PRL w czasach Gomułki - życie społeczne i kulturalne

Władysław Gomułka był najdłużej sprawującym rządy przywódcą komunistycznej Polski. Jego powrót do władzy w 1956 r. wzbudził wielkie nadzieje na destalinizację kraju i liberalizację reżimu. I choć poziom represyjności PRL istotnie się zmniejszył, nadzieje te zostały zasadniczo zawiedzione. Gomułka bez skrupułów rozprawia się z opozycją wobec swoich rządów, szybko wycofuje się z liberalnych reform, współuczestniczy w tłumieniu „praskiej wiosny” w Czechosłowacji, a swoją karierę kończy jako przywódca państwa, które masakruje robotników na Wybrzeżu w 1970 r.

Sytuacja w Polsce u progu rządów Gomułki

Dość szybko, mimo powszechnego entuzjazmu, na polskiej rzeczywistości popaździernikowej zaczęły pojawiać się rysy. W listopadzie i grudniu 1956 r. w wielu miastach odbyły się demonstracje o wydźwięku antysowieckim. Niejako przy okazji padały również hasła skierowane przeciwko niektórym członkom PZPR.

Okazało się, że Władysław Gomułka nie pragnął wcale zwycięstwa jednej z frakcji PZPR – wydawać by się mogło całkiem naturalne jego poparcie dla „puławian”, którzy właściwie wynieśli go do władzy. Wolał zajmować stanowisko arbitra w sporach, zachowując pozycję trzeciej siły. Frakcje zaś, zwalczały się i osłabiały nawzajem, gwarantując w ten sposób rosnącą pozycję I sekretarza. Po 1956 r. spór „puławian” z „natolińczykami” zaczął zresztą ustępować miejsca nowemu: „dogmatyków” – czyli zwolenników polityki autorytarnej, oraz „rewizjonistów” – rzeczników demokratyzacji państwa. Ci ostatni z czasem porzucili PZPR i podjęli antykomunistyczną działalność opozycyjną.

W styczniu 1957 r. odbyły się wybory do sejmu,. Na krótki czas doszło do poprawy stosunków państwo–Kościół. Znikła, jak się wydawało, cenzura. Na  polskiej wsi szybko likwidowano efekty prowadzonej wcześniej kolektywizacji. Z partii usunięto wielu ludzi związanych z Urzędem Bezpieczeństwa, a utworzono Służbę Bezpieczeństwa, znacznie ograniczono uprawnienia bezpieki oraz zlikwidowano w niej wiele etatów. Wkrótce jednak władze zaczęły podejmować działania obliczone na zahamowanie tempa reform i cofnięcie niektórych zmian. Już latem 1957 r. w kraju wybuchły strajki. Jak się okazało, władza była do nich świetnie przygotowana – do ich rozpędzenia wykorzystano utworzone w grudniu poprzedniego roku Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO), specjalnie szkolone do walki z tłumem. Szybko, niejako „tylnymi drzwiami”, zaczęto przywracać cenzurę. Pierwszy odczuł to tygodnik „Po Prostu”, zamknięty po wakacjach 1957 r. Wprowadzono też debit – konieczność uzyskania przydziału papieru na druk dzieł literackich.

Napięte stosunki między władzą a Kościołem katolickim

Choć początkowo relacja między władzami komunistycznymi a Kościołem katolickim  poprawiła się ze względu na zakończenie okresu internowania prymasa Polski, kardynała Stefana Wyszyńskiego, to sporna stała się sprawa 1966 roku.  Kościół chciał świętować jako Milenium Chrztu Polski, władza natomiast jako Tysiąclecie Państwa Polskiego. Poczynając od roku 1960, konflikt wchodził w coraz ostrzejsze stadia, by kulminację osiągnąć w latach 1965 i 1966.

W 1965 roku władze zareagowały szczególnie agresywnie na wystosowany w czasie II soboru watykańskiego list biskupów polskich do biskupów niemieckich, w którym znalazły się słynne słowa: „udzielamy wybaczenia i prosimy o wybaczenie”. Władze partyjne określały to stanowisko jako sprzeczne z polską racją stanu, a także jako mieszanie się Kościoła kat. do polityki zagranicznej państwa.

W 1966 roku dochodziło do szykanowania księży, utrudniania obchodów świąt religijnych, m.in. rozbijania przez MO wielu procesji Bożego Ciała. Główne obchody milenijne w Gnieźnie przebiegały w atmosferze skandalu – władze odmówiły wizy papieżowi Pawłowi VI, toteż tron papieski ustawiony w Gnieźnie demonstracyjnie pozostał pusty. Sam prymas również od stycznia 1966 r. nie mógł opuścić kraju z powodu odmowy wydania paszportu. To uniemożliwiło mu choćby wizytę w Rzymie.

