Krystyna Bockenheim Pstrzy się jak dzięcioł Polak

Szlachcic wynosił z domu znajomość obyczajów i form towarzyskich. Sarmacki savoir‑vivresavoir‑vivresavoir‑vivre był wbrew pozorom niezmiernie skomplikowany […]. Zawiły sposób tytułowania, składania ukłonów, odkrywania głowy, umiejętność wiązania pasa i znajomość tysiąca drobiazgów, które młody szlachcic przejmował z domu tak jak znajomość języka, były trudne do naśladowania.
Ważny element świata szlacheckiego to tytuły. Wprawdzie wszyscy byli braćmi, ale użycie niewłaściwej formy przy zwracaniu się do jednego z nich mogło doprowadzić do ciężkiego konfliktu. Kancelaria królewska miała ściśle określone ramy tego, co się komu należy: „Urodzony, wiernie nam miły”, pisze król do hetmana polnegohetman polnyhetmana polnego, Krzysztofa Radziwiłła. HetmanhetmanHetman to nie senatorsenatorsenator , nie był więc „wielmożny”, tylko „urodzony” i był „wiernością”, a nie „uprzejmością”. „Wielmożny” i „Uprzejmość Twoja” należały się tylko senatorom. „Urodzony” oznaczało stan rycerski. Bratem był każdy, ale zwracanie się w ten sposób rezerwowano dla rzeczywiście równych. Zwrócenie się „Panie bracie” do na przykład starostystarostastarosty było niewybaczalnym nietaktem. Zwrot „Przyjaciel” przeznaczony był dla plebejuszaplebejuszeplebejusza . […]
We wczesnej młodości szlachcicowi wpajano też pojęcie honoru. Była to zasada bezwzględnego kierowania się w życiu wyższymi wartościami. Ten zespół ideałów nie był w żaden sposób skodyfikowany. Młody obywatel był zobowiązany do ochrony znaku rodowego, czyli herbu, przed obrazą, dbałości o rodziców i bliskich, obrony ojczyzny, wiary i wreszcie samego siebie. Brak ścisłego określania, co jest ujmąujmaujmą czy obrazą, powodował, że oprócz wypadków ewidentnegoewidentnyewidentnego uchybienia zdarzały się drobne incydenty, często nieumyślne, które powodowały nadmierną reakcję. Stąd ogromna ilość zatargów i zwad, które kończyły się krwawo. Honor Sarmaty był ogromnie czuły.
Nieostrożne słowo, nieumyślne potrącenie w tłoku powodowały, że szabla sama wychodziła z pochwy. KarabelakarabelaKarabela była atrybutem Sarmaty, jak lira – Apollina, a waga – Temidy. Była oznaką stanową i żaden mężczyzna nie wychodził bez niej z domu. Odpasanie broni w gościnie oznaczało gest uprzejmości i zaufania. Szabla przechodziła z ojca na syna i stanowiła często rodową świętość, zdobioną kamieniami i złotem, była prawdziwym dziełem sztuki. […]
Polacy zresztą […] nosili się strojnie i barwnie, uwielbiali kolory, które dziś określilibyśmy jako papuzie. Buty z szerokimi cholewami, w które wpuszczano szarawaryszarawaryszarawary , szlachta nosiła zawsze żółte. KontuszkontuszKontusz lub deliadeliadelia i żupanżupanżupan były w kontrastowych kolorach, chętnie czerwone, błękitne, zielone. Używano też kosztownych orientalnychorientalnyorientalnych materiałów, przetykanych złotą lub srebrną nicią. Na tle większości nacji europejskich, preferujących raczej czerń, nawet polscy protestanci wyglądali bardzo egzotycznie. Ubiór polski składał się z elementów stałych, to jest deliideliadelii (a zimą szubyszubaszuby ), kontuszakontuszkontusza i żupanażupanżupana, nie wnikając w szczegóły bielizny […].

