Bolesław Krzywousty: podbój Pomorza i „testament” 1138 roku

Zazwyczaj sądzimy, że każdy władca pragnął mieć syna – spadkobiercę. Jest to prawdą, gdyż syn był zabezpieczeniem trwania rodu. Ale nawet jeden syn stawał się zagrożeniem, gdy był dorosły i pragnął sam sprawować władzę. Gorzej, gdy synów było wielu albo gdy obok władcy żyli jego dorośli bracia. W średniowieczu sprawowanie władzy stawało się wówczas bardzo ryzykowne. Kłótnie w rodzinie były rzeczą normalną, walki zbrojne – także. Ale wielu władców, pamiętając swoje kłopoty, pragnęło, by ich dzieci uniknęły tego losu. Tak było i w dziejach Polski, gdy Piastowie szukali sposobu na zapewnienie wszystkim udziału w zaszczycie władzy.

Ciekawostka

Podziały Polski w czasach Piastów

R1ep90GWVY6ar

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ep90GWVY6ar

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Już książę Mieszko I, umierając, podzielił kraj między wszystkich swoich synów. Wprawdzie Bolesław Chrobry pozostawił całe państwo tylko jednemu synowi, Mieszkowi II, jednak po jego klęsce cesarz Konrad II wyznaczył dzielnice pozostałym męskim przedstawicielom dynastii. Do kolejnego podziału doszło pod koniec XI wieku, za panowania Władysława Hermana, brata i następcy Bolesława Szczodrego. Przeciwko księciu i jego wszechwładnemu palatynowi Sieciechowi zbuntowali się wówczas możni. Doprowadzili oni do podziału kraju między Hermana i jego dwóch synów – Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego. Kolejny, znacznie trwalszy podział nastąpił po zgonie Krzywoustego w 1138 roku.

Podbój i chrystianizacja Pomorza

RNTuxtHTkvWJf1

Na zdjęciu znajduje się kamienny pomnik świętego Ottona z Bambergu. Jest on ubrany w szaty. Ma długie włosy i dużą czapkę. W prawej ręce trzyma wysoką laskę.

Trudności wewnętrzne nie przeszkodziły Bolesławowi Krzywoustemu w odnoszeniu sukcesów w polityce zewnętrznej. Książę skutecznie interweniował w Czechach, osadzając na tronie praskim swoich kandydatów. Polski książę narzucił swoją władzę ludności Pomorza Gdańskiego. W 1122 r. książę zachodniopomorski Warcisław złożył hołd Bolesławowi. W tym samym roku, by ułatwić Krzywoustemu działania na Pomorzu wojewoda Piotr Włostowic porwał księcia ruskiego i przemyskiego Wołodara, niwecząc w ten sposób jego wojenne plany. Ważnym zadaniem, które stanęło przed Krzywoustym po podboju Pomorza, była chrystianizacja tego kraju. Na Pomorzu Zachodnim chrześcijaństwo przyjmowało się jednak z trudem. Mieszkańcy Pomorza duże zyski czerpali z dobrze rozwiniętego handlu oraz wypraw łupieskich, cenili sobie też niezależność polityczną. W bogatych miastach takich jak Wolin, Szczecin czy Kołobrzeg prawa stanowiły rady starszych, a pogaństwo wzmacniało te rozwiązania. Chrztu Pomorzan dokonała wreszcie w 1124 r. misja pod przewodnictwem biskupa Ottona z Bambergu.

Slajd 1 z 2

R1PAh5vflauww

Na zdjęciu znajduje się bazylika katedralna wniebowzięcia najświętszej Marii Panny we Wrocławiu. Jest to ogromny ceglany budynek z dwoma wysokimi wieżami i zielonkawym spadzistym dachu.

RtXv7dJ4h5LRH

Na zdjęciu znajduje się dawna katedra biskupów lubuskich. Jest to masywny ceglany budynek o czerwonym dachu i z jedną białą wieżą z zegarem. Wokół katedry znajduje się park z drzewami.

RQVytyspd9ZXx

Nagranie filmowe dotyczące podboju i chrystianizacji Pomorza.

Nagranie filmowe dotyczące podboju i chrystianizacji Pomorza.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RQVytyspd9ZXx

Nagranie filmowe dotyczące podboju i chrystianizacji Pomorza.

