Wprowadzenie

Początek represji wobec ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich

Wkroczenie wojsk niemieckich na ziemie II RP zapoczątkowało antyżydowską politykę na tych terenach. Ludność żydowska od pierwszych dni była publicznie poniżana i prześladowana przez Niemców. Religijnym Żydom obcinano pejsy, brody. Bezczeszczono synagogi, niszczono sprzęt liturgiczny. Oddziały SS dokonały też już we wrześniu 1939 roku szeregu mordów na Żydach. M.in. 9 września w Będzinie około 200 Żydów spalono żywcem w synagodze i okolicznych domach.

Systematycznie także wprowadzano kolejne ograniczenia i represje: Żydów zaczął obowiązywał przymus pracy, nakaz schodzenia z chodnika przed umundurowanymi Niemcami, brak możliwości korzystania z kawiarni, restauracji czy poruszania się środkami komunikacji publicznej. Blokowano ich konta, konfiskowano żydowskie przedsiębiorstwa. Żydzi mieli obowiązek noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Początkowo symbolem tym oznaczano tylko prowadzone przez Żydów sklepy i inne zakłady natomiast w grudniu 1939 roku nakazano noszenie opasek biało‑niebieskich z gwiazdą wszystkim Żydom powyżej 10 roku życia.

R12LxtSsk6MRK1

Gwiazda Dawida - żółta Źródło: domena publiczna.

RFbdxGo8yZMhq1

Gwiazda Dawida - niebieska Źródło: domena publiczna.

Zaczęły również powstawać pierwsze getta (dzielnice, w których izolowano Żydów od reszty społeczeństwa).

Potrzebę tworzenia gett, Niemcy uzasadniali w różny sposób: po pierwsze względami bezpieczeństwa: miała to być ochrona Żydów przed Polakami, po drugie kwestiami zdrowotnymi: Żydzi mieli być nosicielami chorób zakaźnych, min. tyfusu plamistego, po trzecie argumentami ekonomicznym: izolacja Żydów miała umożliwić lepsze wykorzystanie ich potencjału gospodarczego.

W tajnym telefonogramie Reinharda Heydricha skierowanym dla dowódców grup operacyjnych SS i SD działających na terenie ziem polskich (z 21 IX 1939) zarządzono „koncentrację Żydów z prowincji w większych miastach”. Najlepiej było wyznaczyć te punkty, „które są węzłami kolejowymi lub przynajmniej leżą na liniach kolejowych”. Mimo że plany niemieckie wobec Żydów nie były jeszcze sprecyzowane brano pod uwagę kwestię ich przemieszczania i ewentualnego skupienia w nielicznych punktach. Pierwsze getto (w Piotrkowie Trybunalskim) powstało już w październiku 1939 roku, w kolejnych miesiącach ich liczba stopniowo wzrastała.

Początkowo można było wychodzić poza teren getta, bardzo szybko zaczęto „dzielnice” żydowskie otaczać murami, obstawiać wartownikami i zabroniono ich opuszczania. Warunki życia w gettach były zróżnicowane. Obok żebraków funkcjonowali bogaci „przedsiębiorcy”, którzy dorabiali się na nielegalnym handlu z „aryjską stroną”. W najgorszej sytuacji byli Żydzi przesiedleni do dużych gett z prowincji, nie posiadający żadnych środków do życia, znajomości w najbliższym otoczeniu, pozbawieniu możliwości uzyskania jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. W lepszej ci „ze znajomościami” po drugiej stronie muru, pracujący na zewnątrz, posiadający przepustkę pozwalającą na opuszczenie getta. W większości położenie w gettach stawało się dramatyczne przed likwidacją i deportacją mieszkańców do miejsc zagłady. Getta oprócz tego, że służyły koncentracji i izolacji Żydów od otoczenia, stanowiły „przystanek” w drodze do miejsc zagłady. Zwykle stawały się też miejscem wyzysku gospodarczego, niewolniczej pracy, która nierzadko przyczyniała się do śmierci. Przydziały żywności były niewielkie – w Warszawie na miesięczne kartki aprowizacyjne można było kupić 2,5 kg chleba, w czterech ratach; ok. 20 dkg. cukru, czasami brukiew, ziemniaki, kiszoną kapustę, marmoladę i mydło. Przeciętna wartość odżywcza przydziałowych produktów wynosiła 230 kalorii dziennie. Na ulicach pełno było żebrzących dzieci. Z biegiem czasu, kiedy faktycznie pokończyły się środki do życia, a przechodzenie na aryjską stronę stawało się niemożliwe, codziennością stał się widok leżących na ulicach i chodnikach getta, trupów. Ludzie umierali z głodu, chorób, rozpaczy.

W getcie warszawskim w okresie dwu i pół roku jego istnienia w wyniku głodu i chorób zmarło 100 tys.

RIcTwMHv2eGum

Zmarłe, na ulicach getta dziecko Zmarłe, na ulicach getta dziecko Źródło: [online], dostępny w internecie: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Childwarsawghetto.jpg [dostęp 26.04.2016 r.].

