Jakie bogactwa kryją lasy?
Las to bogate środowisko przyrodnicze, w którym podstawową roślinnością są drzewa. W naszej strefie klimatycznej las naturalny zbudowany jest z czterech warstw. Gdy spojrzymy w górę, dojrzymy najwyższą warstwę - koron drzew. Niżej znajduje się podszyt, a tuż przy ziemi – runo leśne. Glebę pokrywa zaś ściółka. Każdą warstwę lasu tworzą rośliny, zwierzęta, grzyby i inne organizmy, które wzajemnie na siebie wpływają.
1. Warunki życia w warstwach lasu
W każdej warstwie lasu panują odmienne warunki do życia: im niższa warstwa, tym mniejsze nasłonecznienie, większa wilgotność i mniejsza siła wiatru. W każdej z tych warstw żyją inne zwierzęta i rośliny, dostosowane do danych warunków.
Korony drzew tworzą najwyższą warstwę lasu
W najwyższej warstwie lasu rosną drzewa iglaste, takie jak sosny, świerki, oraz drzewa liściaste, m.in. buki, dęby, brzozy. Zbudowane są one z pnia i korony, na którą składają się gałęzie wraz z liśćmi.
Dzięki swojej wysokości drzewa mają najlepszy dostęp do światła słonecznego, które tylko w niewielkiej ilości przedziera się przez korony do niższych warstw lasu. Z powodu bezpośredniego wystawienia na słońce drzewa narażone są latem na wysoką temperaturę, podczas gdy pod ich koronami odczuwalny jest przyjemny chłód. Natomiast zimą w najwyższej warstwie panuje największy mróz, a wnętrze lasu jest przed nim chronione. Na korony drzew oddziałują też silne wiatry.
W cieniu koron drzew, czyli warunki życia w podszycie
Ograniczony dostęp światła, zatrzymywanego przez korony drzew, wpływa na niższe piętra lasu. Drzewa osiągają tu dużo mniejsze wysokości, a rosnące pod nimi rośliny są przystosowane do rozwoju w zacienionych miejscach. Panuje tu bardziej stabilna temperatura, a wiatr jest słabiej odczuwalny. Młode i niskie drzewa oraz krzewy tworzą podszyt, zwany inaczej podszyciem lasu. Na ubogich glebach w podszycie rosną jałowce, na żyźniejszych – np. jarzębina, natomiast na wilgotnych – m.in. kalina.
Warunki życia w runie leśnym
Runo to najniższa warstwa roślin w lesie, znajdująca się poniżej warstwy podszytu. Dociera tu bardzo mało światła. Latem jest chłodno i wilgotno. W warstwie tej rosną głównie trawy, paprocie, mchy, porosty i grzyby, a także malutkie krzaczki – krzewinki, takie jak czarne borówki (jagody) czy wrzosy.
Warunki w ściółce leśnej
Nagromadzone na powierzchni gleby rozkładające się szczątki roślinne, np. opadłe liście, tworzą ściółkę. Jej obecność wpływa korzystnie na leśną glebę. Jest ona też środowiskiem życia wielu organizmów, takich jak drobnoustroje glebowe czy dżdżownice. Pod górną warstwą ściółki, słabo rozłożoną, znajduje się strefa już częściowo zbutwiała, a jeszcze niżej – próchnica. Próchnica, czyli rozłożone resztki roślinne, stanowi źródło składników pokarmowych dla roślin.
2. Poznaj rośliny i zwierzęta warstw lasu
Sprawdź, w galerii jakie drzewa iglaste tworzą koronę lasu!
Sosna ma długie, ostre igły rosnące po dwie w pęczku. Szyszki mają jajowaty kształt. Sosna jest najliczniejszym drzewem w polskich lasach.
Świerk ma koronę w kształcie stożka. Igły tego drzewa są krótkie, ostre i wyrastają pojedynczo wokół gałązki. Brązowe, podłużne szyszki zwisają w dół.
Jodła ma krótkie, spłaszczone igły, z jasnymi paskami pod spodem. Szyszki tego drzewa rosną w górę.
