Już w starożytności ludzie znali niektóre planety Układu Słonecznego, obserwowali ich ruch i być może zastanawiali się, czy jest na nich życie. W XX w. dotarliśmy na Księżyc. Umieszczamy w kosmosie stacje orbitalne, na których są prowadzone badania naukowe. Wysyłamy bezzałogowe sondy kosmiczne, za pomocą których zbieramy informacje na temat najbliższych Ziemi planet. Wiemy, że warunki na innych planetach Układu Słonecznego uniemożliwiają rozwój organizmów. A czy na planetach w innych układach jest życie?
iJgNfLpH3T_d5e346
1. Jaki kształt ma Ziemia?
Ziemia to kulista planeta należąca do Układu Słonecznego. Na jej powierzchni są oceany i liczne wzniesienia. Przemieszcza się po orbicie wykonując obroty wokół własnej osi (ruch obrotowy) i wokół Słońca (ruch obiegowy). Dowody na kulistość Ziemi:
obserwacja widnokręgu na otwartym terenie – widnokrąg ma kształt okręgu;
podczas zaćmienia Księżyca cień Ziemi, jaki pada na powierzchnię Księżyca, ma kształt koła;
w miarę oddalania się statku od obserwatora jego wielkość pozornie zmniejsza się, aż w końcu chowa się za horyzontem;
Ziemia obserwowana z kosmosu ma kształt kuli.
RSIumcmnK8eUR1
Krótki film animowany przedstawia płynącą i oddalającą się żaglówkę. Dzień. Powierzchnia wody gładka. Żółte słońce w lewym górnym rogu ekranu. Niebo niebieskie. Białe chmurki przesuwają się z lewej strony ekranu na prawą. Żaglówka rozpoczyna rejs w lewym dolnym rogu ekranu. Biała żaglówka z trójkątnym białym żaglem oddala się od obserwatora, zmierzając w głąb ekranu. Na początku rejsu żaglówka jest widoczna w całości. Im bardziej zbliża się do horyzontu, tym staje się mniej widoczna, aż w końcu znika za linią horyzontu. Widoczna część żaglówki to maszt z żaglem, który znika pionowo w dół. Najpierw widoczny jest cały maszt z żaglem. Stopniowo kolejne części masztu i żagla znikają za linią horyzontu, najpierw dolne, potem górne, a na końcu czubek masztu.
Krótki film animowany przedstawia płynącą i oddalającą się żaglówkę. Dzień. Powierzchnia wody gładka. Żółte słońce w lewym górnym rogu ekranu. Niebo niebieskie. Białe chmurki przesuwają się z lewej strony ekranu na prawą. Żaglówka rozpoczyna rejs w lewym dolnym rogu ekranu. Biała żaglówka z trójkątnym białym żaglem oddala się od obserwatora, zmierzając w głąb ekranu. Na początku rejsu żaglówka jest widoczna w całości. Im bardziej zbliża się do horyzontu, tym staje się mniej widoczna, aż w końcu znika za linią horyzontu. Widoczna część żaglówki to maszt z żaglem, który znika pionowo w dół. Najpierw widoczny jest cały maszt z żaglem. Stopniowo kolejne części masztu i żagla znikają za linią horyzontu, najpierw dolne, potem górne, a na końcu czubek masztu.
Dowody na kulistość Ziemi. Kiedy statek oddala się od nas, wydaje nam się, że robi się coraz mniejszy i powoli znika pod horyzontem. W rzeczywistości wraz ze wzrostem odległości statku od obserwatora krzywizna Ziemi powoduje, że statek znika stopniowo za linią horyzontu
iJgNfLpH3T_d5e397
2. Dlaczego jabłko spada w dół?
Grawitacja (inaczej ciążenie powszechne) to siła polegająca na tym, że obiekty posiadające masę oddziałują na siebie wzajemnie się przyciągając. Siła przyciągania jest tym mniejsza im dalej obiekty są od siebie oddalone i im są mniejsze. Kierunek przyciągania grawitacyjnego jest zawsze skierowany do środka masy obiektu. Grawitacja sprawia, że obiekt rzucony do góry spada.