W tym samym czasie władze komunistyczne przeprowadziły uroczystości   w dniu 22 lipca 1966 r. – w rocznicę przyjęcia Manifestu PKWN.

Po obchodach 1966  roku napięcie pomiędzy władzami a Kościołem kat.  zaczęło spadać, jednak wzajemne relacje nadal pozostały wrogie.

Ciekawostka

W ramach walki o umysły Polaków władze podjęły akcję „1000 szkół na tysiąclecie”. Hucznie obchodzone uroczystości państwowe stały pod znakiem akademii i defilad.

R1dh3zEHGuwn6

Zdjęcie przedstawia modernistyczny, jednopiętrowy budynek. Jest on podłużny, o prostej konstrukcji. Na ścianie frontowej znajdują się dwa rzędy okien. Po lewej znajduje się odstający fragment z wejściem, nad którym jest daszek. Przed budynkiem jest chodnik, po którym spacerują dwie kobiety oraz dwójka dzieci. W tle widoczne są góry oraz las.

Konflikt na linii państwo–środowiska inteligenckie

Od początku lat 60. rosło napięcie między władzami a środowiskami inteligenckimi, szczególnie literackimi. Kulminacja nastąpiła w roku 1964. W marcu 34 pisarzy i intelektualistów podpisało się pod listem, który w kancelarii premiera złożył Antoni Słonimski. Protestowano przeciwko ograniczaniu dostępu do papieru oraz wprowadzeniu cenzury. Sprawa Listu 34 nabrała mocy po informacji, która znalazła się w serwisie Radia Wolna Europa. Władze zareagowały bardzo ostro – kilku literatów zostało aresztowanych, m.in. Melchior Wańkowicz. W 1965 r. aresztowano Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego za działalność antysocjalistyczną. Zapadły surowe wyroki – odpowiednio 3 lata oraz 3,5 roku więzienia.

Sytuacja w partii

W tym czasie w partii zaczęła ujawniać się kolejna frakcja – „partyzanci”. Na jej czele stał Mieczysław Moczar, który od 1964 r. kierował Związkiem Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD) – organizacją kombatancką podporządkowaną PZPR. Wcześniej zdobył w Związku znaczne wpływy. Oprócz tego zdołał właśnie w latach 60. zorganizować wokół siebie sporą grupę wsparcia. W poglądach „partyzantów” eksponowano wojenny etos kombatancki, dosyć szybko ujawniły się też hasła nacjonalistyczne i antysemickie. Moczar, związany z resortami siłowymi, właśnie na nich chciał opierać metody sprawowania władzy. „Partyzanci” wypowiadali się przeciwko utrzymującym się jeszcze wpływom „puławian” i choć programowo sytuowali się blisko „natolińczyków”, z nimi także nie chcieli współpracować. Oskarżali ich bowiem o uległość wobec Związku Sowieckiego i odgrywanie zbyt wielkiej roli w instalowaniu stalinizmu w Polsce. Oficjalnie Moczar deklarował lojalność wobec Gomułki, jednak zarówno on, jak i jego najbliżsi współpracownicy poufnie wypowiadali się za jego „odciążeniem” – sugerując, że władza słabła wraz z rosnącym zmęczeniem i starzeniem się. W drugiej połowie lat 60. na Śląsku wokół Edwarda Gierka, sekretarza katowickiego Komitetu Wojewódzkiego, zaczęła formować się następna grupa w partii – „technokraci”. Przedstawiali się jako zwolennicy odejścia od dogmatyzmu na rzecz nowoczesnych metod zarządzania. Ich hasła zawierały elementy pragmatyzmu i populizmu. Niezależną pozycję, choć bliską Moczarowi, zachowywał robiący błyskotliwą karierę szef sztabu generalnego, gen. Wojciech Jaruzelski.

Sytuacja międzynarodowa

Sytuacja polityczna w Polsce w roku 1967 była uwarunkowana wydarzeniami międzynarodowymi. Najsilniej odbiła się nad Wisłą „wojna sześciodniowa”, tocząca się w czerwcu między Izraelem a koalicją państw arabskich. Wobec dużych postępów armii izraelskiej Związek Sowiecki na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych zażądał zatrzymania ofensywy, a Izrael, wobec nacisków międzynarodowych, zgodził się na to. Jednak konsekwencją tej sytuacji była podjęta 9 czerwca w Moskwie decyzja o zerwaniu stosunków z państwem żydowskim. Polska zrobiła to trzy dni później. Wydarzenia te spowodowały w kraju poważne reperkusje. Dziesięć dni po moskiewskim spotkaniu Gomułka podczas VI Kongresu Związków Zawodowych wygłosił przemówienie o wymowie antysemickiej, sugerując emigrację ludności żydowskiej. Pojawiły się też słowa o „syjonistycznej V kolumnie”. Wystąpienie zostało nieco złagodzone w „Trybunie Ludu”, ale przemówienie I sekretarza na żywo było transmitowane w radiu. Wywarło piorunujący skutek – stało się sygnałem do rozpoczęcia antysemickiej nagonki, podsycanej przede wszystkim przez „partyzantów”. Czystki objęły nie tylko partię, także wiele osób bezpartyjnych pochodzenia żydowskiego straciło pracę i zostało zmuszonych do wyjazdu z Polski. Do końca roku kraj opuściło około 500 osób. Następne lata przyniosły już masową migrację: w 1968 r. wyjechało 3437, rok później 7674 osób.