Kapsuła czasu

Kiedy współcześnie przyglądamy się beztrosko bawiącym się 9, 10 latkom trudno nam uwierzyć, że w czasach getta te dzieci stawały się żywicielami rodzin. Ze względu na to, że w odróżnieniu od dorosłych mogły liczyć na pobłażliwość polskich i żydowskich policjantów a ponadto jako małym i zwinnym łatwiej było im się przedostać przez mur getta (niewielkie nawet dziury w nim) ,to one uczestniczyły w przemycie (szmuglowaniu) żywności do getta, kiedy coraz bardziej ograniczano racje żywnościowe przypadające na osobę. Czasami miały specjalnie uszyte płaszcze , z dużymi wewnętrznymi kieszeniami, w które chowały cebule, ziemniaki… Zasadniczo należy jednak pamiętać o tym, że za szmugiel groziła kara śmierci.

Dzieci były wykorzystywane także przez „profesjonalnych szmuglerów”. Oprócz przemytu indywidualnego na własne potrzeby, funkcjonował ten grupowy prowadzony przez polskich i żydowskich wspólników. Taki szmugiel odbywał się przez przekupionych policjantów, dzięki odpowiednim otworom w domach sąsiadujących z gettem. Przykładem pomysłowości szmuglerów może być sposób dostarczania koniny lub mleka do warszawskiego getta. Do getta jedną bramą wjeżdżał wóz zaprzężony w dwa konie a wyjeżdżał inną już tylko ciągniony przez jednego. Mleko z kolei wlewano do rynny domu znajdującego się poza gettem, a której wylot znajdował się już w getcie. Szmugiel przedłużał „życie” getta zapewniając aprowizację ale z biegiem upływającego czasu był coraz trudniejszy a i grupa tych, których stać było na zakupy na „czarnym rynku żywnościowym” stawała się coraz mniejsza.

Na ziemiach polskich utworzono około 400 gett. Niektóre szybko likwidowano, inne istniały znacznie dłużej. Największym było getto warszawskie. W połowie 1941 roku mieszkało w nim blisko pół miliona osób. Getto łódzkie miało ponad 200 tys. mieszkańców. W gettach funkcjonowały utworzone na mocy rozporządzeń niemieckich i podległe Niemcom Judenraty i żydowska policja porządkowa. Działalność Judenratów w różny sposób była oceniana przez społeczności żydowską. Często ich członkowie byli obwiniani o zbytnią uległość wobec Niemców. Choć jeśli członkowie Judenratów nie wypełniali dokładnie rozkazów okupantów, byli zabijani i zastępowani innymi. Zasadniczo były odpowiedzialne za odprowadzanie podatków nałożonych przez Niemców na gminy żydowskie, organizowanie podstawowej edukacji, służby zdrowia czy opieki socjalnej (m.in. prowadziły kuchnie ludowe) ale także wspomagały żydowską policję w organizowaniu deportacji. Niektórzy członkowie samorządów mieli nadzieję, że wykonywanie poleceń niemieckich pozwoli na przeżycie większej liczby mieszkańców gett stąd ich wyjątkowa „gorliwość” i „uległość”. Złą sławą cieszył się przewodniczący Rady Żydowskiej w Łodzi Chaim Rumkowski (nazwany złośliwie „królem łódzkich Żydów”) zdecydowanie lepszą pełniący tę funkcję w getcie warszawskim Adam Czerniakow, który starał się pomagać swoim rodakom, a kiedy uznał, ze nie ma szansy na ich uratowanie sam popełnił samobójstwo.

Próba stworzenia pozorów „normalności” w getcie

Do czerwca 1942 roku jawnie w getcie warszawskim działały szkoły podstawowe. Kolejne etapy edukacyjne uzupełniano już tajnie. M.in. na tajnych kompletach w getcie warszawskim wykłady z medycyny prowadził prof. Ludwik Hirszfeld.

W dużych gettach funkcjonowało także życie muzyczne, teatralne: organizowane były przedstawienia, koncerty Ważnym elementem konspiracji, oporu cywilnego i tym co pozwoliło przetrwać pamięci o Holokauście było dokumentowanie życia gett. Jednym z przykładów jest działalność historyka Emanuela Ringelbluma i zainicjowane przez niego gromadzenie dokumentów Archiwum Getta Warszawskiego: świadectw dokumentujących życie Żydów w getcie: ogłoszeń, zarządzeń władz niemieckich, żydowskich dokumentów osobistych, oficjalnych, prasy. Zostały one zakopane w bańkach i metalowych i skrzyniach na terenie getta. W getcie, w konspiracji działały też partie polityczne, organizacje społeczne, stowarzyszenia religijne, młodzieżowe. Wydawano tytuły prasowe, starano się organizować spotkania jubileuszowe. W getcie warszawskim działała Żydowska Samopomoc Społeczna.

Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej (Endloesung)

Hitler faktycznie od momentu przejęcia władzy w Niemczech prowadził politykę antyżydowską. Długo też głosił zamiar „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” niemniej nie było jasne kiedy to nastąpi i w jaki sposób zostanie zrealizowane. Początkowo Hitler planował stworzenie „regionów żydowskich”. Na obszar kolonizacji żydowskiej planowano przeznaczyć Lubelszczyznę, później francuski Madagaskar. Prawdopodobnie atak Niemiec na ZSRR sprecyzował plany co do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” Plan wymordowania wszystkich Żydów miał się pojawić po ataku Niemiec na ZSRR. Za niemieckimi oddziałami frontu wschodniego przesuwały się Einsatzgruppe (specjalne oddziały SS i policji), które mordowały Żydów i komunistów.

R1KI1fdMmLPS2

Egzekucja Żydów kijowskich przez niemieckie oddzały Ensatzgruppen niedaleko Ivangrodu na Ukrainie. Egzekucje Żydów na terenie ZSRR – egzekucja żydowskiej rodziny. Zdjęcie wykonał niemiecki żołnierz, członek plutonu egzekucyjnego Einsatzgruppe w 1942 roku w okolicach Iwangorodu na Ukrainie Źródło: Egzekucja Żydów kijowskich przez niemieckie oddzały Ensatzgruppen niedaleko Ivangrodu na Ukrainie., Fotografia, Zwiazek Bojowników o Wolnosc i Demokracje, domena publiczna.

R1cxmocxHyUyQ

Zdjęcie egzekucji ostatniego Żyda z Winnicy wykonane przez członka plutonu egzekucyjnego. (masowe egzekucje mieszkańców Winnicy przeprowadzono 16 i 22 września 1941 roku) Zdjęcie egzekucji ostatniego Żyda z Winnicy wykonane przez członka plutonu egzekucyjnego. (masowe egzekucje mieszkańców Winnicy przeprowadzono 16 i 22 września 1941 roku) Źródło: [online], dostępny w internecie: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Einsatzgruppen_Killing.jpg [dostęp 26.04.2016 r.].

Na ziemiach białoruskich, litewskich i ukraińskich ludność żydowska była rozstrzeliwana w miejscu zamieszkania lub okolicy. M.in. na Litwie wymordowano ponad 180 tys. Żydów, a do największej masakry doszło w Ponarach koło Wilna (60 tys. osób). Na Żydach kijowskich przeprowadzono egzekucję w Babim Jarze. Przed egzekucją często kazano im własnoręcznie kopać doły aby przygotować sobie miejsce pogrzebania.

W większości miejscowości pojawiały się wcześniej informacje zwołujące Żydów w konkretne miejsce pod pretekstem przesiedlenia, wywiezienia do pracy. Przybyłych na miejsce niestety rozstrzeliwano.

Zamordowani przez Einsatzgruppe w l. 1941‑1945

Żródło: R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust – zrozumieć dlaczego, Warszawa 2003, s. 202

Choć też należy zaznaczyć, że na terenach zajętych w wyniku agresji na ZSRR tworzono getta. Zwykle dosyć szybko wywożono z nich miejscowych Żydów, a stawały się miejscem odosobnienia dla Żydów z Europy Zachodniej.

Niemcy wykorzystywali także konflikty narodowościowe na obszarach, które w latach 1939‑1941 znajdowały się pod okupacją sowiecką i podjudzali polską ludność do pogromów pod pozorem ukarania Żydów, którzy współpracowali lub wspierali administracje radziecką na tych terenach Do pogromu ludności żydowskiej doszło m.in. w miejscowości Jedwabne (10 VII 1941). Nie wiadomo dokładnie ilu Żydów zginęło i ilu Polaków było w mord zaangażowanych. Szacuje się, że grupa około 40 Polaków, przy bierności pozostałych mieszkańców Jedwabnego, brała udział w znęcaniu się a następnie spaleniu w stodole, około 400 Żydów. Za przyzwoleniem, a wręcz z inspiracji niemieckiej dochodziło także do bestialskich mordów na Żydach przez Ukraińców we Lwowie, Litwinów w Kownie. Podobnie jak wystąpienia antyżydowskie inspirowane przez Niemców miały miejsce na ziemiach polskich, ukraińskich i litewskich, ich widownią była tez : Praga, Paryż (1939), Haga, Amsterdam, Antwerpia, Oslo, Kopenhaga (1941).

Mimo że liczba ofiar oddziałów specjalnych była ogromna, według Hitlera, wciąż niewystarczająca. Ponadto rozstrzeliwanie powodowało, że istniał kontakt fizyczny między katem a ofiarą co miało wpływać deprymująco na oprawców. Niemieccy inżynierowie, opracowali bardziej „przemysłowy” sposób uśmiercania ludzi czyli komory gazowe zainstalowane na samochodach ciężarowych, wykorzystujące do uśmiercania spaliny. Po raz pierwszy wykorzystano je na Ukrainie.

Zapowiedzią przejścia do kolejnego etapu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” było przemówienie Hansa Franka wygłoszone 16 grudnia 1941 roku na posiedzeniu rządu Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie.

