„Polityka kolonialna, córką polityki przemysłowej” – ekspansja kolonialna państw europejskich
Skutki kolonializmu
Mocarstwa europejskie w czasie kolonizacji Afryki napotkały liczne trudności. Wynikały one z uciążliwych warunków klimatycznych, dostępności terytoriów położonych w głębi kontynentu, jak i niespotykanych dotąd chorób. W strefie tropikalnej kolonizatorów dziesiątkowała febra - dawna nazwa malarii- choroba zakaźna przenoszona przez komary. Największym ograniczeniem stała się postawa ludów tubylczych, opierających się działalności Europejczyków. W przypadku Dalekiego Wschodu mówimy o zorganizowanych państwach, jak Chiny czy Japonia, z którymi europejskie mocarstwa kolonialne weszły w relacje handlowe, czerpiąc z nich często jednostronne korzyści. Co zaś tyczy się Afryki - funkcjonowały tam organizacje plemienne, walczące także między sobą. Ich siła była względnie niewielka, co ułatwiało proces kolonizacji i tzw. wyścig europejskich państw o Afrykę w II poł. XIX w. To powodowało, że kolonie na Czarnym Lądzie i Dalekim Wschodzie tylko częściowo były kontrolowane przez metropolie.
1770 – początek brytyjskiej kolonizacji w Australii.
1830 – francuski podbój Algierii.
1840 – Nowa Zelandia kolonią brytyjską.
1887 – utworzenie francuskich Indochin.
1886 - 1900 – utworzenie kolonie brytyjskich w południowej części Afryki.
1891 – utworzenie belgijskiego Konga w centralnej Afryce.
Poniżej zamieszczono nagranie dotyczące stosunków kolonizatorów do ludności tubylczej. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVuiEfZGB0IXE
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Stosunek kolonizatorów do ludności pozaeuropejskiej”. Następnie pojawia się dr Piotr Szlanta – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w pokoju. W tle zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: dr Piotr Szlanta, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.
Przyjrzyj się poniższym ilustracjom. Powiedz, na jakie cechy cywilizacji europejskiej zwraca uwagę sztuka afrykańska przełomu XIX i XX wieku.
Na podstawie nagrania zamieszczonego powyżej przedstaw podejście Europejczyków względem ludów tubylczych.
Poziom cywilizacyjny i militarny wbrew pozorom nie pozwolił Europejczykom od razu osiągnąć zdecydowanej przewagi w czasie ekspansji w Afryce. Opór napotykano nawet w miejscach, gdzie sprawowano wcześniej kontrolę. W Południowej Afryce Brytyjczykom opierały się plemiona Zulusów, które m.in. odniosły w dniu 22 stycznia 1879 roku zwycięstwo pod Isandlwana. Na północy kontynentu, w Egipcie i Sudanie, w latach 1881‑1899 trwało powstanie Mahdiego - islamskiego przywódcy duchowego - wymierzone we władze egipskie i brytyjskie. W Afryce dotkliwą porażkę poniosły Włochy, przegrywając – ku zaskoczeniu całej Europy – 1 marca 1896 roku pod Aduą bitwę z Etiopczykami. Cesarstwo Menelika II zdołało w ten sposób zachować niezależność i powstrzymać włoską ekspansję na blisko 40 lat.
Rozstrzygnij, czy to malowidło jest autorstwa artysty włoskiego, czy etiopskiego. W jaki sposób została ukazana przewaga Etiopczyków? Wymień dwa argumenty.
Powstanie Mahdiego stanowi jeden z elementów fabuły powieści przygodowej Henryka Sienkiewicza pt. W pustyni i w puszczy. Akcja toczy się w latach 1884‑1885, gdy powstańcy zdobywają Chartum a Mahdi zakłada stolicę swojego państwa w Omdurmanie.
Także w Azji mocarstwa europejskie zetknęły się z oporem lokalnych społeczności. W Indiach w latach 1857‑1859 wybuchło powstanie Sipajów (Sipahów) - hinduskich żołnierzy z oddziałów podporządkowanych Brytyjczykom. Doprowadziło do tego nieprzestrzeganie przepisów religijnych przez europejskich dowódców. Lokalni władcy i książęta, aby utrzymać swój status, wsparli Brytyjczyków w tłumieniu powstania. Jego skutkiem było podporządkowanie Indii od 1858 roku bezpośrednio Koronie Brytyjskiej.