Grawitacja na różnych planetach jest inna i zależy od ich masy. Planety o małej masie mają mniejszą grawitację od planet o dużej masie. Dzięki grawitacji Słońca planety należące do Układu Słonecznego krążą po swoich orbitach. Z kolei grawitacja planet utrzymuje krążące wokół nich ich księżyce.
Masa ciała (ilość substancji, z której jest wykonane ciało) jest zawsze stała, niezależnie od grawitacji. Obiekt, na który oddziałuje różna siła grawitacji ma zawsze taką masę, ale może mieć różny ciężar. Na przykład obiekty o takiej samej masie na Ziemi są sześciokrotnie cięższe niż na Księżycu, ponieważ grawitacja na Księżycu jest sześciokrotnie mniejsza w porównaniu z ziemską.
RUUCXF5Eoqr8M1
Animacja przedstawiająca zależność ciężaru od grawitacji. Na wszystkich rysunkach widoczny człowiek podnoszący ciężary najpierw na Ziemi, potem na Księżycu, potem na Jowiszu.
Animacja przedstawiająca zależność ciężaru od grawitacji. Na wszystkich rysunkach widoczny człowiek podnoszący ciężary najpierw na Ziemi, potem na Księżycu, potem na Jowiszu.
W zależności od siły grawitacji zmienia się ciężar przedmiotu, mimo że jego masa pozostaje bez zmian
W zależności od siły grawitacji zmienia się ciężar przedmiotu, mimo że jego masa pozostaje bez zmian
Animacja przedstawiająca zależność ciężaru od grawitacji. Na wszystkich rysunkach widoczny człowiek podnoszący ciężary najpierw na Ziemi, potem na Księżycu, potem na Jowiszu.
iJgNfLpH3T_d5e444
3. Wędrówki Słońca
Zmiana położenia Słońca na niebie w ciągu dnia:
wschód Słońca to moment, w którym tarcza słoneczna staje się widoczna ponad linią widnokręgu;
górowanie Słońca (południe słoneczne) to moment, w którym Słońce jest najwyżej na niebie;
zachód Słońca to moment, w którym Słońce znika za widnokręgiem.
Dokładny czas i miejsce wschodu i zachodu Słońca oraz moment górowania Słońca zmienia się każdego dnia w ciągu roku. Jest to spowodowane ruchem obiegowym Ziemi wokół Słońca oraz nachyleniem osi Ziemi.
W Polsce Słońce jest najwyżej na niebie podczas przesilenia letniego, czyli pierwszego dnia lata (22.06), a najniżej podczas przesilenia zimowego, czyli pierwszego dnia zimy (22.12).
Zjawisko zmiany długości cienia w zależności od położenia Słońca na niebie w ciągu dnia wykorzystywano przy konstruowaniu zegarów. Cień nieruchomej wskazówki pokazuje na tarczy zegara godzinę. Zegar słoneczny ma zastosowanie wyłącznie w słoneczny dzień i wskazuje czas słoneczny.
R1KEtaoiAQAFB1
Ilustracja prezentuje sklepienie niebieski. Na ilustracji sklepienie niebieskie, to kopuła znajdująca się nad horyzontem, który obrysowano zieloną owalną linią. Na sklepieniu niebieskim zaznaczono południk niebieski, jako jasno-niebieską linię biegnącą od punktu N do punktu S znajdujących się na zielonej linii horyzontu. W środku południka niebieskiego zaznaczono i podpisano najwyższy punkt na sklepieniu niebieskim, czyli zenit. Przerywaną linią żółtą zakończoną strzałką oznaczono pozorna drogę Słońca, która biegnie od punktu E do punktu W zaznaczonych na zielonej linii horyzontu. Punkt N oraz S połączono prostą czerwona linią podpisaną – południk miejscowy. Wszystkie linie przechodzą nad drzewem znajdującym się na środku pod sklepieniem niebieskim.
Sfera niebieska. Zaznaczone są kierunki geograficzne, zenit i linie wskazujące przebieg pozornej wędrówki Słońca po sklepieniu niebieskim
iJgNfLpH3T_d5e499
4. Układ Słoneczny
Teoriaheliocentryczna opisująca położenie Słońca, Ziemi i innych planet w Układzie Słonecznym: W centrum Układu Słonecznego jest nieruchome Słońce, a wokół niego krążą po orbitach planety oraz inne ciała niebieskie. Teorię tę w XVI w. opisał i uzasadnił jej słuszność Mikołaj Kopernik.