Niewątpliwym osiągnięciem Gomułki w polityce zagranicznej była natomiast historyczna wizyta w Polsce kanclerza Republiki Federalnej Niemiec Willy'ego Brandta. Przywódca ówczesnych Niemiec Zachodnich odwiedził w grudniu 1970 r. Warszawę, gdzie m.in. ukląkł przed pomnikiem Bohaterów Getta. W trakcie swojej wizyty podpisał umowę międzynarodową z rządem PRL, która otwierała drogę do normalizacji stosunków między oboma państwami. Traktat ten był pierwszym oficjalnym dokumentem, w którym rząd RFN uznał zachodnią granicę Polski na Odrze i Nysie.

Gospodarka realnego socjalizmu

W ciągu pierwszych dziesięciu lat powojennych władze komunistyczne wprowadzały system gospodarczy, wzorowany na modelu sowieckim. Gospodarka realnego socjalizmu charakteryzowała się kilkoma założeniami, które przez władze państwowe traktowane były w sposób wręcz doktrynalny. Czymś oczywistym dla systemu było całkowite uspołecznienie gospodarki. W praktyce oznaczało to likwidację przedsiębiorstw prywatnych, a realizowane było przez nacjonalizację przemysłu i handlu oraz kolektywizację rolnictwa.

R1KCrDaECEO4i

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w okularach, który przecina nożyczkami biało-czerwoną wstęgę. To Władysław Gomułka. Za mężczyzną znajdują się trzej górnicy w galowych mundurach, dwóch mężczyzn w i kobieta. Wszyscy znajdują się w hali z dużymi oknami.

Pierwszy plan pięcioletni (1956‑1960) rzeczywiście potwierdzał te zamiary. Zakładano, że w 1960 r. - w porównaniu do danych z roku 1955 - produkcja rolna wzrośnie o 25 proc., poziom realnej płacy robotników i pracowników umysłowych będzie wyższy o co najmniej 30 proc., a tempo wzrostu inwestycji socjalnych i mieszkaniowych mieszkaniowego - o 87 proc. Tak naprawdę jednak zaopatrzenie ludności poprawiło się przede wszystkim dzięki likwidacji części spółdzielni rolniczych i zwiększeniu liczby bardziej wydajnych gospodarstw indywidualnych oraz dopuszczeniu (w ograniczonym zakresie) sektora prywatnego w handlu, usługach oraz drobnej wytwórczości.

Na sytuację gospodarczą Polski w niewielkim stopniu wpłynęło powstanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, która zarządzała odpowiednim (i dostosowanym do potrzeb ZSRS) podziałem pracy w krajach bloku wschodniego. Teoretycznie miała ona zapewniać państwom członkowskim specjalizację w wybranych gałęziach gospodarki. Stąd np. zadaniem Polski miało być dostarczanie do „bratnich krajów” węgla, cynku czy koksu. Jednak kurczowe trzymanie się zasad autarkii utrudniało taką możliwość, a integracja gospodarek państw socjalistycznych postępowała nieporównywalnie wolniej niż krajów Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG). Niemniej w 1964 r. w ramach RWPG powołano do życia tzw. rubla transferowego, który miał pełnić rolę wspólnej waluty rozliczeniowej. Waluta ta była jednak zupełnie bezwartościowa w handlu z krajami zachodnimi, zwłaszcza że jej kurs był ustalany arbitralnie, czyli urzędowo przez Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej - i nie miał nic wspólnego z faktyczną siłą nabywczą.

Kluczowe kierunki industrializacji

Intensywna industrializacja spowodowała radykalną zmianę w strukturze polskiej gospodarki. W 1962 r. po raz pierwszy produkcja przemysłowa przekroczyła 50 proc. dochodu narodowego. Spadał natomiast udział w dochodzie narodowych rolnictwa. Istotne zmiany zaszły również w strukturze samego przemysłu. Do końca lat 50. największy udział w produkcji przemysłowej miała branża paliwowo‑energetyczna oraz metalurgiczna, a od początku lat 60. wyprzedził ją przemysł elektromaszynowy  i chemiczny. Natomiast przemysł spożywczy i lekki przeżywały okres stagnacji, a nawet regresu.