Pod koniec roku Niemcy zaczęli tworzyć obozy zagładytnzkcN84Fp_000tp001obozy zagłady. Pierwszy powstał w Chełmnie nad Nerem. Przywożonych do niego Żydów zabijano najpierw przez uduszenie spalinami samochodowymi, wykorzystując w tym celu wspomniane, specjalnie uszczelnione ciężarówki. Szybko Niemcy „usprawnili” morderczy proceder. Kolejne obozy były wyposażane w komory gazowe, które pozwalały na zabicie kilku tysięcy osób dziennie. Takimi miejscami stała się TreblinkatnzkcN84Fp_000tp002Treblinka, Bełżec, Sobibor, Majdanek. Największym ośrodkiem masowej zagłady, w którym zabijano ofiary trującym gazem cyklonem B, był obóz w Auschwitz (niemiecka nazwa Oświęcimia).

Częścią kwestii związanych z problemem ludobójstwa ludności żydowskiej zajmowało się biuro do spraw rasy i przesiedleń, pod przewodnictwem Adolfa EichmanatnzkcN84Fp_000tp003Adolfa Eichmana. Decyzją co do technicznych kwestii jak będzie wyglądało „ostateczne rozwiązaniu problemu żydowskiego” (Endlösung) i skoordynowaniem działań zmierzających do likwidacji Żydów z krajów okupowanej Europy zajęto się na zorganizowanej w styczniu 1942 roku w Wannsee konferencji, kierowanej przez szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha.

R8jORFj1R2PLS11

Adolf Eichmann podczas procesu w Izraelu Adolf Eichmann podczas procesu w Izraelu

#### Kapsuła czasu

Warto wspomnieć, że Eichmann był jednym z tych nazistów, któremu udało się uciec i znaleźć schronienie w Argentynie. Jednak został odnaleziony przez wywiad izraelski, porwany i sądzony w Izraelu. Skazany następnie na śmierć. W 1962 roku wyrok wykonano.

Jednym z „efektów” podberlińskiej konferencji była realizacja przez Niemców od wiosny 1942 roku do jesieni 1943 na terenie Generalnego Gubernatorstwa „Akcja Reinhard”, która miał na celu likwidację gett i wywiezienie wszystkich mieszkańców do obozów zagłady.

Żydzi z Zachodu, Południa… trafiają na Wschód

Niemcy w kolejnych przejmowanych przez siebie krajach prześladowali ludność żydowską i doprowadzali do jej eksterminacji. W okupowanych krajach zachodnioeuropejskich początkowo, zanim decydowano się na izolację a następnie deportacje ludności żydowskiej, ograbiano ją z majątku, pozbawiano stanowisk zawodowych, funkcji publicznych, ograniczano jej prawo, „znakowano”. W pierwszej kolejności też do obozów zagłady wysyłano emigrantów z Europy Wschodniej, później dopiero deportacje dotknęły obywateli podbitych państw zachodnioeuropejskich. Jesienią 1941 roku rozpoczęły się masowe deportacje ludności żydowskiej z Niemiec, Czech, Moraw, Luksemburga na tereny Wschodnie. Transporty z miast niemieckich kierowano głównie do gett w Rydze, Kownie, Mińsku, ponieważ trzeba pamiętać, że zamknięte getta z własnym żydowskim zarządem wprowadzano głownie w okupowanej Polsce, państwach bałtyckich oraz w ZSRR. Specyficznym gettem był czeski Teresin. W tym wypadku całe miasto, dawną twierdzę przekształcono w rodzaj getta przeznaczonego dla Żydów czeskich, niemieckich oraz z zachodniej Europy. W okresie największej liczebności miało 53 tys. więźniów. Większość z nich zginęła w Auschwitz. Wywożono ich z Teresina między 1942 a 1944 rokiem. Jedynym gettem w Europie południowej było getto w Salonikach. W Budapeszcie np. w 1944 roku wyznaczono określono liczbę domów, oznaczonych gwiazdą Dawida, w których skoncentrowano Żydów, aby później łatwiej ich było wywieźć. W czasie okupacji niemieckiej w Belgii i Holandii Żydzi mogli mieszkać w określonych miastach, we Francji w okresie poprzedzającym zagładę część Żydów (z okolic Paryża) była izolowana w obozach koncentracyjnychtnzkcN84Fp_000tp004obozach koncentracyjnych m.in. w Drancy. Wcześniej na mocy decyzji premiera marionetkowego rządu Vichy Petaina i wydanego przez niego tzw. Statutu des Juifs pozbawiono wolności kilkadziesiąt tysięcy Żydów zarówno ze strefy okupowanej Francji jak i terenów podległych Vichy. Wywózki Żydów francuskich do Auschwitz rozpoczęły się w marcu 1942 roku. Do kwietnia do Auschwitz‑Birkenau wywieziono ich około 69 tys. W Belgii podobną rolę pełnił obóz w Mechelen. Spośród 66 tys. Żydów belgijskich zginęło 29 tys. Części Żydów norweskich udało się zbiec do Szwecji. Liczba Żydów holenderskich w przededniu agresji III Rzeszy wynosiła ok. 150 tys. Około 112 tys. zostało wymordowanych w obozach w Auschwitz i Sobiborze. Obozem „przejściowym” gdzie gromadzono niderlandzkich Żydów przed wysłaniem ich do obozów śmierci był Westerbork. Historia holenderskich Żydów stała się znana dzięki wydanemu Dziennikowi Anne Frank, książce powstałej w oparciu o pamiętnik nastoletniej Żydówki, pisany przez nią podczas dwuletniego życia w ukryciu. Rodzina Anne wraz ze znajomymi po zadenuncjowaniu został wywieziona do obozu. Anne i jej siostra zmarły w Bergen‑Belsen niedługo przed wyzwoleniem.