Układ Słoneczny tworzą Słońce i ciała niebieskie (planety, księżyce, planetoidy, komety, meteory), które wokół niego krążą wskutek przyciągania grawitacyjnego.
Słońce to gwiazda położona w centrum Układu Słonecznego. Planeta to ciało niebieskie, które krąży po orbicie wokół Słońca. Dookoła niektórych planet krążą naturalne satelity. Satelitą Ziemi jest Księżyc. Planety i ich satelity nie świecą światłem własnym, lecz odbitym od gwiazd.
R6M91vrrJsaAn1
Animacja przedstawienia krótką charakterystykę planet Układu Słonecznego.Pierwszy kadr ukazuje cały Układ Słoneczny. Po lewej stronie znajduje się żółtoczerwone duże Słońce, na prawo od niego pokazano kolejne planety z zachowaniem proporcji wielkości, są to kolejno: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun. W kolejnych kadrach pokazywane są po kolei planety. U dołu kadru każdej planety znajduje się jej opis: średnica, czas obiegu wokół Słońca oraz odległość od Słońca.
Animacja przedstawienia krótką charakterystykę planet Układu Słonecznego.Pierwszy kadr ukazuje cały Układ Słoneczny. Po lewej stronie znajduje się żółtoczerwone duże Słońce, na prawo od niego pokazano kolejne planety z zachowaniem proporcji wielkości, są to kolejno: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun. W kolejnych kadrach pokazywane są po kolei planety. U dołu kadru każdej planety znajduje się jej opis: średnica, czas obiegu wokół Słońca oraz odległość od Słońca.
Przegląd planet Układu Słonecznego w kolejności ich odległości od Słońca
Przegląd planet Układu Słonecznego w kolejności ich odległości od Słońca
Animacja przedstawienia krótką charakterystykę planet Układu Słonecznego.Pierwszy kadr ukazuje cały Układ Słoneczny. Po lewej stronie znajduje się żółtoczerwone duże Słońce, na prawo od niego pokazano kolejne planety z zachowaniem proporcji wielkości, są to kolejno: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun. W kolejnych kadrach pokazywane są po kolei planety. U dołu kadru każdej planety znajduje się jej opis: średnica, czas obiegu wokół Słońca oraz odległość od Słońca.
iJgNfLpH3T_d5e542
5. Jak urządzony jest Wszechświat?
Gwiazdy to najlepiej widoczne na niebie ciała niebieskie, ponieważ są bardzo duże i świecą światłem własnym. Planety to ciała niebieskie, które krążą wokół gwiazd. Planety nie świecą lecz są oświetlone przez gwiazdy. Słońce i krążące wokół niego planety i inne ciała niebieskie tworzą Układ Słoneczny, który jest częścią galaktyki. Galaktyka to skupisko gwiazd, planet i innych ciał niebieskich utrzymujących się dzięki sile grawitacji. Jedną z galaktyk jest Droga Mleczna, której częścią jest Układ Słoneczny. Gwiazdozbiór (konstelacja) to grupa gwiazd zajmujących określony obszar na niebie. Dla obserwatora patrzącego z Ziemi układają się w różne kształty, na podstawie których nadano im nazwy. Przykładem gwiazdozbiorów są Baran, Byk, Bliźnięta, Orion.
RV6PJGvdxttYk1
Ilustracja prezentuje porównanie wielkości planet. Po lewej stronie ilustracji widoczne we fragmencie olbrzymie żółte Słońce. Na prawo do niego kolejno bardzo mały Merkury, niewielka Wenus i podobnej wielkości Ziemia, mały Mars, największy ze wszystkich planet Jowisz, duży Saturn, średniej wielkości Uran i Neptun.