Dla zainteresowanych

W 1957 r. do masowej produkcji w Fabryce Samochodów Osobowych na Żeraniu trafiła Syrena 100 – pierwszy samochód osobowy polskiej konstrukcji. Do 1972 r. wyprodukowano 170 tys. egzemplarzy. W połowie lat 60. w oparciu o włoską licencję rozpoczęto produkcję Fiata 125p. Niewystarczającą polską produkcję nieco uzupełniał import modeli Trabanta i Wartburga z NRD oraz Škody z Czechosłowacji.

RnitWOttiFEkz

Zdjęcie przedstawia wnętrze hali fabrycznej. Na linii montażowej widać karoserie polskiego fiata 125p.

Gospodarka czasów Władysława Gomułki była gospodarką stałych niedoborów. Polakom dokuczał utrudniony dostęp do najróżniejszych dóbr konsumpcyjnych. Samochody marki Syrena i Fiat 125p ze względu na cenę, zbyt wysoką jak na możliwości przeciętnie zarabiającego obywatela, były poza jego zasięgiem. Ogromną popularnością cieszyła się pralka Frania, przedmiotem pożądania były telewizory i sprzęt audio – towary produkowane w polskich fabrykach, ale w ilości niezaspokającej coraz bardziej chłonnego rynku. Aby je zakupić, trzeba było odstać swoje w kolejkach. Pojawiały się więc różne hasła (Za Gomułki puste półki) i żarty, jak choćby taki: Jaka jest liczba mnoga od słowa człowiek? Kolejka. Co to jest kolejka? Socjalistyczne podejście do sklepu.

Dla zainteresowanych

Za Gomułki puste półki

Mimo intensywnej industrializacji stopa życiowa Polaków rosła bardzo powoli. Powodem takiego stanu rzeczy było permanentne zaniedbywanie rolnictwa, zwłaszcza indywidualnego. Skromne środki inwestycyjne kierowano przede wszystkim do niewydolnych państwowych gospodarstw rolnych (PGR‑ów) i spółdzielni produkcyjnych. Rolników indywidualnych, mimo że ich gospodarstwa były bardziej wydajne, władze państwowe ze względów ideologicznych dyskryminowały. Utrudniały im dostęp do nowoczesnych narzędzi, nawozów i pasz. Powodowało to ciągłe niedobory na rynku, zwłaszcza w powtarzających się co jakiś czas latach nieurodzaju. W połowie lat 60. zaopatrzenie w sklepach było bardzo złe, brakowało produktów spożywczych, a zwłaszcza mięsa:

Rvd1ihSZkipaE

Zdjęcie przedstawia ulicę i kamienicę. Na kamienicy powieszony jest szyld "Mięso wędliny". Widać zakratowane wejście do sklepu. Stoi przed nim długa kolejka oczekujących.

R6rZQkA1id44P

Zdjęcie przedstawia wnętrze sklepu mięsnego. Widać ladę, wagę, kasę oraz ścianę z napisem "drób wędliny", na której zamocowane są haki. Haki są puste. Za ladą stoi młoda, uśmiechnięta ekspedientka.

Symbolem słabości  epoki gomułkowskiej stały się mieszkania. W wiek dorosły wchodziło pokolenie powojennego wyżu demograficznego, potrzeby mieszkaniowe rosły. Dlatego też, aby choć częściowo je zaspokoić, władze komunistyczne zadecydowały o rozpoczęciu budowy małych mieszkań o obniżonym standardzie. Miały one tzw. ślepe, czyli pozbawione okien, kuchnie, przechodnie pokoje, niskie stropy, wśród pomysłów na zmniejszenie kosztów pojawiały się np. wspólne łazienki dla kilku mieszkań. Na początku lat 60. zapadła decyzja o budownictwie spółdzielczym. Sposobem na otrzymanie własnego mieszkania było zapisanie się do spółdzielni mieszkaniowej, ludzie zakładali też książeczki mieszkaniowe, na których odkładali pieniądze na wymarzone lokum. Jednak okres oczekiwania na nie trwał kilkanaście, a czasem nawet kilkadziesiąt lat. W dodatku część mieszkań oddawano do dyspozycji wojska, milicji czy rad narodowych, a znalezienie się na liście uprzywilejowanych powodowało liczne patologie i korupcję.

R1PG0Jv0LDF3l

Zdjęcie przedstawia zabudowę miejską z lotu ptaka. Widać na nim liczne dwupiętrowe bloki stojące jeden obok drugiego.

Słownik