Ostatnim etapem Holokaustu była zagłada żydowskich obywateli państw współpracujących z Niemcami, właściwie państw sojuszniczych: Włoch, państw bałkańskich, Słowacji, Węgier, z których przeciwstawiła się jedynie Bułgaria ratując blisko 50 tysięcy osób (Niemcy wywieźli jednak 12 tys. z okupowanych przez Bułgarów terenów jugosławiańskich).

Włosi, do momentu okupacji niemieckiej, tylko usunęli Żydów ze stanowisk państwowych, natomiast odmawiali ich deportacji. Niestety nastąpią one w ostatniej fazie wojny. Podobna sytuacja miał miejsce na Węgrzech. Dopiero w 1944 roku , kiedy III Rzesza przejęła kontrolę nad Węgrami, zmuszono rząd do deportacji blisko pół miliona tamtejszych Żydów.

Głównym miejscem zagłady Żydów, których przywożono tu z całej Europy, stał się od 1942 roku obóz w Auschwitz. Faktycznie był to kompleks obozowy składający się z Auschwitz I, Auschwitz‑Birkenau i kilkudziesięciu podobozów. Auschwitz‑Birkenau była to największa „fabryka śmierci”. Zamordowano w niej 1,1 miliona ludności żydowskiej, oprócz Żydów polskich, także greckich (ponad 55 tys.), holenderskich (60 tys.), jugosławiańskich (10 tys.), pochodzących z czeskiego getta w Teresinie (46 tys.) z Francji (69 tys.) czy Belgii (25 tys.). Kolejnymi obozami były: Treblinka (co najmniej 780 tys. tys. przede wszystkim Żydów z getta warszawskiego), Bełżec (około 400- 450 tys. zamordowanych), Sobibor (ok.170‑180 tys. także Żydów niemieckich i holenderskich), Chełmno (zginęło w nim około 150 tys.), Majdanek 59 tys.

Obozy zagłady budowano poza Europą Zachodnią aby zapewnić „dyskrecję” . Ponadto ludność żydowska była najliczniejsza na terenie Europy Środkowo‑Wschodniej. Łatwiej było przetransportować mniej licznych Żydów z Europy Zachodniej niż dokonać przedsięwzięcia odwrotnego.

Żydów przywożono w wagonach towarowych, w których panował ścisk. W trakcie podróży nie otrzymywali jedzenia i picia, stąd śmiertelność w drodze do obozów była wysoka. Przybywali do obozów i tam zazwyczaj na rampie następowała selekcja: starców, dzieci i chorych kierowano od razu do komór gazowych. Silniejszych i sprawniejszych najpierw wykorzystywano do pracy później mordowano. Żydom odbierano wszystko co cenne, wybijano złote zęby. Zwłoki palono później na stosach lub w piecach krematoryjnych. Sonderkommando (wyodrębniona grupa więźniów) zajmowało się paleniem ciał, sortowaniem ubrań, kosztowności.

Nie mniej dramatyczne były losy więźniów pod koniec wojny. W miarę zbliżania się Armii Czerwonej Niemcy starali się ukryć skalę zbrodni. – rozbierali baraki, burzyli krematoria, ewakuowali część więźniów, każąc im przemieszczać się kilometrami. Tzw. „marsze śmierci” dla wielu kończyły się tragicznie i to tuż przed końcem zmagań na frontach.

Żydzi wobec swojego losu

Różne były postawy Żydów wobec losu, który ich spotkał. Należy jednak pamiętać o tym, że od początku do końca swojej drogi do Zagłady Żydzi byli przekonywani, że jadą na Wschód, że po przesiedleniu zostaną ocaleni. Jednym z punktów planu Zagłady było utrzymanie Żydów w niewiedzy o czekającym ich losie. Nawet później kiedy zaczęły do nich docierać informacje jaki los spotyka ich rodaków, to nadzieja kazała je odrzucać, ponadto większość społeczności żydowskiej zwyczajnie nie była w stanie sobie wyobrazić takiej skali okrucieństwa i represji.

Później też zamknięci w gettach, odcięci od świata zewnętrznego, czuli się samotni, pozbawieni pomocy z zewnątrz, nie wierzyli w poprawę swego losu. Panujące w gettach warunki odbierały siły, zniechęcały do jakiegokolwiek oporu. Obawy przed stosowaną przez Niemców odpowiedzialnością zbiorową także hamowały dążenia do oporu zbrojnego. Również postawa wielu rad żydowskich nie sprzyjała umacnianiu duch oporu ludności zamkniętej za murami.

