankamiW międzyczasie zaczęły powstawać tzw. „sklepy za żółtymi firankami”. Nazywane również „konsumami”, były miejscami, gdzie mogli się zaopatrywać jedynie działacze MBP (Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego), wyżsi funkcjonariusze partyjni oraz członkowie biura politycznego PZPR. Były one najczęściej organizowane przy Komitecie Centralnym i komitetach wojewódzkich „w celu prowadzenia stołówek przy instytucjach partyjnych, udostępniania pracownikom zaopatrzenia w artykuły spożywcze, tekstylne, galanteryjne i inne”.
Wejścia do nich nie były oznakowane, zaś witryny przesłonięte żółtymi zasłonami. Wstęp był możliwy jedynie po okazaniu specjalnej karty. Jak na tamte czasy były to miejsca dość luksusowe. A zwykły obywatel miał nie lada problem z dostaniem najpotrzebniejszych produktów do przeżycia.
Źródło: www.epodreczniki.pl.
Czy możliwość robienia zakupów w sklepach „za żółtymi firankami” mogła rzeczywiście stanowić atrakcję dla obywateli?
- Tak, ponieważ w zwykłych sklepach nic nie było.
- Nie, zawsze można było przecież zrobić zakupy za granicą.
- Nie, gdyż tyle osób było uprawnionych do zakupów w takich sklepach, że ciągle brakowało w nich towaru.
- Tak, ponieważ był to rodzaj nobilitacji.
Zaznacz instytucję odpowiedzialną za cenzurę w PRL.
- Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
- Rada Państwa
- Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk
- Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej
Opisz wiarygodność poniższych źródeł.
Na podstawie materiału ilustracyjnego wymień wartości, które chciały zaszczepić władze PRL w Polakach.
Wyjaśnij, czym jest socrealizm.
Słownik
polska partia komunistyczna utworzona 5 stycznia 1942 r. w Warszawie w czasie okupacji niemieckiej przez przybyłych z ZSRS polskich komunistów
polska partia polityczna o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym
monopartia komunistyczna utworzona 15 grudnia 1948 r. przez połączenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej
(z łac. doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, wykorzystujący propagandę stosowaną przez środki masowego przekazu oraz system oświaty
koncepcja, ideologia społeczna prowadząca do powstania społeczeństwa bez podziału na klasy; ustrój wprowadzony przez ZSRS oparty na monopolu władzy jednej partii
powstało w połowie 1944 r. pierwotnie w celu obrony organów władzy państwowej podległych Polskiej Partii Robotniczej oraz ochrony porządku publicznego; po wojnie nadzorowane najpierw przez Polską Partię robotniczą (PPR), a potem przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR); jego pracownicy prowadzili działania wywiadowcze (i kontrwywiad), a także zwalczali opozycję polityczną, podziemie niepodległościowe i Kościół katolicki; w 1954 r. przekształcone w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego
olbrzymi, potężny; także: o wielkiej wartości i znaczeniu dla kultury
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(z łac. propagare – rozszerzać, krzewić) celowe działanie mające na celu kształtowanie za pomocą różnych środków poglądów na określony temat; propaganda polityczna posługuje się metodami perswazji i manipulacji, oddziaływania emocjonalno‑intelektualnego
system poglądów ideologicznych i sposób kierowania partią, państwem i jego gospodarką ukształtowany w latach 30. XX wieku w ZSRS rządzonym przez Józefa Stalina; stalinizm sprowadzał się do rządów jednej partii, stosowania przymusu i propagandy i centralnie sterowanej gospodarki planowej
(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956)
(z łac. internus – wewnętrzny) przymusowe umieszczenie określonych osób w wyznaczonym miejscu pobytu bez prawa jego opuszczania