RsHwnacUS8MHP

Pionowo zorientowana reprodukcja barwna przedstawiająca pełnopostaciowy portret mężczyzny ukazanego prawym półprofilem w siedemnastowiecznym szlacheckim stroju polskim, trzymającego w prawej ręce berło. Mężczyzną w purpurowym żupanie i delii tej samej barwy podbitej czarnym futrem na ramionach jest Królewicz Władysław Waza przyszły król Polski. To szatyn w wieku około trzydziestu lat. Dość krótko ostrzyżony z zarysowującymi się już zakolami nad wysokim, prostym czołem. Wąskie ciemne brwi uniesione nad oczyma o ciemnych źrenicach. Nos prosty lekko zagięty. Nad wąskimi ustami jasne, niezbyt szerokie, długie rozłożone na boki, podwinięte na końcach wąsy. Twarz pociągła z pełnymi policzkami zakończona drobnym podbródkiem. Dłonie mocne. W prawej opartej o okryty czarnym suknem narożnik stołu bogato nabijane ciemnymi kamieniami skierowane nieznacznie głową w dół złote berło. Lewa dłoń zaciśnięta na podobnie zdobionej rękojeści szabli zwisającej u boku, podpiętej na dwu ozdobnych paskach – rapciach – do cienkiego, płaskiego złoconego paska zapiętego nad purpurowym wykonanym z miękkiej tkaniny pasem jednolitej barwy, oplatającym kilkukrotnie rysujący się już dość pokaźnie brzuch. Na piersi zapiętego na drobne złote guzy żupana złoty łańcuch z prostokątnych i owalnych – z takimi ciemnymi kamieniami, ogniw z wisiorem w kształcie dębowych liści. Krawędź futrzanego kołnierza delii, okrywającego ramiona niczym krótka pelerynka, w przedniej części obszyta jest, też płaskim, trochę węższym łańcuchem z ciemnymi kamieniami, zaopatrzonym w dużą, okrągłą sprzączkę spinającą delię na prawym ramieniu. Odchodzą od niej w dół rozchylone, obszyte czarnym futrem poły płaszcza. Prawy schodzi skosem do łokcia, po prawej ręce, a lewy przecina pierś i za nadgarstkiem lewej ręki opada w dół aż do wysuniętej nieco ku przodowi lewej stopy dochodzącej przodem niemal do samej krawędzi obrazu. Lewa stopa ustawiona jest palcami w stronę widza. Mężczyzna ma żółte, niezbyt wysokie, okrywające cholewkami kostki, zakończone długimi, wąskimi czubkami buty na czarnej, cienkiej podeszwie i niskim, niewielkim obcasie. Na widocznych poniżej sięgającego niżej kolan żupana nogach, grube czarne pończochy. Na stole pomiędzy prawym przedramieniem a lewą krawędzią płótna spoczywa ciemny zdobiony złotem i drobnymi kamieniami husarski kask z daszkiem i osłonami na nos oraz uszy. W tle z lewej strony czarna obficie drapowana tkanina obszyta gęstymi, krótkimi frędzlami. Przysłania ona skosem, dochodząc do prawego górnego narożnika obrazu błękitne przetykane obficie różowymi obłokami niebo widoczne poniżej i szarą marmurową kolumnę za lewym ramieniem Królewicza, przed którą zwisa się narożnik zasłony. Poniżej niego z lewej strony kolumny widać również wąski pasek nieba. Od kolumny odchodzi w prawo kamienna balustrada z tralkami. Nad nią w tle dostrzec można odległą warowną budowlę. Jeszcze dalej pasmo wzgórz na horyzoncie poniżej jaśniejszego, zaróżowionego obszaru nieba.

Delia była szerokim płaszczem z charakterystycznym wykładanym kołnierzem. Zakładano ją na jedną rękę, na drugą zarzucano, a pod szyją spinano kosztownymi agrafami. W domu noszono żupan, wąski, zapinany z przodu, na który, wychodząc z domu, nakładano delię albo kontusz. Był to rodzaj płaszcza, z rękawami wysoko rozciętymi, spod których ukazywały się wąskie, marszczące się rękawy żupana.