Na ilustracji widzimy, jak olbrzymie jest Słońce w porównaniu z planetami, które je okrążają. Jednak niektóre gwiazdy są znacznie większe od Słońca
iJgNfLpH3T_d5e591
6. Jak biegnie światło?
Światło rozchodzi się prostoliniowo i porusza się w próżni zawsze z taką samą prędkością. Gdy światło pada na powierzchnię gładką, ulega odbiciu. Równoległa wiązka promieni świetlnych po odbiciu od powierzchni gładkiej jest nadal równoległa. Przykładem powierzchni, na których światło ulega odbiciu, są: lustro, tafla wody, gładka powierzchnia metalu. Gdy światło pada na powierzchnię chropowatą, ulega rozproszeniu. Równoległa wiązka promieni świetlnych po odbiciu się od powierzchni chropowatej nie tworzy wiązki równoległej, lecz biegnie w różnych kierunkach. Na większości przedmiotów światło ulega rozproszeniu. Gdy światło pada na ciało nieprzezroczyste, za ciałem powstaje jego cień. Jest to obszar, do którego nie dociera bezpośrednio światło. Zjawisko występowania cienia wykorzystano przy konstrukcji zegarów słonecznych.
RlWtzj7C9Xw131
Dwie fotografie: na pierwszej przedmiot oświetlony przez pojedynczą świeczkę.
Jeśli obiekt jest oświetlony jednym źródłem światła, powstaje pojedynczy, wyraźny cień
RsDIOxd5JNkBR1
Na drugiej ten sam przedmiot, ale oświetlony z dwóch stron.
Obiekt oświetlony przez dwa źródła światła rzuca dwa półcienie. Cień powstaje tylko w miejscu, gdzie półcienie się nakładają
iJgNfLpH3T_d5e641
7. Spektakl na niebie
Tęcza – zjawisko to występuje, gdy światło słoneczne pada na krople wody unoszące się w powietrzu podczas padającego deszczu. Obserwator widzi kolory: czerwony, pomarańczowy, żółty, zielony, niebieski, fioletowy. Halo – biały lub wielobarwny pierścień wokół Słońca lub Księżyca. Powstaje, gdy światło pada na kryształki lodu znajdujące się wysoko chmurach pierzastych.
R1ODssK6M4S811
Prezentowany jest widok na człowieka stojącego na łące, patrzącego w niebo, które stopniowo zasnuwa się chmurami. Człowiek obraca się, widzi, że za nim niebo jest czyste i świeci Słońce. Człowiek znów obraca się plecami do Słońca, patrzy na chmury. Zaczyna z nich padać deszcz. Stopniowo pojawia się tęcza. Pojawia się zbliżenie na krople wody, widać, jak przez kroplę przebiega promień światła, załamuje się i rozszczepia. Ujęcie rozszczepionych promieni, które stają się elementem tęczy. Widok obserwatora, za nim Słońce, przed nim tęcza, pojawia się linia łącząca Słońce, głowę obserwatora i środek tęczy.
Prezentowany jest widok na człowieka stojącego na łące, patrzącego w niebo, które stopniowo zasnuwa się chmurami. Człowiek obraca się, widzi, że za nim niebo jest czyste i świeci Słońce. Człowiek znów obraca się plecami do Słońca, patrzy na chmury. Zaczyna z nich padać deszcz. Stopniowo pojawia się tęcza. Pojawia się zbliżenie na krople wody, widać, jak przez kroplę przebiega promień światła, załamuje się i rozszczepia. Ujęcie rozszczepionych promieni, które stają się elementem tęczy. Widok obserwatora, za nim Słońce, przed nim tęcza, pojawia się linia łącząca Słońce, głowę obserwatora i środek tęczy.
Tęcza widoczna jest tylko wówczas, gdy obserwator stoi tyłem do Słońca świecącego niezbyt wysoko nad horyzontem, a twarzą do części nieba zasłoniętej przez chmurę, z której pada lub spadł deszcz. Środek tęczy znajduje się na przedłużeniu linii łączącej Słońce z głową obserwatora, więc prawie zawsze znajduje się poniżej widnokręgu, przez co widzimy zwykle mniej niż pół okręgu tęczy
Tęcza widoczna jest tylko wówczas, gdy obserwator stoi tyłem do Słońca świecącego niezbyt wysoko nad horyzontem, a twarzą do części nieba zasłoniętej przez chmurę, z której pada lub spadł deszcz. Środek tęczy znajduje się na przedłużeniu linii łączącej Słońce z głową obserwatora, więc prawie zawsze znajduje się poniżej widnokręgu, przez co widzimy zwykle mniej niż pół okręgu tęczy
Prezentowany jest widok na człowieka stojącego na łące, patrzącego w niebo, które stopniowo zasnuwa się chmurami. Człowiek obraca się, widzi, że za nim niebo jest czyste i świeci Słońce. Człowiek znów obraca się plecami do Słońca, patrzy na chmury. Zaczyna z nich padać deszcz. Stopniowo pojawia się tęcza. Pojawia się zbliżenie na krople wody, widać, jak przez kroplę przebiega promień światła, załamuje się i rozszczepia. Ujęcie rozszczepionych promieni, które stają się elementem tęczy. Widok obserwatora, za nim Słońce, przed nim tęcza, pojawia się linia łącząca Słońce, głowę obserwatora i środek tęczy.