Pod koniec XIX wieku społeczności hinduskie zaczęły szukać sposobów na zmianę sytuacji. W 1885 roku powstał Indyjski Kongres Narodowy — partia polityczna, której przedstawiciele chcieli zapewnić Hindusom większy wpływ na sprawy wewnętrzne Indii. Z czasem partia stała się zalążkiem ruchu niepodległościowego w kolonii.
W Chinach w latach 1899‑1901 trwało powstanie bokserów, skierowane przeciw cudzoziemcom i słabej władzy cesarskiej. Mocarstwa europejskie brutalnie je stłumiły siłami wysłanych oddziałów pacyfikacyjnych. Władze chińskie musiały zgodzić się na stacjonowanie obcych wojsk, a także zapłacić wysoką kontrybucję. W 1911 roku Cesarstwo Chin upadło, a w jego miejsce proklamowano republikę chińską. Rok później, w 1912 roku, cesarska dynastia została zdetronizowana.
Nazwa powstania została zaczerpnięta od tajnego stowarzyszenia Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju (chin. Yihequan). Organizacja ta ćwiczyła się w sztukach walki, uprawiała także sztuki szamańskie, wprowadzając swoich członków w formę transu przed walką.
Zapoznaj się z chińską mapą prezentującą zasięg wpływów państw europejskich i Stanów Zjednoczonych ok. 1900 roku. Za pomocą jakich symboli przedstawiono mocarstwa kolonialne?
Na podstawie tekstu zamieszczonego powyżej przedstaw, w jaki sposób ludy tubylcze i państwa pozaeuropejskie reagowały na procesy kolonizacyjne.
Kolonializm wywarł ogromny wpływ na XIX‑wieczną Europę. Pozyskanie surowców naturalnych przy niskich kosztach siły roboczej przyniosło materialny dobrobyt na kontynencie. Wpłynął na rozwój i rozkwit ekonomiczny metropolii.
Zazwyczaj kolonizacja oznaczała pełne podporządkowanie całych społeczeństw. Skutkiem było wymieranie wielu ludów na świecie, spowodowane przejęciem ziemi, tłumieniem powstań, mordowaniem ludności czy uzależnianiem od alkoholu i narkotyków (opium). Wykorzystując analfabetyzm i słabość do podarków, Europejczycy zawierali z lokalnymi watażkami umowy pozwalające na kolonialną eksploatację obszarów zajmowanych przez ich plemiona i czyniące z nich „kolonialnych urzędników”. Uderzyło to m.in. w tradycyjne wspólnoty, gdyż w odpowiedzi niektóre plemiona afrykańskie wyspecjalizowały się w grabieniu i mordowaniu współplemieńców oraz polowaniach na ludzi.
Inne kontynenty w mniejszym lub większym stopniu, najczęściej pod przymusem, przejmowały europejską kulturę. W sposób najbardziej świadomy uczyniła to Japonia, w której w XIX wieku zaszły najgłębsze zmiany. Ze względu na nawiązanie kontaktów handlowych, przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, ówczesny cesarz Japonii Mutsuhito doprowadził do likwidacji szogunatu i końca izolacji Japonii od świata. Wówczas to w cesarstwie rozpoczął się proces głębokich przemian gospodarczych i społecznych, określanych mianem restauracji Meiji.
Podporządkowanie Afryki ułatwił Europejczykom brak instytucji kościelnych, które mogłyby jednoczyć lokalne społeczności w oporze przeciw dominacji białych kolonizatorów.
Jednakże obecność Europejczyków w krajach kolonizowanych prowadziła do ich modernizacji. Efektem wpływu kultury europejskiej były:
Ograniczenie, a następnie likwidacja niewolnictwa w wielu krajach;
Ograniczenie okrutnych praktyk religijnych i obyczajowych;
Emancypacja kobiet;
Częściowa ochrona niższych warstw społecznych;
Modernizacja lokalnego przemysłu, w tym tworzenie linii kolejowych;
Rozpowszechnienie wiedzy o świecie, początki edukacji społeczeństw w koloniach;
Rozwój medycyny;
Paradoksy kolonialne, czyli ponura ceremonia z udziałem hinduskich wdów
Sporadycznie praktykowany wśród pewnych społeczności w Indiach zwyczaj palenia wdowy na stosie pogrzebowym męża (nazywany przez Hindusów sati) został zakazany przez Brytyjczyków pod koniec XVIII wieku. Zakaz ten ponawiano w XIX wieku jeszcze kilkakrotnie. Działania te przyniosły jednak skutek odwrotny do zamierzonego, gdyż pod rządami Korony Brytyjskiej praktyka ta znacząco się nasiliła. Prawdopodobnie narzucone przez najeźdźców ograniczenie władzy mężczyzn w społecznościach kolonizowanych sprawiło, że żądali oni większej władzy we własnych rodzinach i domach. Tym samym sytuacja kobiet w Indiach pogorszyła się wraz z nastaniem kolonialnych rządów.