Część Żydów decydowała się jednak na przyjęcie postawy oporu zbrojnego. Czynnikiem determinującym zwłaszcza mieszkańców gett była decyzja o ich likwidacji. Zdawano sobie wówczas sprawę, że szanse na przeżycie są prawie żadne stąd podejmowano decyzje o zakładaniu organizacji bojowych i przygotowaniach do walk. Starano się nawiązywać kontakty z polskim podziemiem, gromadzić broń, budować bunkry, kryjówki. W styczniu w Wilnie powstała Zjednoczona Organizacja Partyzancka. Dwa miesiące później w Warszawie powstał Blok Antyfaszystowski a pod koniec lipca Żydowska Organizacja Bojowa. Jesienią 1942 roku w warszawskim getcie powstał też Żydowski Związek Wojskowy. W połowie 1942 roku w Krakowie założono Organizacje Bojową Młodzieży Chalucowej, której najgłośniejszą akcja było wrzucenie granatów do niemieckiej kawiarni Cyganeria.

Dochodziło również do buntów w obozach, jak też prób ucieczek. Podobnie jak w gettach tak i tutaj warunki do powstania jakiegokolwiek oporu były trudne i wiązały się z tragicznymi konsekwencjami. Przykładem jest bunt w Treblince. 2 sierpnia 1943 roku więźniowie podpalili baraki i około 200 z nich uciekło, nielicznym tylko udało się przeżyć (70). Także w 1943 roku (jesienią) około 300 osób uciekło z obozu w Sobiborze. Niestety 2/3 wyłapało SS. W Auschwitz w październiku 1944 roku Członkowie Sonderkommando podpalili jedno z krematoriów. Za karę Niemcy rozstrzelali około 1/3 więźniów Sonderkomando. Także w gettach próbowano organizować powstania. Do największego doszło w getcie warszawskim. Stało się ono odpowiedzią na prowadzoną przez Niemców likwidację. Latem 1942 roku Niemcy wywieźli z getta warszawskiego 270 tys. ludzi, kilka tysięcy zostało rozstrzelanych na miejscu. Powstaniem kierowała Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy. Na jego czele stanął Mordechaj Anielewicz. Do zrywu przygotowywano się wcześniej, gromadząc broń, budując tunele i bunkry. Powstanie wybuchło 19 kwietnia kiedy do getta wkroczyły oddziały SS chcące ostatecznie zlikwidować je. Niemcy zmuszeni byli ściągnąć posiłki. Wiadomo było, że powstańcy nie mają szans na sukces ale wykazali się wolą walki. Zryw stłumiono 16 maja. Anielewicz i kilka osób z jego najbliższego otoczenia popełniło samobójstwo. Likwidacji getta (ostatnim symbolem zrównania go z ziemią było wysadzenie synagogi) dokonały oddziały niemieckie dowodzone przez J. Stroopa. Jednym z nielicznych bojowników żydowskich, któremu udało się opuścić getto był Marek EdelmantnzkcN84Fp_000tp005Marek Edelman.

Hymn partyzantów żydowskich zainspirowany Powstaniem w Getcie Warszawskim

Ci, którym udało się uciec z gett w momentach ich likwidacji lub wcześniej, a nie znaleźli schronienia w polskich domach chronili się w lasach. Tam nierzadko zakładali leśne obozy rodzinne (gdzie szanse przeżycia znajdowały też dzieci i starsi). Takie istniały na Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie, w lasach radomskich. Czasami przechodziły one pod opiekę partyzantki radzieckiej, wówczas Żydzi zajmowali się szyciem, cerowaniem, naprawą broni, obuwia. Żydzi wstępowali też do partyzantki radzieckiej do Armii Ludowej ale też zakładali własne oddziały partyzanckie.

Janusz Korczak

RLjywzZjiskFc1

Janusz Korczak Janusz Korczak Źródło: domena publiczna.

Trudno też mówiąc o zagładzie ludności żydowskiej nie wspomnieć postaci Janusza KorczakatnzkcN84Fp_000tp006Janusza Korczaka, pedagoga, autora książek dla dzieci. Mimo że znajomi proponowali mu zorganizowanie ucieczki i przygotowanie schronienia, nie zostawił swoich małych podopiecznych tylko wraz z nimi „poszedł na śmierć”. Emanuel RingelblumtnzkcN84Fp_000tp007Emanuel Ringelblum tak opisał ostatnie chwile życia Korczaka: „To nie był marsz do wagonów to był zorganizowany protest przeciwko bandytyzmowi! W przeciwieństwie do stłoczonej masy, która szła na rzeź jak bydło, rozpoczął się marsz, jakiego nigdy dotąd nie było. Wszystkie dzieci ustawiono w czwórki, na czele Korczak z oczami zwróconymi ku górze trzymał swoje dzieci za rączki, prowadził pochód”.