iJgNfLpH3T_d5e682
8. Czy Ziemia stoi w miejscu?
Ruch obrotowy Ziemi to jej obrót wokół własnej osi, który trwa 24 godziny. Jest to czas między dwoma południami słonecznymi, czyli kolejnymi górowaniami Słońca. Ruch obrotowy odbywa się z zachodu na wschód. Konsekwencją tego ruchu jest następowanie po sobie dnia i nocy.
Ruch obiegowy Ziemi to jej ruch po orbicie wokół Słońca. Odbywa się w kierunku z zachodu na wschód. Czas obiegu Ziemi wokół Słońca to czas słoneczny i trwa około 365 dni 5 godzin i 49 minut. Ze względu na czas trwania ruchu obiegowego Ziemi rok ma 365 dni, a co 4 lata do lutego dodaje się jeden dzień.
Konsekwencje ruchu obiegowego Ziemi i nachylenia osi obrotu:
występowanie pór roku,
zmiana długości dnia i nocy,
zmiana położenia Słońca podczas wschodu i zachodu ,
zmiana położenia Słońca na niebie w czasie południa słonecznego,
różny stopień oświetlenia Ziemi,
roczny rytm życia organizmów (np. zapadanie w sen zimowy, kwitnienie i owocowanie roślin).
RTRPK1zN0VLNO1
Animacja prezentuje kulę Ziemską obracającą się z zachodu na wschód.
Animacja prezentuje kulę Ziemską obracającą się z zachodu na wschód.
Animacja prezentuje kulę Ziemską obracającą się z zachodu na wschód.
iJgNfLpH3T_d5e741
9. Cztery pory roku
Występowanie pór roku jest konsekwencją ruchu obiegowego Ziemi wokół Słońca i nachylenia osi Ziemi do płaszczyzny orbity, po której planeta się przemieszcza. Astronomiczne pory roku na półkuli północnej: wiosna
21.III – równonoc wiosenna to pierwszy dzień wiosny; w tym dniu dzień i noc trwają po 12 godzin na całej kuli ziemskiej; od tego dnia przez pół roku Słońce oświetla mocniej półkulę północną; w tym czasie na półkuli południowej rozpoczyna się jesień;
dzień stopniowo wydłuża się i jest dłuższy od nocy;
podnosi się temperatura powietrza;
rośliny wzrastają i zakwitają;
zwierzęta zmiennocieplne budzą się, przylatują ptaki wędrowne, zwierzęta się rozmnażają,
lato
22.VI – przesilenie letnie to pierwszy dzień lata i najdłuższy dzień w roku; w tym dniu oś Ziemi jest najbardziej nachylona w kierunku Słońca; w tym czasie na półkuli południowej jest przesilenie zimowe i rozpoczyna się zima;
dzień stopniowo skraca się, ale nadal jest dłuższy od nocy;
temperatura powietrza jest wysoka;
rośliny wytwarzają owoce i nasiona;
zwierzęta są aktywne;
jesień
23.IX – równonoc jesienna to pierwszy dzień jesieni; w tym dniu dzień i noc trwają po 12 godzin na całej kuli ziemskiej; od tego dnia przez pół roku Słońce oświetla mocniej półkulę południową; w tym czasie na półkuli południowej rozpoczyna się wiosna;
dzień staje się krótszy od nocy;
temperatura powietrza obniża się;
dojrzewają owoce, usychają rośliny zielne, z drzew i krzewów opadają liście;
zwierzęta gromadzą zapasy na zimę, niektóre ptaki odlatują do ciepłych krajów, lądowe zwierzęta zmiennocieplne szukają kryjówek, w których przetrwają zimę;
zima
22.XII – przesilenie zimowe to pierwszy dzień zimy; w tym dniu jest najdłuższa noc i najkrótszy dzień; w tym czasie na półkuli południowej jest przesilenie letnie i rozpoczyna się lato;
dzień stopniowo wydłuża się, ale jest krótszy od nocy;
temperatura powierza jest bardzo niska;
występują opady śniegu.