R1DWtK0dadJzG1

Rysunek przedstawia Lotara trzeciego. Jest on ubrany w królewskie zdobione szaty. Ma długa brodę i koronę na głowie. W rękach trzyma ogromny dokument. Przed nim stoi objaśniający mu cos mnich ubrany w szaty.

Sukcesy polskiego księcia nad Bałtykiem z niepokojem obserwowano na dworze niemieckim, bowiem od zachodu trwał podbój ziem pomorskich przez saskich wojów. Król Lotar III zdołał przeciągnąć na swoją stronę Ottona z Bambergu, mającego ogromne wpływy na Pomorzu. Do otwartej konfrontacji polsko‑niemieckiej doszło na Węgrzech, na których tronie w 1131 r. Krzywousty starał się osadzić swojego kandydata, ale został pokonany przez Niemców i Czechów.

Czy można zapobiec kłótni rodzinnej? Testament Krzywoustego

Książę z dynastii Piastów sprawował w szerokim zakresie władzę nad ludźmi zamieszkującymi jego kraj. Poddani przestrzegali praw, które ustanawiał, i żyli pobożnie według tego, co im nakazywał. Płacili mu daniny i szli na wojny, które on wszczynał. Ale jego władza nie była nieograniczona. Już w XI wieku władca musiał przestrzegać wielu reguł, jeśli chciał mieć poparcie możnych, bo jeśliby je utracił, mógł być pewien wybuchu wojny domowej. Z jednej strony zwracali się przeciw księciu niechętni mu możni, a z drugiej na czele buntu nierzadko stawali jego najbliżsi krewni. Bo dla tych Piastów, którzy władzy nie sprawowali, życie było stałym oczekiwaniem na sięgnięcie po nią. Ten, który ją dzierżył, musiał zawsze starać się o szacunek zarówno możnych, jak i członków swojej rodziny.

Aby uniknąć konfliktów w rodzinie, Władysław Herman, po serii bratobójczych wojen z synami, podzielił kraj między Zbigniewa i Bolesława. Jednak żadnemu nie dał władzy nad bratem. To nie przyniosło pokoju. Dopiero tragiczna śmierć Zbigniewa zakończyła spory. W chwili śmierci, Bolesław Krzywousty, miał czterech synów, piąty miał się urodzić. Książę mógł się obawiać, że bracia przyrodni będą walczyć o władzę. By temu zapobiec, przekazał każdemu pod zarząd odpowiedni fragment kraju. Nadzór i zwierzchność nad braćmi powierzył najstarszemu, Władysławowi II. Ten honorowy przywódca pozostałych Piastów nie mógł podejmować zbyt wielu samodzielnych decyzji. Decydował jednak o polityce zagranicznej rodu. Być może już wówczas Krzywousty zdecydował, że zawsze księciem zwierzchnim miał być najstarszy pod względem pokrewieństwa – wuj przed bratankiem lub brat dziada przed wnukiem. A jeśli byłoby kilku Piastów tak samo ze sobą spokrewnionych, decydować miał ich wiek – najstarszy powinien być zwierzchnikiem młodszych. Czy Krzywousty sam podjął tę decyzję, czy uczynił to pod wpływem możnych, którzy nie chcieli kolejnej wojny domowej w kraju? Zapewne nigdy się tego nie dowiemy. Podobne działania podejmowali już wcześniej władcy Rusi Kijowskiej i Czech. Nigdzie jednak nie zahamowały one walk między członkami rodzin książęcych. Tak też stało się i w Polsce.

RCQLDMJhJyUv2

Obraz przedstawia Bolesława Krzywoustego leżącego w łóżku. Ma on długa siwą brodę. wokół niego zgromadzone są liczni służący, duchowni i rodzina, kobiety i dzieci. Niektórzy z nich klęczą przy jego łóżku.

W 1138 r. Bolesław III Krzywousty zmarł i zgodnie z jego ostatnią wolą kraj został podzielony. Najstarszy z synów księcia, Władysław II, zrodzony z pierwszej żony Bolesława III, Zbysławy, został księciem zwierzchnim, inaczej zwanym seniorem lub princepsem. Miał rezydować w Krakowie i – zapewne – Gnieźnie oraz sprawować zwierzchnictwo nad Pomorzem. Dziedziczną dzielnicą Władysława stał się Śląsk. Jego przyrodni bracia, zrodzeni z drugiej żony Krzywoustego, Salomei, otrzymali: Bolesław IV Kędzierzawy – Mazowsze i Kujawy, Mieszko III – Wielkopolskę, Henryk Sandomierski – ziemię sandomierską. Księżna wdowa po Krzywoustym – ziemię łęczycką, która po jej śmierci miała zostać włączona do dzielnicy senioralnej. Kazimierz Sprawiedliwy nie został wymieniony w testamencie, bo prawdopodobnie urodził się już po śmierci Krzywoustego.