Tak widział pochód natomiast Władysław Szpilman: „Chyba 5 sierpnia (..) przypadkowo stałem się świadkiem wymarszu Janusza Korczaka i jego sierot z getta (...). Spędził z nimi długie lata swojego życia i teraz, w ich ostatniej drodze, nie chciał ich zostawiać samych. Chciał im tę drogę ułatwić. Wytłumaczył sierotom, że mają powód do radości, bo jadą na wieś (...). Gdy spotkałem ich na Gęsiej, dzieci, idąc, śpiewały chórem, rozpromienione, mały muzyk im przygrywał, a Korczak niósł na rękach dwoje najmłodszych, także uśmiechniętych, i opowiadał im coś zabawnego”.

Bilans

Polityka eksterminacji ludności żydowskiej stosowana przez III Rzeszę przyniosła 5,9 mln ofiar żydowskich w całej Europie. 2, 9 mln stanowili w tej liczbie polscy Żydzi. Holocaust przeżyło ich maksymalnie 420 tys. z czego ok. 300 tys. osób na terytorium ZSRR.

Szacunkowe dane dotyczące zamordowanych Żydów w poszczególnych krajach

Postawy wobec Zagłady

Wielu, którym udało się ocaleć z pomocą przyszły osoby prywatne. To one mając świadomość zagrożenia własnego życia (za ukrywanie Żydów na ziemiach polskich wyrokiem była kara śmierci) robiły wszystko aby zapewnić schronienie. W pomoc zaangażowały się także organizacje. Pomagały załatwić fałszywe dokumenty, ułatwiały wyjazd do krajów neutralnych, organizowały pomoc finansową.

Polskie państwo podziemne powołało w Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj Wydział „Żegota”. Natomiast we wrześniu 1942 roku powstał Społeczny Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w podległą Delegaturze Radę Pomocy Żydom „Żegota”. Jego działaczami byli m.in. Władysław Bartoszewski, Z. Kossak‑Szczucka.

Powstanie Rady Pomocy Żydom

Mimo że Kościół Katolicki nie zajął oficjalnego stanowiska w sprawie eksterminacji żydowskiej to wielu księży, zgromadzenia zakonne organizowało fałszywe metryki pozwalające na „nabycie innej tożsamości”, także w sierocińcach i ochronkach katolickich znajdowały schronienie dzieci żydowskie. Izraelski Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie przyznający osobom zasłużonym w ratowaniu ludności żydowskiej tytuł „Sprawiedliwy wśród narodów świata” docenił kilka tysięcy Polaków. Stanowią oni najliczniejsza grupę narodową wyróżnioną tym medalem.

Wśród osób wyróżnionych jest Irena SendlerowatnzkcN84Fp_000tp008Irena Sendlerowa, członek „Żegoty”. Przyczyniła się ona do uratowania ponad 2500 dzieci żydowskich, wydostając je z warszawskiego getta i umieszczając w rodzinach polskich. W gronie Sprawiedliwych znalazł się też Henryk Sławik. Po klęsce wrześniowej dotarł na Węgry i tam stał na czele Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Uchodźcami Polskimi. Starał się pomagać internowanym wojskowym i cywilom, udzielając wsparcia finansowego i załatwiając dokumenty umożliwiające wyjazd na Zachód. Wśród osób, którym pomógł wyjechać było wielu Żydów. Ratował także dzieci żydowskie, ukrywając je w sierocińcu pod Budapesztem, w którym oficjalnie przebywały sieroty polskie. W sumie uratował około 5000 Żydów.

Warto również wspomnieć przedstawicieli innych narodów, którzy zaangażowali się w pomoc Żydom. Najbardziej znaną postacią za sprawą filmu Stevena Spielberga jest Oskar SchindlertnzkcN84Fp_000tp009Oskar Schindler, niemiecki przedsiębiorca, członek NSDAP. W swojej fabryce zatrudniał Żydów, traktując ich jako pracowników niezbędnych i dzięki temu uratował od śmierci ponad 1000 osób. Warta wspomnienia jest także działalność szwedzkiego dyplomaty, Raoula Wallenberga, który ocalił przed deportacją około 100 tys. węgierskich Żydów. Także japoński konsul na Litwie Chiune Sugihara, wbrew nakazom swojego rządu udzielił tysięcy wiz tranzytowych Żydom i tym samym ułatwił im emigrację do innych krajów.

Ofiarna Pomoc Żydom była jedną z postaw, wartych podkreślenia, ale niestety nie jedyną. Dominująca była bierność, wynikająca ze strachu przed konsekwencjami, czasami powodowana niechęcią do Żydów. Niemniej nie brakowało też takich, którzy z tragedii narodu czerpali zyski. Dosyć rozpowszechnione było przypadki szmalcownictwa: wymuszanie okupu od ukrywających się Żydów pod groźba zadenuncjowania ich, lub donoszenie na nich za pieniądze do władz okupacyjnych.

Podobnie jak w Polsce tak i w pozostałych krajach okupowanych postawy wobec Zagłady były różne. Niemcy zawsze mogli liczyć, w prowadzonej polityce eksterminacji na podległych sobie urzędników, gorliwych kolaborantów. Niemcom pomagali w eksterminacji ludności żydowskiej przedstawiciele administracji okupowanych krajów, tamtejsi policjanci. Bardzo często dzięki ich pomocy choćby proceder identyfikacji czy deportacji ludności żydowskiej przebiegał „sprawniej”.