RBidZDMjbsB7V

Zorientowana pionowo ilustracja z końca XVIII wieku przestawiająca na pierwszym planie, wypełniającą centralnie większą jego część postać wąsatego szlachcica polskiego w charakterystycznym stroju. Zwrócony lewym półprofilem zarumienionej, wąsatej, pucołowatej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma na głowie wysoki, przechylony na prawy bok czoła, otoczony jasnobrązowym futerkiem niebieski kołpak. Spod niego, nad nienaturalnie dużym uchem, wystają kędziory jasnych, podgolonych dołem do skóry, równą poziomą linią według szlacheckiej mody, włosów. Mężczyzna spogląda na widza sponad podkręconych, cienkich, ciemnych wąsów, oczyma oprawionymi w dość obfite, ciemne brwi. Ubrany jest w czerwony kontusz z długimi, rozciętymi od łokci, swobodnie zwisającymi rękawami zwanymi wylotami. Zakończenie lewego sięga poniżej rysującego się pod kontuszem obfitego pośladka. Prawy wylot został zarzucony przez ramię na plecy. Spod wylotów ukazują się marszczone dość wąskie rękawy jasnoniebieskiego żupana, który widoczny również spod rozchylonego na piersiach kontusza, jest zapinany z przodu na szereg kilkunastu niewielkich guzików. Stroju dopełniają: żółty zakończony frędzlami, zawiązany z przodu, podtrzymujący wypięty brzuch, pas kontuszowy oraz podwieszona przy lewym boku na dwu paskach zwanych rapciami długa szabla w pochwie, sięgająca ziemi, na której szlachcic stoi w rozkroku w żółtych baczmagach, czyli butach z podwiniętymi w górę czubkami i długimi marszczonymi cholewami. Mężczyzna ukazany został z dość niskiej perspektywy, co podkreśla jego wyniosłość. Lewą dłoń wsparł na rękojeści szabli, a prawą uniósł otwartą wnętrzem ku jasnemu niebu z białym obłokiem, na którego tle rysuje się większość jego postaci. U dołu w oddali na wysokości kolan z lewej parterowy dwór z niższymi alkierzami po bokach i z zacienionym gankiem na środku w formie wspartego na czterech kolumnach portyku z trójkątnym tympanonem na froncie. Z prawej zabudowa folwarku. Za tym wszystkim po prawej i lewej widoczne korony drzew. Pod ilustracją, zaraz przy dolnej krawędzi drobnym, skośnym drukiem napisy: z lewej Norblin del, na środku Déposé à la Direction, przy tym niewielka czerwona okrągła pieczęć, a po prawej Debucourt sculp. Niżej na środku, podobną ozdobną, ale dużą czcionką, napis: Szlachcic polski, a pod nim mniejszą prostą i grubą, NOBLE POLONAIS.

Na nim też wiązano nieodzowny składnik stroju – pas. Początkowo składał się on z drobnych, metalowych, czasem złotych ogniwek. Później został wyparty przez orientalne pasy z kosztownych jedwabnych materii, a w końcu przez słynne, krajowe pasy słuckie. Ten element stroju był bardzo kosztowny […]. Samo nakładanie pasa wymagało pomocy drugiej osoby, a nieumiejętność wiązania go mogła zdemaskować plebejusza, który pragnąłby się podszyć pod szlachcica. Stroje były kosztowne, przekazywano je z pokolenia na pokolenie. […]