R1B3hnHaVYzhq1
Prezentowana jest Ziemia krążąca wokół Słońca. Ziemia zatrzymuje się po jednej stronie Słońca, następuje zbliżenie. Ziemia obraca się wokół osi. Widać, że jest zwrócona południowym biegunem w stronę Słońca. Ziemia pokonuje ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że półkula północna i południowa są równo oświetlone. Następnie Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca. Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca.
Prezentowana jest Ziemia krążąca wokół Słońca. Ziemia zatrzymuje się po jednej stronie Słońca, następuje zbliżenie. Ziemia obraca się wokół osi. Widać, że jest zwrócona południowym biegunem w stronę Słońca. Ziemia pokonuje ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że półkula północna i południowa są równo oświetlone. Następnie Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca. Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca.
Prezentowana jest Ziemia krążąca wokół Słońca. Ziemia zatrzymuje się po jednej stronie Słońca, następuje zbliżenie. Ziemia obraca się wokół osi. Widać, że jest zwrócona południowym biegunem w stronę Słońca. Ziemia pokonuje ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że półkula północna i południowa są równo oświetlone. Następnie Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca. Ziemia pokonuje kolejne ćwierć obiegu wokół Słońca, zatrzymuje się. Następuje zbliżenie na kulę ziemską. Ziemia obraza się wokół osi i widać, że jest nachylona biegunem północnym w stronę Słońca.
iJgNfLpH3T_d5e842
10. Co oznaczają linie na globusie?
Globus to model Ziemi. Oś Ziemi to umowna prosta łącząca biegun północny z biegunem południowym. Południki to umowne linie na globusie łączące biegun północny z biegunem południowym. Południki wyznaczają kierunek północ‑południe.
Południk 0° i 180° dzielą kulę ziemską na półkulę wschodnią i zachodnią.
Wszystkie południki mają jednakową długość.
Południk 0° przechodzi przez obserwatorium astronomiczne w dzielnicy Greenwich w Londynie.
Po przeciwległej stronie od południka 0° jest południk 180°.
Równoleżniki to umowne linie na globusie prostopadłe do południków.
Najdłuższy równoleżnik to równik, który dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową.
Równoleżniki wyznaczają kierunek wschód‑zachód.
Równoleżniki mają różną długość; najdłuższy jest równik, im bliżej biegunów, tym równoleżniki są krótsze.
Rj5MHiTbQSu8Q1
Południki
Źródło: Dariusz Adryan, Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
RsM31xbXyT2Hq1
Równoleżniki
Źródło: Dariusz Adryan, Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.
Rjx6n9BNoEMG81
Siatka geograficzna
Siatkę geograficzną stanowią wszystkie południki równoleżniki przedstawione na globusie
iJgNfLpH3T_d5e905
11. Która godzina?
Czas słoneczny określa się na podstawie górowania Słońca na określonym południku. Górowanie Słońca występuje w tym samym czasie we wszystkich miejscach na jednym południku. Ustalono, że w czasie górowania Słońca jest godzina 12:00. Każdy południk ma inny czas.
Czas uniwersalny to czas słoneczny południka 0° (południk ten przechodzi przez obserwatorium astronomiczne w dzielnicy Greenwich w Londynie). Oznacza to, że w południe słoneczne na południku 0° jest dokładnie godzina 12:00. Czas uniwersalny jest podstawą do określania czasu na Ziemi.
Czas urzędowy to czas używany na terenie całego kraju lub regionu. Wyznacza się go w zależności od tego, w jakiej strefie czasowej znajduje się dany kraj. Strefa czasowa to obszar, na którym obowiązuje ta sama godzina. Na Ziemi wyróżnia się 24 strefy czasowe, w których czas różni się o godzinę.