W Zagładzie brały czynny udział współpracujące z Niemcami formacje białoruskie, litewskie, łotewskie, estońskie, ukraińskie. Ukraińcy tworzyli także załogi obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady, uczestniczyli w likwidacji gett.

Postępowanie władz państw satelickich i okupowanych także było różne . Najbardziej gorliwe okazały się władze Chorwacji i Słowacji. Dzięki oporowi władz bułgarskich uratowano tamtejszych obywateli pochodzenia żydowskiego. Węgry dopóki nie zostały zajęte przez Niemcy odmawiały przeprowadzenia deportacji swoich Żydów, później protestów nie było, a węgierscy faszyści okazali się gorliwymi współpracownikami przy organizacji deportacji. Węgierscy Żydzi zostali wysłani do Auschwitz‑Birkenau między 15 maja a 9 lipca 1944 roku. O poczynaniach rządu francuskiego już pisano, choć może warto wspomnieć, że kolaboracyjny gabinet francuski chętnie brał udział w deportacjach Żydów obcokrajowców. Mieszkańcy Danii na czele z królem Chrystianem X podjęli kroki dzięki którym udało się duńskich Żydów ewakuować do neutralnej Szwecji. Tamtejsi Żydzi mieli być deportowani w nocy z 1 na 2 listopada 1943 roku, ale dzięki wydatnej pomocy rybaków udało się ich przetransportować do neutralnego sąsiada. W Amsterdamie doszło do strajku przeciwko represjom antyżydowskim, ale zasadniczo „legalistyczne” nastawienie społeczeństwa holenderskiego nie sprzyjało ukrywaniu Żydów, a ich denuncjowanie nie należało do sporadycznych wypadków. Belgowie ukryli stosunkowo dużą liczbę Żydów i spora w tym była zasługa katolickiego kleru. Jedynie policjanci belgijscy z Antwerpii okazali się „pomocni” wobec faszystowskich oprawców.

Państwa alianckie a Holokaust

Stosunek państw alianckich do polityki eksterminacji ludności żydowskiej budzi kontrowersje. Historycy zastanawiają się, czy rzeczywiście wolny świat nie mógł zareagować wcześniej na tragedię narodu żydowskiego i podjąć działania, które zmniejszyłyby jego skalę? Pierwsze informacje o morderstwach Żydów dokonywanych na Wschodzie przez oddziały specjalne niemieckiej policji i Wehrmachtu, Brytyjczycy posiadali już latem 1941 roku. Zdobyli je dzięki prowadzonym nasłuchom radiogramów grup operacyjnych. Kolejne docierały na Zachód dzięki m.in. przekazom Gerharda Riegnera (kierownika biura przedstawicielstwa Światowego Kongresu Żydów w Genewie).

Informacje o zbrodniach niemieckich potwierdzały także watykańskie służby wywiadowcze, miały je również szwedzkie władze. Niemały udział w przekazywaniu na Zachód informacji o sytuacji ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich miał rząd polski w Londynie. Do niego natomiast ta wiedza docierała m.in. dzięki kurierowi polskiego państwa podziemnego Janowi KarskiemutnzkcN84Fp_000tp00AJanowi Karskiemu. Podczas swojej drugiej misji, jesienią 1942 roku przekazał raport z informacjami o Zagładzie Żydów na ziemiach polskich, zdobytymi od członków podziemnych organizacji żydowskich, jak też bezpośrednio zaobserwowanymi. Karski dwukrotnie wchodził za mury getta warszawskiego jak też dotarł do obozu w Izbicy Lubelskiej gdzie widział przygotowania transportu Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone nie podjęły jednak żadnych znaczących kroków. Nie uwzględniły sugestii wysuwanych przez społeczność żydowską o możliwości organizowania nalotów dywanowych na miasta niemieckie czy bombardowania torów kolejowych prowadzących do obozów zagłady. Pod koniec 1942 roku alianci wystosowali deklarację, w której potępiali niemiecką politykę” eksterminacji z zimną krwią” oraz zapowiedzieli ukaranie zbrodniarzy po wojnie, ale jednocześnie państwa alianckie uznały, że jedynym ratunkiem dla ofiar jest zwycięstwo nad III Rzeszą.

Zamiast podsumowania

R1VIPW7MtlQmt

Mural ze słowami M. Edelmana Mural ze słowami M. Edelmana Źródło: Spacejam2, licencja: CC BY 3.0.

R1VLWdhLOS50u

Marek Edelman (26 kwietnia 2005) Marek Edelman (26 kwietnia 2005) Źródło: Mariusz Kubik, licencja: CC BY-SA 3.0.

Kontrowersje wokół Holocaustu

Lektury uzupełniające, warte polecenia:

1. R. Szuchta, P. Trojański, Zrozumieć Holokaust. Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów, Warszawa 2012

2. Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, pod red. F. Tycha, Warszawa 2008