Modrzew ma miękkie, jasnozielone igły zebrane w pęczki. Inaczej niż u innych drzew iglastych, opadają one na zimę. Szyszki tego drzewa są niewielkie, skierowane ku górze.
Rozpoznaj drzewa liściaste pospolite w naszych lasach!
Dąb ma liście o wciętych brzegach. Owocami tego drzewa są orzechy w zdrewniałej miseczce – tzw. żołędzie.
Lipa ma liście o sercowatym kształcie. Pachnące kwiaty są żółtawe lub białawe.
Brzoza ma charakterystyczną białą korę, łuszczącą się w poprzek pnia. Jej liście są trójkątne, a kwiaty zebrane w tzw. kotki.
Klon ma charakterystycznie powcinane liście. Jego owocem jest skrzydlak, potocznie zwany noskiem – są to dwa złączone orzeszki zaopatrzone w skrzydełka.
Brzozowe kotki.
Skrzydlaki, owoce klonu, dzięki skrzydełkom mogą się przenosić z wiatrem na duże odległości. Ułatwia to ich rozsiewanie.
Buk ma gładką, srebrzystą korę i jajowate liście, u góry błyszczące, a pod spodem matowe. Owocami buka są kanciaste orzeszki osłonięte kolczastą łupiną (zwane bukwiami).
Grab ma gładką, szarą korę. Kwiaty męskie zebrane są w kotki, a żeńskie mają postać wzniesionych kłosów.
Poznaj zwierzęta żyjące w koronach drzew
Sprawdź, jakie rośliny tworzą warstwę podszytu!
Kalina koralowa to krzew o liściach z wcięciami oraz o białych kwiatach tworzących duże (do 10 cm średnicy) baldachy. Wydaje czerwone owoce.
Czeremcha zwyczajna rośnie głównie w wilgotnych lasach. Ma miododajne białe kwiaty o odurzającym zapachu. Jej owoce są czarne.
Jarzębina to potoczna nazwa jarzębu pospolitego. Ma pierzaste liście i koralowoczerwone owoce. Niegdyś na wsiach wykonywano z nich korale.
Głóg ma zwykle ciernie na gałęziach. Jego liście są powcinane. Krzew ten często rośnie na obrzeżach lasów.
Jałowiec pospolity to wysoki krzew o prostych, kłujących igłach. W Polsce rośnie głównie w suchych lasach sosnowych.
Leszczyna ma jajowate lub okrągłe, lekko powcinane liście. Kwiaty męskie leszczyny rosną w postaci zwisających kotek. Owoce są jadalne, otoczone liściastą okrywą i twardą skorupą: znamy je jako orzechy laskowe.
Bez czarny to roślina o białych kwiatach i czarnych owocach.
Dzika róża ma różowe lub białe pachnące kwiaty oraz czerwone owoce, które są niezwykle bogate w witaminę C. Pędy dzikiej róży pokryte są kolcami.
Zwierzęta, które można spotkać w warstwie podszytu
Sarny: po lewej samiec z widocznym porożem (kozioł), po prawej samica (koza). Mają smukłe ciało i długie nogi. Na zadzie widoczna jest biała lub żółtawa plama zwana lustrem. Sarna żywi się różnorodnym pokarmem roślinnym. Zamieszkuje w stadach rzadkie lasy liściaste i mieszane.
Zając szarak to ssak o szarobrązowej sierści i długich uszach, czarnych na końcu. Jest roślinożerny, żeruje głównie nad ranem i o zmroku. Zamieszkuje pola uprawne, suche łąki, zagajniki i skraje lasów.
Jeleń – samiec (byk). Długość ciała samca jelenia osiąga nawet 2,5 m, a masa – do 228 kg. Samica (łania) jest mniejsza. Tak jak sarny jelenie mają białą plamę na zadzie. Poroże (tzw. wieniec) występuje tylko u samca i jest bogato rozgałęzione. Jeleń odżywia się pokarmem roślinnym.