Europeizacja ludów na innych kontynentach miała charakter powierzchowny i nie doprowadziła do ukształtowania w pełni społeczeństw wzorowanych na europejskich. Zdecydowała o tym odmienna mentalność i kultura.
Wspólnym doświadczeniem ludów kolonizowanych stało się uznanie Europy za centrum ówczesnego cywilizowanego świata i przekonanie o wyższości jej idei i kultury. Przyjęcie zachodniego systemu pojęć za powszechnie obowiązujący standard do tej pory wpływa na sposób postrzegania i rozumienia innych kultur na całym świecie.
Na konferencji berlińskiej w 1885 roku przedstawiciele władców i rządów europejskich ustalili podział Afryki, sięgając do starej kontynentalnej zasady równowagi sił między mocarstwami. Z tej przyczyny wykreślone na mapie granice miały bardzo uproszczony kształt, nieoddający zasięgu wpływów plemion afrykańskich.
Tereny kolonii hiszpańskich
Na terenach kolonii hiszpańskich Kreole zaczęli tworzyć własne organy władzy. Ich samodzielne działania spotkały się jednak ze sprzeciwem w Hiszpanii, czyli metropolii, która całkowicie kontrolowała gospodarkę kolonii. W odpowiedzi część Kreolów zaczęła głosić hasła o suwerenności narodu. Zaczęły tworzyć się kongresy narodowe, które uchwalały niepodległość poszczególnych krajów. Wprowadzenie decyzji w życie było jednak możliwe po opanowaniu przez terenów kolonialnych. Dowódcami armii wyzwoleńczych byli wykształceni Kreole, między innymi Simon Bolívar, Fransisco de Miranda, Antonio Nariño, Bernando O’Higgins, Jose de San Martín. Simon Bolívar (uważany za najwybitniejszą postać ruchu amerykańskiego niepodległościowego) był przywódcą ruchu na północy, Jose de San Martín na południu.
Walki o niepodległość rozpoczęły się w 1810 r. i toczyły się w całej hiszpańskiej Ameryce. Do roku 1815 Hiszpania utrzymywała przewagę militarną i przywracała swoje panowanie w krajach, które proklamowały swoją niepodległość. Najbardziej intensywne walki toczyły się w Meksyku, Chile, Kolumbii, Wenezueli, Ekwadorze i Peru. W Chile kampanie wyzwoleńcze zakończyły się sukcesem w latach 1817–1818, w Peru 1820–1822, w Wenezueli, Kolumbii i Ekwadorze 1817–1822, w Peru i Boliwii 1824–1826; 1826 padły ostatnie punkty oporu rojalistów: Chiloé (w Chile) i Callao (w Peru). Najdłużej utrzymywali się Hiszpanie w wicekrólestwie Peru, gdzie padł ostatni punkt oporu rojalistów. Powstało 7 niepodległych państw o republikańskiej przeważnie formie rządów (wyjątek krótko stanowił Meksyk) i 2 federacje (Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej, Wielka Kolumbia), które wkrótce rozpadły się, tworząc 8 nowych republik. Tym samym zakończyło się panowanie Hiszpanów w Ameryce Południowej. Powstańcom pomógł wybuch rewolucji w Hiszpanii oraz wsparcie dyplomatyczne ze strony USA i Wielkiej Brytanii.
Tereny kolonii portugalskiej
Inaczej, bo pokojowo przebiegł proces dekolonizacji Brazylii. Wspomniany już Król Portugalii Jan VI przebywał w Brazylii (od roku 1807 r.) i zarządzał imperium z terenów zamorskich. Po upadku Napoleona nie zamierzał wracać do metropolii, wtedy to (1815 r.) status Brazylii podniesiono do rangi równorzędnego królestwa, tworząc Zjednoczone Królestwo Portugalii, Brazylii i Algarve. Wydarzenia w Portugalii (1820 r.), których przyczyną stał się projekt nowej konstytucji, znoszącej odrębny status Brazylii, przyczynił się do powrotu (1821 r.) Jana VI do Lizbony. W Brazylii pozostał syn - Piotr. W czerwcu 1822 roku zwołał on brazylijskie zgromadzenie konstytucyjne, a we wrześniu ogłosił zerwanie unii, tym samym ogłaszając niepodległość Brazylii. 1 grudnia 1822 roku został koronowany jako Piotr I na cesarza Brazylii. W roku 1825 koronacja została uznana przez metropolię (króla Jana VI).