RHAZK4yd3HeSz

Zorientowana pionowo fotografia barwna przedstawiająca jedną ze stron czterostronnego słuckiego pasa kontuszowego. Pasy czterostronne uzyskiwano w ten sposób, że strona prawa i lewa były podzielone wzdłuż na dwie połowy, które różniły się kolorystyką, a nieraz wzorem. Taka budowa pozwalała na to, by jeden pas, który składano wzdłuż na pół, mógł być stosowany w czterech wariantach. Zakończenie pasa, zwykle o dużym wzorze, zwano głową i czasem ozdabiano frędzlami; środkowe pola, najczęściej o wzorze drobnym – wciążem. Poprzeczne paski dzielące wciąż nazywano pólkami, zewnętrzny, obramiający ornament, bordiura, to szlaczek. Pasy składano wzdłuż, przy czym jedna strona, bardziej ozdobna, była noszona w dni świąteczne i podczas uroczystości, a druga, skromniejsza, na co dzień. Często do pasa zawieszano paski do podwieszania pochwy szabli – rapcie. Na fotografii głowa zakończona frędzlami znajduje się u dołu. Zawiera ona motyw dwóch wpisanych w prostokąt ukwieconych krzaczków o splecionych symetrycznie łodygach, wyrastających z uciętych pni posadowionych na kopczykach. Prawa strona na tle, z ugrowo‑złotym wzorem; kwiaty czerwone i niebieskie. Po lewej beżowo‑srebrne tło z jaśniejszym wzorem, kwiaty czerwone i szare z łodygami. Środek w poprzeczne pólka, rozdzielone szlaczkami z drobnych rombów. W pólkach wciąża powtarzający się motyw wici kwiatowej. Kwiaty powtarzają kolor odpowiednio do ukazanego na kwiatach głowy. Po lewej mniej ozdobnej stronie co drugie pólko puste, po prawej wypełnione czerwonym ornamentem. Szlaczek po prawej w niebieskie i białe kwiatki na wici, a po lewej w szare i czerwone. U dołu szlaczki kończą napisy SŁUCK.

Zastanowić się należy, w jaki sposób strój wpływał na zachowanie ówczesnych Polaków. Sarmacki gest nie został wymyślony przez historyków i kostiumologów. Odbijał się w tańcu, znanym jako „polski” albo „chodzony”, czyli polonezie. Ów ruch zarzucania wylotów kontusza uwieczniony został później przez Mickiewicza:

– Podkomorzy rusza
I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza,
I wąsa pokręcając, podał rękę Zosi
I skłoniwszy się pięknie w pierwszą parę prosi.

Rozcięte rękawy kontusza przypinano tylko na uroczyste okazje. Wymagały odrzucania do tyłu, a nawet spięcia, gdyż w przeciwnym razie plątałyby się i przeszkadzały właścicielowi. Ten ruch zaważył na sylwetce Sarmaty. Był elegancki, nonszalancki, znamionujący pewność siebie. Jednocześnie postawa znana nam z wielu portretów sarmackich, pełna dumy, a czasem pychy, nie przypominała wielmożów hiszpańskich czy angielskich. Z kolei gesty powitalne, niski ukłon, niemający nic z uniżoności, zamiatanie czapką przed kobietą czy kimś znacznie godniejszym, padanie do nóg rodzicom lub magnatom składały się na sylwetkę, która odróżniała Polaka od przedstawicieli wszystkich innych nacjinacjanacji.