Rzekotka drzewna to mała (4–5‑centymetrowa), zielona żaba. Opuszki jej palców zakończone są przylgami, które ułatwiają wspinaczkę po drzewach. Płaz ten występuje w lasach liściastych i zaroślach. Żywi się owadami. W Polsce występuje głównie na południu. Rzekotka drzewna jest chroniona.
Wilk to przodek psa domowego. Poluje zwykle nocą, głównie na ssaki kopytne, a także na gryzonie, ptaki i gady. Jest również padlinożerny. Prowadzi koczowniczy tryb życia – w poszukiwaniu pokarmu może pokonać odległość do 160 km. Zimą wilki łączą się w stada (watahy), prowadzone przez starego samca. W Polsce gatunek ten jest pod ochroną.
Słowik to ptak wędrowny, zimujący w Afryce. Ma rdzawobrunatne upierzenie. Charakteryzuje się bardzo ładnym śpiewem. Można go spotkać od kwietnia do września m.in. na obrzeżach wilgotnych lasów liściastych i parków.
Dzik ma głowę zakończoną wydłużonym ryjem, uzbrojonym w kły. Samiec (odyniec) jest większy od samicy (lochy). Małe dziki (warchlaki) mają na ciele brązowo‑żółte pasy. Dzik żywi się głównie żołędziami, bukwią, owadami i drobnymi zwierzętami ściółki leśnej. Żyje w stadach (watahach). Pełni w lesie pożyteczną funkcję, gdyż w poszukiwaniu pokarmu ryje w ziemi, co sprawia, że miesza ściółkę z glebą, spulchniając ją. Na zdjęciu: locha.
Pająki można spotkać na różnych piętrach lasu. Są drapieżnikami żywiącymi się owadami. Tworzą sieci, w które łapią swoje ofiary.
Jakie rośliny tworzą runo leśne – najniższą warstwę lasu?
Mchy tworzą gęstą pokrywę, głównie w miejscach wilgotnych – w runie leśnym i na pniach drzew.
Krzewinki czarnych jagód tworzą w lesie rozległe „borówczyska”.
Porosty są przystosowane do życia w niesprzyjających warunkach, ale jednocześnie są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia środowiska pochodzące z działalności człowieka. Z tego powodu w ostatnich latach masowo wymierają.
Paprocie mają duże liście przypominające pióropusz. Tworzą gęste, wysokie zarośla, a ich młode liście zwinięte są w charakterystyczny kształt – tzw. pastorału.
Fiołek leśny jest bezwonny, a pszczoły wabi barwnymi kwiatami.
Zawilec gajowy kwitnie wczesną wiosną, najczęściej w dużych grupach. Występuje w cienistych lasach.
Konwalia majowa rośnie w cienistych lasach liściastych i mieszanych. Drobne, białe kwiaty mają przyjemny zapach. W lesie konwalia podlega ochronie i nie wolno jej zrywać! Warto też wiedzieć, że cała roślina jest trująca.
Jakie zwierzęta można spotkać w runie leśnym?
Padalec to wbrew pozorom nie wąż, ale beznoga jaszczurka. Osiąga długość do 50 cm. Jak większość jaszczurek, w przypadku zagrożenia odrzuca ogon. Nowy odrasta tylko częściowo. Padalec zamieszkuje lasy i zarośla. Żywi się głównie ślimakami nagimi oraz dżdżownicami. Jest gatunkiem chronionym.
Jeż to kolczasty ssak zamieszkujący widne lasy z bogatym podszyciem i zarośla. Żywi się owadami, ślimakami, płazami, gadami, ptasimi jajami i drobnymi ssakami. Zjada również szkodniki upraw, dlatego jest pożyteczny dla człowieka. Zimą zapada w sen. Jeż jest gatunkiem chronionym.
Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem w Polsce. Dość rzadko kąsa i najpierw stara się uciec. Atakuje tylko wtedy, gdy czuje się osaczona. Może być szara lub rudobrązowa i ma czarny zygzak wzdłuż całego grzbietu. Przebywa pod kamieniami, krzewami lub wśród korzeni drzew. Żmija odżywia się głównie małymi ssakami (takimi jak ryjówki i krety) oraz gryzoniami. Poluje również na żaby, jaszczurki, pisklęta ptaków i owady.
Dostojka (zwana też perłowcem) to motyl o skrzydłach z charakterystycznym pomarańczowo‑czarnym wzorem. Żyje w lasach i na przyleśnych łąkach. Dostojki przebywają zwykle w koronach drzew. Żywią się nektarem ich kwiatów. Pokarmem gąsienic tego motyla są głównie fiołki leśne.
Borsuk ma na głowie charakterystyczne dwie czarne pręgi. Ssak ten jest wszystkożerny, ale jego najważniejszym pożywieniem są dżdżownice. Pokarmu szuka w nocy. Borsuk kopie nory o skomplikowanej budowie, z kilkoma wejściami i wieloma krętymi korytarzami. Zimą zapada w sen, jednak wybudza się w cieplejsze dni, by się napić lub coś upolować.
Mysz leśna (właściwie: myszarka leśna) to mały rudobrunatny gryzoń o białym brzuchu. Dobrze wspina się po drzewach – czasem zakłada gniazda wśród gałęzi. Jest wszystkożerna, jednak w jej pokarmie dominują nasiona drzew.
Ropucha występuje w lasach, ale też w ogrodach i na polach, gdzie jest bardzo pożyteczna: poluje na nagie ślimaki. Jej pokarmem są również duże dżdżownice, owady, pająki, a czasem nawet drobne płazy, gady, gryzonie i pisklęta ptaków.
Nornica jest w Polsce najliczniejszym leśnym gryzoniem. Żywi się m.in. nasionami, liśćmi, pąkami drzew, a także owadami i larwami. Buduje rozległe korytarze tuż pod ziemią lub w runie. Potrafi również wspinać się po drzewach. Nornica ma bardzo dużo naturalnych wrogów, dlatego stanowi ważne ogniwo w łańcuchu pokarmowym: jest pożywieniem m.in. lisów, borsuków, kun i sów.
Życie w ściółce i glebie
Kret jest przystosowany do podziemnego trybu życia. Ma bardzo małe oczy i prawie nie widzi. Jego łapy przypominają łopaty i są zaopatrzone w mocne pazury – dzięki nim może kopać w ziemi tunele. Ssak ten zamieszkuje skraje lasów oraz pola, sady i ogrody. Żywi się głównie dżdżownicami.
Wij to drapieżnik zwinnie przemierzający ściółkę. Poluje głównie na małe owady, ale także dżdżownice i nagie ślimaki. Często kryje się pod kamieniami lub leżącymi pniami.
Ryjówka żyje w lasach liściastych i mieszanych oraz na zakrzewionych łąkach i w ogrodach. Buduje gniazda pod ziemią lub np. przy próchniejących pniach. Poluje głównie na owady, pająki i ślimaki.
Pomrów jest jednym ze ślimaków występujących w lesie. Ma ubarwienie szare lub czarniawe, jednolite lub z czarnymi plamami. Żywi się głównie grzybami.
Salamandra to ogoniasty płaz (nie jest jaszczurką!). Łatwo ją rozpoznać po żółtopomarańczowych plamach na czarnym ciele. Plamy te u każdej salamandry mają inny układ. Płaz ten występuje w wilgotnych lasach blisko wody. Poluje na wolno poruszające się owady oraz nagie ślimaki.
Mrówki żyją w ogromnych grupach w gniazdach zwanych mrowiskami. Mrowiska mają kształt dużych kopców i są zbudowane z patyczków, igieł drzew, łusek szyszek oraz cząstek żywicy. Mrówki odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu lasu: zjadają duże ilości larw owadów, w tym szkodników. Ponadto oczyszczają las z martwych szczątków zwierząt.
Dżdżownica występuje zwłaszcza w lasach liściastych. Żywi się szczątkami organicznymi znajdującymi się w glebie, a niestrawione resztki wydala w postaci grudek. Z tego powodu odgrywa znaczną rolę w użyźnianiu gleby. Dżdżownice zwykle wychodzą na powierzchnię ziemi po deszczu (wyraz „dżdżownica” pochodzi od „dżdżu”, czyli „deszczu”).
Żuk leśny ma połyskujący na granatowo pancerzyk. Potocznie nazywa się go „żukiem gnojarzem”, ponieważ odżywia się m.in. odchodami. Zjada również gnijące liście, igły, mech i korę, oczyszczając z nich las. Część pokarmu zakopuje w ziemi, co przyczynia się do użyźnienia i spulchnienia gleby.
Wybierz się na wycieczkę do najbliższego lasu. Pamiętaj o odpowiednim ekwipunku i ubiorze! Sfotografuj kilka spotkanych w lesie roślin i zwierząt. Porównaj swoje zdjęcia z galeriami w materiale i nazwij zaobserwowane organizmy. Zwróć uwagę, w której warstwie lasu one żyją. Podczas wycieczki pamiętaj o odpowiednim zachowaniu!
3. Dary lasów
Grzyby jadalne występujące w runie leśnym są chętnie zbierane przez amatorów grzybobrania – jest to jedna z najpopularniejszych form wypoczynku w lesie. Spożywane są zarówno świeże, jak i suszone oraz w formie przetworów.
Jeżyny najczęściej rosną na stanowiskach słonecznych, np. na obrzeżach lasów. Mają czarne, słodkie owoce. Właściwości jeżyny są podobne jak maliny, a ich krzewy również występują w podszycie.
Czarne jagody (prawidłowo: czarne borówki, powszechnie zwane jagodami) to ciemnoniebieskie owoce rosnące na niskich krzewinkach występujących na poziomie runa leśnego. Są słodkie i smaczne, ale też zawierają mnóstwo cennych dla zdrowia składników.
Bez czarny zwany jest bzem lekarskim i należy do roślin podszytu. Leczniczo działają kwiaty (kremowe), owoce (czarne), liście oraz kora tej rośliny. Z dojrzałych owoców robi się przetwory (niedojrzałe i nieprzetworzone owoce są trujące!).
Poziomki, zwane czerwonymi jagodami, mają czerwone, słodkie owoce i są kolejnymi owocami występującymi na poziomie runa leśnego. Są one podobne do truskawek, lecz od nich mniejsze. Zawierają bardzo dużo witaminy C.
Miód leśny pozyskiwany jest z nektaru pochodzącego z ziół, kwiatów, krzewów i drzew rosnących na terenie lasu, takich jak rumianek, dzika róża, malina, jeżyna, jarzębina, czeremcha, akacja, lipa. Dzięki bogactwu zdrowych składników wzmacnia odporność i pomaga przy przeziębieniach.
Maliny mają czerwone, słodkie owoce. Zawierają one dużo witamin. Liście maliny wykorzystywane są m.in. w leczeniu biegunek, ponieważ wpływają pozytywnie na układ trawienny. Działają również napotnie, dlatego napary z nich stosowane są w przeziębieniach. Krzewy malin należą do podszytu.
Z młodych pędów sosny wykonuje się syrop, używany przy przeziębieniach, zwłaszcza w przypadku kaszlu i bólu gardła. Młode osobniki tej rośliny występują w podszycie, natomiast starsze należą do poziomu koron drzew.
Podsumowanie
W warunkach klimatu umiarkowanego, czyli również w Polsce, lasy mają cztery warstwy: ściółkę, runo, podszyt i korony drzew.
W każdej warstwie lasu panują odmienne warunki i tym samym żyją w nich różne organizmy.
Lasy to bogactwo różnorodnych roślin i zwierząt, które są ważne dla człowieka. Wiele z jest źródłem cennych witamin i substancji leczniczych.
Słownik
średnie piętro lasu, obejmujące młode drzewa, drzewa gatunków nisko rosnących i krzewy o wysokości do kilku metrów
niskie piętro lasu, obejmujące rośliny zielne, mchy, grzyby i inne, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów
najniższe i najbardziej zacienione piętro, w którym zbierają się zeschłe liście i inne szczątki organiczne
najwyższe piętro lasu, obejmujące wysokie drzewa od kilku do kilkudziesięciu metrów powyżej gruntu