Nie wiemy, czy Bolesław Krzywousty spisał kiedykolwiek testament. Współcześni mu Piastowie tego nie robili, ponieważ ustnie przekazywali swoją ostatnią wolę najbliższym współpracownikom. Według badaczy tak było również w przypadku Krzywoustego. Dopiero po ponad pół wieku Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem w swojej kronice przedstawił scenę ogłaszania woli umierającego księcia. Dzięki temu wiemy, jak polskie elity na przełomie XII/XIII wieku uzasadniały panujące w kraju zwyczaje przekazywania władzy książęcej.

Slajd 1 z 3

R1clVqYYnB6LG

Ilustracja przedstawia postać dojrzałego mężczyzny bez zarostu, z charakterystycznym dołkiem w brodzie, w mitrze książęcej na głowie. Mężczyzna ubrany jest w ozdobiony złotogłowiem kaftan, przepasany pasem z pochwą na miecz oraz płaszcz aksamitny z klejnotem na prawym ramieniu. Prawą dłoń trzyma książę na lasce, a lewą na rękojeści miecza.

RLtARxmcKAwoE

Ilustracja przedstawia postać młodego mężczyzny bez zarostu, w długich, kędzierzawych włosach, z mitrą książęcą na głowie. Mężczyzna ubrany jest w ozdobioną złotogłowiem tunikę oraz gronostajowy płaszcz spięty na prawym ramieniu klejnotem. Na szyi ma sznur, który opasuje trzymany w prawej dłoni miecz rękojeścią w górę. Lewą dłoń umieścił na modelu kościoła fundacyjnego.

RX9X4DJkv29VU

Ilustracja przedstawia wizerunek siedzącego księcia. Jest mężczyzną starszym wiekiem z siwą brodą. Ubrany jest w zbroję, płaszcz na plecach. Na piesi ma medal, lewą ręką trzyma buławę wspartą na jego piersi.

Skutki rozbicia dzielnicowego

Podział kraju na dzielnice utrzymał się aż 182 lata, do dnia koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku. W tym okresie pierwotnych pięć dzielnic dzielono na coraz mniejsze terytoria, zgodnie z zasadą, że każdy członek dynastii Piastów miał prawo do części ojcowizny.

Rozbicie dzielnicowe przekształciło Polskę w luźną konfederację księstw, które początkowo łączył wspólny władca (senior) oraz – teoretycznie – wspólna polityka zagraniczna. Ostatecznie ziemie polskie przekształciły się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek, z których np. Mazowsze zachowało niezależność jeszcze 200 lat po koronacji Łokietka. Podział kraju osłabił siłę militarną państwa Piastów i spowodował, że Czesi przejęli Śląsk, a zakon krzyżacki – Pomoże Gdańskie. Książęta piastowscy utracili też faktyczny wpływ na Pomorze Zachodnie.

Dziś rozbicie dzielnicowe ocenia się niejednoznacznie. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z  drugiej – okres wielkiego rozwoju gospodarczego, rozkwitu kultury oraz poprawy bytu ludności. Książęta mieli pod opieką coraz mniejsze dzielnice, byli więc w stanie coraz sprawniej nimi zarządzać. Jednocześnie zależało im, by ich ziemie były coraz bogatsze i lepiej zorganizowane. Mimo najazdów (m.in. mongolskich i krzyżackich) ziemie polskie rozwijały się gospodarczo. Powstawały nowe miasta i wsie na prawie niemieckim, które uwzględniało istnienie wiejskiego i miejskiego samorządu. Używano lepszych, trwalszych narzędzi rolniczych: brony i pługa z metalowym lemieszem. W związku z koniecznością jak najlepszego wykorzystania posiadanej ziemi w dzielnicach likwidowano tzw. pustki (nieużytki) i wprowadzano nową technikę uprawy roli: trójpolówkę. W tym okresie w Polsce zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy z zagranicy – głównie Niemcy, Holendrzy i Żydzi. W konfrontacji z przybyszami rosła świadomość narodowa Polaków.

Ćwiczenia

Słownik