R1AKeJsR9Hl0X

Zorientowana pionowo barwna reprodukcja obrazu przedstawiającego pełnopostaciowy portret szlachcica w czerwonym kontuszu stojącego w pałacowym wnętrzu pośród rokokowych mebli. Zwrócony lewym półprofilem nieznacznie zarumienionej pociągłej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma bokami podgoloną równo, powyżej długich wąskich uszu, głowę, zwieńczoną czupryną, rozczesanych na boki, ciemnobrązowych prostych włosów. Poniżej wysokiego gładkiego czoła wąskie, proste ciemne brwi, a pod nimi niewielkie, lecz o bystrym inteligentnym spojrzeniu równie ciemne oczy. Pod krótkim, prostym nosem, jaśniejsze od włosów na głowie, brązowe, okrywające górną wargę, dość obfite, ułożone na boki, końcami podkręcone ku górze wąsy. Spod nich wysuwa się dość obfita dolna warga, poniżej której charakteru zdecydowania dodaje twarzy zaokrąglony wydatny podbródek. Podany nieco do przodu, sprawia, że policzki lekko przyprószone odrastającym ciemnym zarostem stają się trochę zapadnięte. Pod szyją, niezbyt duży, trójkątny fragment białego żupana, ujętego po bokach w wąski szalowy biały kołnierz kontusza, którego górna część opina szczupły tors, podkreślając płaski brzuch i silne mięśnie klatki piersiowej. Lewy rękaw płaszcza został odrzucony na plecy. Dzięki temu widać bliższy widzowi lewy okazały bark mężczyzny okryty obfitym w tym miejscu żupanem ze srebrzystym, marszczonym, wąskim rękawem poniżej. Mężczyzna podparł się pod bokiem o również srebrzysty niezbyt szeroki pas kontuszowy wierzchem lewej dłoni. W jej palcach trzyma obszyty brązowym futrem kołpak. Końce pasa nie opadają swobodnie na dół brzucha, lecz zostały zaplecione. U boku zwisa, w czarnej zdobionej złotem pochwie, podpięta do pasa na dość długich ozdobnych rapciach, szabla, z też czarną rękojeścią i złotym jelcem. Na prawo widoczny tylko fragment schowanego za krawędzią obrazu wyściełanego zielonym aksamitem złoconego krzesła z oparciami na łokcie. Palec odchylonej nieco od tułowia wyprostowanej prawej ręki, okrytej do łokcia wylotem kontusza, wskazuje na podtrzymywaną przez dwa amorki tarczę herbową z koroną, na szczycie wieczka złotej szkatuły, stojącej na malachitowym blacie rokokowego biurka, którego fragment wyłania się zza lewej krawędzi płótna. Bliżej na krawędzi blatu laska czerwonego laku do pieczętowania listów i dokumentów, dalej duży okrągły tłok pieczętny położony bokiem na pliku białych kartek. Wyżej po lewej w tle dwie okrągłe, marmurowe brązowej barwy kolumny – lewa ujęta na obrazie tylko w połowie grubości. Wparte na płaskim bloku, wieńczącym, sięgające niżej ramienia mężczyzny, obmurowaniu, górą, niespełna metr nad nim, znikają za krawędzią obrazu. Za głową szlachcica, jasnozielona zachodząca trochę rogiem na kolumnę draperia albo sztandar, a na prawo pilaster ściany z kamienia bliskiemu brązową barwą temu, z którego wykuto kolumnę. Z takiego kamienia są też ukazane w perspektywie u dołu obrazu płyty posadzki. Na niej z prawej strony mocnym akcentem znaczy kompozycję obrazu wysunięty spod czerwieni kontusza skierowany w skos na prawo w stronę widza żółty but, na lewej stopie, zakończony prostym, wąskim, ostrym czubkiem. Drugi, prawy, cofnięty w kontrapoście, schowany w głębokim cieniu szerokiego dołem, pofałdowanego sięgającego wyżej kostek szlacheckiego płaszcza skierowany jest ku lewej krawędzi malowidła.

Istniał cały skomplikowany ceremoniał powitań, odkrywania głowy. Odkrycie głowy było oznaką wielkiego szacunku, zazwyczaj kołpakakołpakkołpaka tylko uchylano. Wymagało to nie lada wiedzy, kogo można ucałować (równego sobie), kogo pocałować w rękę, przed kim paść na kolana albo plackiem do stóp wymagało wiedzy, której nie miał nuworysznuworysznuworysz czy spryciarz pragnący nielegalnie awansować do stanu szlacheckiego.
Znakomitą okazję do pokazania kosztownego stroju i zalet towarzyskich stanowiły uczty. Nie ma żadnych wątpliwości, że Sarmaci uwielbiali jeść i pić. Przodkowie nasi nie byli niestety smakoszami, tylko żarłokami, i strach pomyśleć, co by się działo, gdyby nie rygory Kościoła w postaci postów, których liczba dochodziła do około stu pięćdziesięciu dni w roku. Co prawda i z tym sobie radzono, przyrządzając znakomicie ryby, co podkreślają cudzoziemcy w swoich relacjach, zatem o umartwianiu się nie było mowy.
Menu sporej części XVII‑wiecznej szlachty (bo nie można mówić jednym tchem o nich i o chłopach czy mieszczanach) zależało oczywiście od stopnia zamożności, ale każdy miał pod dostatkiem produktów z własnego folwarku. Ogólnie mówiąc, pożerano ogromne ilości mięsiwa i wypijano dużo wina oraz miodu. Tłuszcz uważano za zdrowy, mięso zatem musiało być tłuste. Jadłospis uzupełniały chleb, kasze, groch, potrawy mączne, natomiast jarzyny – oprócz kapusty – uważano za paszę dla bydła. […]
Podstawową rozrywką szlachty, niezależnie od stopnia zamożności, było polowanie, które w owym czasie zastępowało sport, dostarczało ruchu na świeżym powietrzu, zaspokajało potrzebę ryzyka i ducha współzawodnictwa. Najbardziej pożądane były łowy na grubego zwierza z nagonką, ale nie każdy mógł sobie na nie pozwolić. Nieprawdziwa jest natomiast wymowa tyradytyradatyrady Wojskiego z „Pana Tadeusza” na temat łowów:

Za moich, panie, czasów, w języku strzeleckim
Dzik, niedźwiedź, łoś, wilk, zwany był zwierzem szlacheckim,
A zwierzę niemające kłów, rogów, pazurów
Zostawiano dla płatnych sług i dworskich ciurówciuraciurów ;
Żaden pan nigdy przyjąć nie chciałby do ręki
Strzelby, którą zhańbiono sypiąc w nią śrut cienki!
[…]
Nazywam się Hreczecha, a od króla Lecha
Żaden za zającami nie jeździł Hreczecha.

Co powiedziałby na te słowa Albrycht Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski, piszący we wrześniu 1632 r.: „Na początku miesiąca zabawiałem się polowaniem na zające, aby odprężyć umysł znużony przeszłymi troskami […]”. Podobnie rozrywali się Władysław IV Waza w 1636 r. i Jan III Sobieski, nie wiedząc, że za dwieście lat Mickiewicz ustami Wojskiego odsądzi ich od czci i wiary. Oczywiście nikt nie zapraszał czcigodnego kolegi senatora, a tym bardziej króla na zające. Nie można jednak oprzeć się przekonaniu, że takie polowanie na otwartym terenie było szlachetniejszym sportem od egzekucji zwierząt pod mianem łowów w czasach saskich, gdzie dla króla Augusta III i jego świty zbudowano pawilon, z którego bez fatygi można było strzelać do zegnanych w jego pobliże niedźwiedzi, łosi, jeleni i dzików.
Łowy były rozrywką kosztowną, ponieważ wymagały zarówno odpowiednich koni, jak i utrzymywania sforysforasfory gończychgończygończych
i legawcówlegawieclegawców . Para rasowych psów była zaliczana do królewskich podarków i często panujący, przy okazji wysyłania poselstwa, obdarzali się wzajemnie nie tylko końmi, ale i psami. Do tego dochodził koszt utrzymania na dworze łowczychłowczyłowczych i sokolnikówsokolniksokolników , łowy z sokołem należały bowiem do rozrywek królów.najwyższy dowódca wojsk w Polsce i na Litwie od XV w. do rozbiorów

bock_1 Źródło: Pstrzy się jak dzięcioł Polak, [w:] Krystyna Bockenheim, Dworek, kontusz, karabela, Wrocław 2002, s. 90–103.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Księga I. Gospodarstwo, w. 142‑159
Tymczasem na folwarkufolwarkfolwarku nie uszło baczności,
Że przed ganek zajechał któryś z nowych gości.
Już konie w stajnią wzięto, już im hojnie dano,
Jako w porządnym domu, i obrok, i siano:
Bo Sędzia nigdy nie chciał, według nowej mody,
Odsyłać koni gości Żydom do gospody.
Słudzy nie wyszli witać; ale nie myśl wcale,
Aby w domu Sędziego służono niedbale:
Słudzy czekają, nim się pan Wojski ubierze,
Który teraz za domem urządzał wieczerzę.
On pana zastępuje i on, w niebytności
Pana, zwykł sam przyjmować i zabawiać gości
(Daleki krewny pański i przyjaciel domu).
Widząc gościa, na folwark dążył po kryjomu,
Bo nie mógł wyjść spotykać w tkackimtkackitkackim pudermaniepudermanpudermanie;
Wdział więc jak mógł najprędzej niedzielne ubranie
NagotowaneNagotowaneNagotowane z rana, bo od rana wiedział,
Że u wieczerzy będzie z mnóstwem gości siedział.

Księga I. Gospodarstwo, w. 210‑216
Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,
Wesołe, lecz w porządku. Naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość).

Księga I. Gospodarstwo, w. 300‑307
Goście weszli w porządku i stanęli kołem.
Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem;
Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,
Idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży.
Przy nim stał kwestarzkwestarzkwestarz, Sędzia tuż przy bernardyniebernardynbernardynie.
Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie;
Mężczyznom dano wódkę; wtenczas wszyscy siedli,
I chołodziecchłodnikchołodziec litewski milcząc żwawo jedli.

Księga II. Zamek, w. 493‑512
Różne też były dla dam i mężczyzn potrawy:
Tu roznoszono tace z całą służbą kawy,
Tace ogromne, w kwiaty ślicznie malowane,
Na nich kurzące wonnie imbryki blaszane
I z porcelany saskiej złote filiżanki;
Przy każdej garnuszeczek mały do śmietanki.
Takiej kawy, jak w Polszcze, nie ma w żadnym kraju:
W Polszcze, w domu porządnym, z dawnego zwyczaju,
Jest do robienia kawy osobna niewiasta,
Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta,
Lub z wicinwicinywicin bierze ziarna w najlepszym gatunku
I zna tajne sposoby gotowania trunku,
Który ma czarność węgla, przejrzystość bursztynu,
Zapach mokimokamoki i gęstość miodowego płynu.
Wiadomo, czym dla kawy jest dobra śmietana;
Na wsi nietrudno o nią: bo kawiarka z rana,
Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie
I sama lekko świeży nabiału kwiat garnie
Do każdej filiżanki w osobny garnuszek,
Aby każdą z nich ubrać w osobny kożuszek.

Księga XII. Kochajmy się, w. 621‑636
Bo na dziedzińcu zamku już stali parami
Oficery z damami, wiara z wieśniaczkami.
«Poloneza!» krzyknęli wszyscy w jedno słowo.
Oficerowie wiodą muzykę wojskową;
Ale pan Sędzia w ucho rzekł do jenerała:
«Każ pan, żeby się jeszcze kapela wstrzymała.
Wiesz, że dzisiaj synowcasynowiecsynowca mego zaręczyny;
A dawnym obyczajem jest naszej rodziny,
Zaręczać się i żenić przy wiejskiej muzyce.
Patrz, stoi cymbalista, skrzypakskrzypakskrzypak i kozicekozicekozice,
Poczciwi muzykanci; już się skrzypak zżyma,
A kobeźnikkobeźnikkobeźnik kłania się i żebrze oczyma.
Jeżeli ich odprawię, biedni będą płakać;
Lud przy innej muzyce nie potrafi skakać.
Niechaj ci zaczną; niech się i lud podweseli;
Potem będziem wybornej twej słuchać kapeli».

mick_1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 1967.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Księga I. Gospodarstwo, w. 481‑496
Chwała Bogu, że teraz, jeśli nasza młodzież
Wyjeżdża za granicę, to już nie po odzież,
Nie szukać prawodawstwa w drukarskich kramarniachkramarniakramarniach
Lub wymowy uczyć się w paryskich kawiarniachkawiarniekawiarniach.
Bo teraz Napoleon, człek mądry a prędki,
Nie daje czasu szukać mody i gawędki.
Teraz grzmi oręż, a nam starym serca rosną,
Że znowu o Polakach tak na świecie głośno;
Jest sława, a więc będzie i Rzeczpospolita!
Zawżdy z wawrzynówwawrzynwawrzynów drzewo wolności wykwita.
Tylko smutno, że się nam ach! Tak się lata wleką
W nieczynności! A oni tak zawsze daleko!
Tak długo czekać! nawet tak rzadka nowina!
Ojcze Robaku (ciszej rzekł do Bernardyna),
Słyszałem, żeś znad Niemna odebrał wiadomość;
Może też co o naszym wojsku wie Jegomość?

mick_1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 1967.