R1LaAJdLQek611
Ilustracja prezentuje mapę świata z oznaczeniem stref czasowych w postaci narysowanych naprzemiennie pasków brązowych i różowych. Każda strefa wyznaczona jest co 150 szerokości geograficznej, która odpowiada godzinie zegarowej. Przy każdym pasku strefy narysowano zegar z zaznaczoną godziną. Od strefy UTC w prawo dodajemy godzinę do każdej kolejnej strefy, natomiast w lewo odejmujemy godzinę od każdej kolejnej strefy.
Geograficznie wyznaczone strefy czasowe na Ziemi
iJgNfLpH3T_1449739085673_0
Test
RQmlCrv0fSIRG1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
iJgNfLpH3T_d5e948
Zadania
Ćwiczenie 1
RaRI6l7Xz93bf1
[testowy tekst alternatywny]
Dowodem na kulistość Ziemi nie jest
wielkość planety.
„chowanie” się za horyzontem statku odpływającego od brzegu.
kształt linii horyzontu.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1H30trPqeJuz1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż siłę, która powoduje spadanie podrzuconej do góry piłki.
siła grawitacji
siła mięśni rąk
siła mięśni nóg
siła piłki
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R80uLIJxdD1hM1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż, w którym momencie w słoneczny dzień cień drzewa jest najkrótszy.
w południe
wczesnym rankiem
po południu
tuż przed zachodem Słońca
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1IaYHWMYyK3q1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Uzupełnij zdania.
mniejszy, mniejsza niż, taka sama jak, mniejsza niż, większa niż, większa niż, taka sama, większy, mniejszy, taki sam, większa niż, większy, taki sam, taka sama jak, mniejsza niż
Siła grawitacji na Ziemi jest .......................... na Księżycu. Dlatego ciężar przedmiotów na Ziemi .......................... jak na Księżycu. Na Marsie ciężar człowieka jest .........................., ponieważ grawitacja na Marsie jest .......................... niż na Ziemi. Masa ciała człowieka na Marsie jest .......................... na Ziemi.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1Fg4TNc9kxda1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Dobierz poprawne dokończenie zdań.
cienie obiektów są skierowane ku zachodowi., cienie obiektów są skierowane ku wschodowi., cienie obiektów są skierowane ku północy.
Gdy Słońce wschodzi
Gdy Słońce zachodzi
W momencie południa słonecznego
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1Un2tVjfLazK1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Uporządkuj nazwy planet Układu Słonecznego według odległości od Słońca.
Merkury
Uran
Ziemia
Saturn
Wenus
Jowisz
Mars
Neptun
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1CM5FlYQMb8U1
[testowy tekst alternatywny]
W ciągu dnia kierunki świata można wyznaczyć:
obserwując położenie Słońca na niebie.
obserwując cienie rzucane przez obiekty, np. uliczne lampy.
za pomocą kompasu.
obserwując położenie Gwiazdy Polarnej.
obserwując ruch chmur.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1EK6FkJHLIKa1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż, kiedy zegar słoneczny jest użyteczny.
w słoneczny dzień
przez całą dobę
w pochmurny dzień
tylko w południe słoneczne
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RCSZu1yvF36fF1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż zdanie, które opisuje teorię heliocentryczną.
Ziemia i inne planety w Układzie Słonecznym krążą wokół Słońca.
Ziemia krąży wokół Słońca, a wokół Ziemi krążą inne planety.
Ziemia jest w centrum Układu Słonecznego.
Słońce i inne planety Układu Słonecznego krążą wokół Ziemi.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
RYpYiBgBmuVKy1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Połącz nazwę ciała niebieskiego z jego opisem.
gwiazda, galaktyka, księżyc, planeta
Naturalny satelita krążący wokół planety.
Ciało niebieskie, które jest źródłem światła i ciepła.
Duże skupisko ciał niebieskich, składające się m.in. z setek tysięcy gwiazd.
Ciało niebieskie krążące po orbicie wokół gwiazdy, świeci światłem odbitym od gwiazdy.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
RtEYBoPRKNdE51
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Światło rozchodzi się prostoliniowo.
□
□
Gdy światło przechodzi przez wodę, ulega załamaniu.
□
□
Światło nie porusza się w próżni.