Niepodległość albo śmierći zerwał unię. Okrzyk ten do dziś jest hasłem brazylijskiego dnia niepodległości. Wskaż na ilustracji Piotra I.
Ciemna strona kolonializmu
Choć kolonizatorzy nierzadko byli przekonani, że przyczyniają się do postępu cywilizacyjnego podległych sobie kolonii, kolonializm prowadził nie tylko do ich ekonomicznego wyzysku, ale oznaczał również przedmiotowe traktowanie miejscowej ludności. Kolonizatorzy nie liczyli się ze zdaniem ani potrzebami ludności tubylczej. Lekceważyli tradycje i zwyczaje. Uważali się za lepszych, za reprezentantów wyżej rozwiniętej cywilizacji. Oto niemiecka karykatura przedstawiająca postępowanie kolonistów brytyjskich w Afryce.
Australijska gorączka złotaHistoria 70‑kilogramowej bryły złota, znalezionej w Ballarat półtora wieku temu, wciąż rozpala wyobraźnię perspektywą bogactwa, jakby to było wczoraj. „Welcome Nugget”, bo tak nazwano złoty samorodek, wart byłby dziś trzy i pół miliona dolarów!
Pierwsze wzmianki o znalezieniu złota w Australii sięgają roku 1814, ale prawdziwa gorączka złota rozpoczęła się na początku lat pięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia, kiedy to na obrzeżach niewielkiego Ballarat, w stanie Wiktoria, John Dunlop i James Regan znaleźli kilka uncji złota w pobliskim strumieniu. Zaledwie w kilka miesięcy do miasta zjechało ponad 20 tysięcy kopaczy znęconych szybką perspektywą wzbogacenia. Nie pomylili się. W ciągu kolejnej dekady Wiktoria dostarczyła jednej trzeciej światowego wydobycia złotego kruszcu w tamtym czasie!
Na skutek wieści o szczególnie zasobnych w złoto terenach
do kraju zaczęły zjeżdżać tysiące imigrantów – przede wszystkim z Irlandii i Chin, a samo Ballarat zyskało światową sławę i przydomek „Golden City”. Populacja stanu tylko w ciągu 2 lat zwiększyła się z 77 do 540 tysięcy mieszkańców.Kopali niemal wszyscy owładnięci marzeniami o znalezieniu swojej własnej fortuny. Życie poszukiwacza złota nie należało jednak do łatwych. Tysiące ludzi opuszczało swoje domy rodzinne, zamieniając je na proste namioty na pustkowiu, nieoferujące żadnych wygód. Cały dobytek i narzędzia nosili
na własnych plecach, jako że we wczesnym okresie gorączki złota nie było ani dróg, którymi mogliby dotrzeć do złotonośnych terenów, ani sklepów, w których mogliby się zaopatrzyć. Świeża żywność w osiedlach kopaczy była ograniczona do minimum. Główne składniki diety to chleb, baranina z solą i gorzka herbata. Brakowało wody mimo obecności strumieni, które wskutek intensywnego wydobycia stale były zmącone i zanieczyszczone błotem. Warunki sanitarne sprzyjały rozprzestrzenianiu się chorób.Złote lata pięćdziesiąte przyniosły Australii pierwszą linię kolejową i pierwsze linie telegraficzne. Wyeksportowany
do Anglii kruszec warty pół miliarda funtów pokrył wszystkie długi Korony Brytyjskiej i dał podwaliny pod jej ekspansję handlową na kolejnych pięćdziesiąt lat. W szczytowym okresie
do skarbca w Melbourne każdego tygodnia wpływały dwie tony złota! Samo miasto w latach osiemdziesiątych XIX wieku stało się drugim największym (po Londynie) miastem Imperium Brytyjskiego i najbogatszym miastem świata.http://etraveler.pl/australijska-goraczka-zlota,artykul.html?material_id=500fb207fbaedd4654000000
Który z aspektów kolonizacji był najważniejszy zdaniem twórcy karykatury?
- Korzyści gospodarcze
- Prestiż
- Korzyści militarne
- Misja cywilizacyjna
- Problemy demograficzne
Uzupełnij tabelę
Który z aspektów służył jako usprawiedliwienie?
- Korzyści gospodarcze
- Prestiż
- Korzyści militarne
- Misja cywilizacyjna
- Problemy demograficzne
Ustal, jaki metal występuje zarówno w karykaturze przedstawiającej niemieckich kolonistów w Afryce, jak i w tekście „Australijska gorączka złota”?
Co symbolizuje metal, który wystęuje w karykaturze przedstawiającej niemieckich kolonistów w Afryce, jak i w tekście „Australijska gorączka złota”?
Zauważ, że zarówno karykatura, jak i tekst z wprowadzenia zwracają uwagę na te same aspekty kolonizacji. Jednak ich przesłanie jest inne. Zaznacz w tabeli stwierdzenia dotyczące karykatury oraz tekstu z wprowadzenia.
| Wprowadzenie | Karykatura | |
| Eksponuje pozytywne skutki kolonizacji | □ | □ |
| Eksponuje negatywne skutki kolonizacji | □ | □ |
| Dostrzega ludność miejscową | □ | □ |
| Skupia się wyłącznie na kolonistach | □ | □ |
Łatwo zauważyć, że karykatura krytykuje nie tylko wyzysk ekonomiczny kolonii,
ale także przedmiotowe traktowanie ludności miejscowej. Owo przedmiotowe traktowanie oznacza, że kolonizatorzy nie liczyli się ze zdaniem ani potrzebami ludności tubylczej. Lekceważyli tradycje i zwyczaje. Uważali się za lepszych,
za reprezentantów wyżej rozwiniętej cywilizacji.
Ćwiczenia
Obejrzyj ilustrację, przedstawiającą nadbrzeże w Szanghaju. Opisz charakterystyczne cechy architektury kolonialnej. Czy sięgano po lokalne wzorce kulturowe?
Wymień wady i zalety europeizacji azjatyckich miast.
Poszukaj w zasobach internetu przykładów architektury kolonialnej w Chinach, Indiach i Afryce.
Zastanów sie kto budował w stylu kolonialnym.
Wskaż cechy charakterystyczne architektury kolonialnej w Chinach, Indiach i Afryce. Wykorzystaj do tego opis powyższej ilustracji. Uzupełnij swoją odpowiedź wiedzą pozyskaną z materiału.
Opinie o kolonizacji były i są różne. Często zależą one od interesów tego, kto je wypowiada. Przyporządkuj odpowiednio poniższe skutki kolonizacji.
siła polityczna i militarna, napływ bogactw, wyzysk ludności, rozwój edukacji i opieki zdrowotnej, niszczenie miejscowej kultury, budowa dróg i kolei, konieczność ponoszenia kosztów utrzymania kolonii, łupienie kraju
| Pozytywne dla kolonii | |
|---|---|
| Pozytywne dla mocarstw kolonialnych | |
| Negatywne dla kolonii | |
| Negatywne dla mocarstw kolonialnych |
Powyżej: Reklama popularnych kostek rosołowych (wynalazku Justusa von Liebiga (1803–1873), niemieckiego chemika, profesora akademickiego i prekursora nowoczesnej chemii rolnej) z 1910 roku głosiła: Obyczaj powitania u ludów prymitywnych. Fulbe odwracają się plecami do przechodzących.
Dlaczego na kostce rosołowej umieszczono „scenkę obyczajową” z Afryki?
- Lud Fulbe zajmował się wytwarzaniem kostek rosołowych.
- Ilustracja miała zachęcić konsumentów kostek rosołowych do odwiedzenia Afryki Zachodniej.
- Takie „etnograficzne” ciekawostki, zaobserwowane (a częściej wymyślone) na przełomie XIX i XX wieku zawsze wzbudzały zainteresowanie ówczesnych konsumentów; ilustracja posłużyła producentowi jako sposób na uatrakcyjnienie banalnego produktu.
Słownik
polityka państw głównie europejskich polegająca na utrzymywaniu w zależności politycznej i ekonomicznej krajów pozaeuropejskich oraz wykorzystywaniu ich zasobów ludzkich i surowcowych; o nowożytnym kolonializmie mówi się począwszy od okresu wielkich odkryć geograficznych
zbrojne wystąpienie w Chinach w latach 1899–1901 przeciwko władzy cesarskiej i wzrastającym wpływom mocarstw europejskich, USA i Japonii, krwawo stłumione
masowe antybrytyjskie wystąpienie w Indiach w latach 1857–1858, zainicjowane przez oddziały indyjskie służące w armii brytyjskiej