□
□
Gdy światło pada na powierzchnię gładką, ulega rozproszeniu.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 12
Rh3H634r6WYOe1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Połącz nazwę planety z jej opisem.
Mars, Jowisz, Saturn, Merkury
Olbrzymia gazowa planeta z wyraźnie widocznymi pierścieniami zbudowanymi z lodu, pyłu i skalnych okruchów.
Najmniejsza z planet Układu Słonecznego. Najszybciej okrąża Słońce.
Czwarta pod względem odległości od Słońca planeta. Ma dwa naturalne satelity.
Największa planeta w Układzie Słonecznym. Ma najwięcej naturalnych satelitów.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 13
R58UGLH9y1i641
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż zdania opisujące Ziemię.
Największa planeta skalista w Układzie Słonecznym.
Jej atmosfera składa się głównie z tlenu i azotu.
Na biegunach występują dzień i noc polarna.
Jest nierównomiernie oświetlona przez Słońce.
Obiega Słońce w jeden rok.
Czwarta planeta pod względem odległości od Słońca.
Posiada dwa naturalne satelity.
Jej obieg wokół własnej osi trwa jeden miesiąc.
Jest jedyną planetą w Układzie Słonecznym posiadającą grawitację.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 14
R1AC7e4pcwa4z1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż nazwę zjawiska, jakie wykorzystano przy konstrukcji peryskopu - przyrządu służącego do obserwacji obiektów znajdujących się poza polem widzenia obserwatora.
odbicie światła
załamanie światła
rozproszenie światła
rozmycie światła
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 15
RbzOWEDyqjTVA1
[testowy tekst alternatywny]
Południe słoneczne to moment, w którym:
Słońce jest najwyżej nad widnokręgiem.
na całej półkuli jest dzień.
zawsze jest godzina 12.00.
Słońce chowa się za widnokrąg.
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 16
R12uUuwZxMmjt1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Ziemia obraca się wokół własnej osi z zachodu na wschód.
□
□
Ziemia obiega Słońce zgodnie ze wskazówkami zegara.
□
□
Ruch Ziemi wokół własnej osi to ruch obiegowy.
□
□
Ruch obiegowy Ziemi trwa 24 godziny.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 17
RM7ZHBMs44mfz1
[testowy tekst alternatywny]
Wskaż nazwę strefy oświetleniowej, w której leży Polska.
strefa umiarkowana północna
strefa podbiegunowa północna
strefa międzyzwrotnikowa
strefa umiarkowana południowa
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 18
RUJQR9CHtj7nm1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Uzupełnij zdania.
dnia i nocy, 365 dni i 6 godzin, miesiąc, 12 dni, 24 dni, dnia i nocy, 12 dni, pór roku, 24 dni, miesiąc, pór roku, 365 dni i 6 godzin
Konsekwencją ruchu obrotowego Ziemi jest występowanie ....................................... Pełen obrót Ziemi wokół własnej osi trwa ....................................... Konsekwencją ruchu obiegowego Ziemi jest występowanie ....................................... Pełen obrót Ziemi wokół Słońca trwa .......................................
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 19
R1CP9tH0KyvMa1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Połącz opis z dniem rozpoczynającym porę roku.
To najkrótszy dzień w roku., To najdłuższy dzień w roku., Dzień i noc trwają po 12 godzin, stopniowo dni stają się dłuższe., Dzień i noc trwają po 12 godzin, noce stopniowo się wydłużają.
dzień równonocy wiosennej
dzień przesilenia letniego
dzień równonocy jesiennej
dzień przesilenia zimowego
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 20
ROEQW5IZO2Qoy1
[testowy tekst alternatywny]
[testowy tekst alternatywny]
Oceń prawdziwość zdań.
Prawda
Fałsz
Gdy biegun północny jest oświetlony przez Słońce przez całą dobę, na biegunie południowym jest noc polarna.
□
□
Miejsce górowania Słońca zmienia się w ciągu roku.
□
□
Każdego dnia Słońce zawsze wschodzi na wschodzie i zachodzi na zachodzie.
□
□
Długość dnia i nocy nie zmienia się w ciągu roku.
□
□
Źródło: Brygida Baranowska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 21
R1dHZD9B9MHWX1
[testowy tekst alternatywny]
Pozorna wędrówka Słońca po niebie jest dowodem na to, że: