Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski
Na początku czwartorzędu na półkuli północnej nastąpiło wyraźne ochłodzenie klimatu. Znacząco obniżyły się temperatury i zwiększyły opady śniegu, co sprzyjało tworzeniu się grubej pokrywy lodowej. W Europie lądolód powstał na Półwyspie Skandynawskim, skąd kilkakrotnie nasuwał się na obszar Polski.
że zlodowacenia na obszarze Polski miały miejsce w plejstocenie (starsza epoka czwartorzędu w erze kenozoicznej);
że zlodowacenia poprzez geologiczne procesy zewnętrzne przyczyniły się do ukształtowania współczesnej rzeźby terenu;
że lodowiec może być kontynentalny (lądolód) lub górski;
że działalność lądolodu i lodowca górskiego prowadzi do powstania określonych form terenu.
wyjaśniać pojęcia: glacjał, interglacjał;
wskazywać na mapie maksymalne zasięgi zlodowaceń w Polsce;
podawać przykłady form rzeźby polodowcowej i opiszesz sposób ich powstania;
wyjaśniać pojęcia: rzeźba staroglacjalna i młodoglacjalna.
1. Przebieg zlodowaceń w Polsce
Lądolody i lodowce tworzą się w następujących warunkach:
długotrwale utrzymujące się niskie (ujemne) temperatury powietrza;
opady śniegu większe niż jego ubytek wskutek topnienia;
rzeźba terenu umożliwiająca gromadzenie się śniegu (tereny płaskie, zagłębienia).
Takie warunki występowały w plejstocenie na obszarze dzisiejszego Półwyspu Skandynawskiego, dlatego powstał tam lądolód. W tym samym czasie w naszych Tatrach, Karkonoszach czy na Babiej Górze mogły tworzyć się lodowce górskie, ponieważ w górach zawsze jest zimniej niż na nizinach.
Na powyższej mapie rozpoznaj większe pasma górskie, w których w plejstocenie tworzyły się lodowce górskie.
Na przestrzeni tysięcy lat plejstocenu klimat się zmieniał, okresy chłodniejsze przeplatały się z cieplejszymi. Kiedy przez dłuższy czas było zimniej, lądolód skandynawski powiększał swoje rozmiary. Następowała tzw. transgresja lodowcatransgresja lodowca, który nasuwał się na sąsiednie obszary, m.in. na Polskę (patrz mapa powyżej). Okres pokrycia danego obszaru przez lądolód to glacjałglacjał lub po prostu zlodowacenie. Na obszarze Polski miały miejsce cztery zlodowacenia: podlaskie (najstarsze), południowopolskie, środkowopolskie oraz północnopolskie (najmłodsze). Pomiędzy nimi występowały okresy cieplejsze zwane interglacjałamiinterglacjałami (czyli okresami międzylodowcowymi), w czasie których lądolód wycofywał się z naszego obszaru. Uważa się, że obecnie trwa właśnie taki interglacjał.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D16rvISjX
Animacja, mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń. Jeden – zlodowacenie podlaskie – zielona linia biegnie z północnego zachodu na środkowy wschód. Dwa – zlodowacenie południowopolskie – czarna linie biegnie równoleżnikowo na południu Polski wzdłuż Przedgórza Sudeckiego i Pogórza Karpackiego. Trzy – zlodowacenie środkowopolskie – niebieska linia biegnie z zachodu na wschód najpierw wzdłuż Przedgórza Sudeckiego, następnie skręca na północ ponad Kielce, potem kieruje się na południe ku ujściu Sanu do Wisły i potem kieruje się na wschód. Cztery – zlodowacenie północnopolskie – czerwona linia biegnie z okolic Zielonej Góry z zachodu na wschód, na wysokości Niziny Mazowieckiej kierując się ku północy. Następnie mapa hipsometryczna Polski, od północy nasuwa się błękitny kolor, podpis zlodowacenie podlaskie, suwak z lewej strony na podziałce z datą przesuwa się na 750 tysięcy lat temu. Zlodowacenie odchodzi na północ, napis interglacjał przasnyski, suwak – 660 tysięcy lat temu. Kolejno od północy nasuwa się błękitny kolor, podpis zlodowacenie południowopolskie, suwak z lewej strony na podziałce z datą przesuwa się na 490 tysięcy lat temu. Zlodowacenie odchodzi na północ, napis interglacjał wielki, suwak 340 tysięcy lat temu. Od północy nasuwa się błękitny kolor, podpis zlodowacenie środkowopolskie, suwak z lewej strony na podziałce z datą przesuwa się na 220 tysięcy lat temu. Zlodowacenie odchodzi na północ, napis interglacjał eemski, suwak – 120 tysięcy lat temu. Od północy nasuwa się błękitny kolor, podpis zlodowacenie północnopolskie, suwak z lewej strony na podziałce z datą przesuwa się na 50 tysięcy lat temu. Zlodowacenie odchodzi na północ, suwak przesuwa się na „dziś”.
Na podstawie powyższej animacji wymień obszary Polski – pasy rzeźby terenu, krainy geograficzne – będące w zasięgu kolejnych czterech zlodowaceń.
W tabeli poniżej podano dokładne dane dotyczące poszczególnych glacjałów i interglacjałów. Zwróć uwagę, że każdy z tych okresów ma nawet po kilka nazw, które przez geografów i geologów bywają używane zamiennie. Wszystkie nazwy wiążą się na ogół z miejscami, do których lodowiec docierał w swoim maksymalnym zasięgu.
CZAS TRWANIA | GLACJAŁ |
10–110 | ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE |
110–130 | interglacjał eemski |
130–310 | ZLODOWACENIE ŚRODKOWOPOLSKIE |
310–360 | interglacjał wielki (mazowiecki) |
360–620 | ZLODOWACENIE POŁUDNIOWOPOLSKIE |
620–700 | interglacjał przasnyski (kromerski) |
700–800 | ZLODOWACENIE PODLASKIE |
W Europie występowały też tzw. małe epoki lodowcowe. Ostatnia z nich miała miejsce w XVIII wieku po wybuchu wulkanu Laki na Islandii. Utworzyła się wówczas olbrzymia chmura popiołów i gazów, która utrzymywała się przez kilka miesięcy i ograniczała dopływ promieni słonecznych. W efekcie w Europie, Ameryce Północnej, a nawet w Azji średnie temperatury powietrza spadły o kilka stopni Celsjusza.
2. Polodowcowe formy terenu w Polsce
Kilkukrotne transgresje lądolodu na obszar Polski doprowadziły do zmian ukształtowania powierzchni. Powstały liczne formy terenu będące wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich i kontynentalnych (lądolodów).
Działalność erozyjna lodowców to:
niszczenie podłoża materiałem skalnym transportowanym przez lodowiec oraz płynące pod nim wody;
niszczenie podłoża spowodowane naciskiem przesuwającego się lodu (głównie w górach);
wietrzenie fizyczne (głównie mrozowe) skał znajdujących się w sąsiedztwie lodowca.
Szerokie U‑kształtne doliny górskie – np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska w Tatrach – wyżłobione zostały przez jęzory lodowców oraz wody z nich wypływające. Na stokach utworzyły się warstwy zwietrzałych skał, tzw. gołoborzagołoborza. Na nizinach przed czołem dawnego lądolodu powstały szerokie pradolinypradoliny, którymi płynęły potężne rzeki. Także na nizinach wody podlodowcowe wyżłobiły głębokie, długie i wąskie zagłębienia zwane rynnamirynnami, które potem wypełniła woda, tworząc tym samym jeziora rynnowejeziora rynnowe.
Działalność akumulacyjna lodowców to osadzanie materiału skalnego w różnych miejscach wokół lodowca. W ten sposób powstały m.in. pofałdowane formy terenu – moreny, np. czołoweczołowe, dennedenne, a w górach także boczneboczne i środkoweśrodkowe. Na nizinach lądolód zostawił po sobie głazy narzutowegłazy narzutowe, czyli bezładnie rozrzucone pojedyncze bloki skalne o różnej wielkości. Powstały tam również rozległe, spłaszczone, piaszczyste równiny zwane sandramisandrami.
Powyższe rysunki przedstawiają lądolód i lodowiec górski wraz z głównymi formami terenu, jakie tworzą się z ich udziałem. Przypomnij sobie z klasy 1., w jaki sposób te formy powstawały. Możesz też skorzystać z poniższych definicji.
DEFINICJE
zagłębienie terenu powstałe pod polami firnowymi wskutek długotrwałego działania mas lodu; miejsce, z którego wypływa jęzor lodowca górskiego; po ustąpieniu lodowca często wypełnia go woda, tworząc jezioro cyrkowe (karowe), którego przykładem jest Czarny Staw pod Rysami w Tatrach
wał lub ciąg pagórków tworzący się przed czołem lodowca podczas jego dłuższego postoju, np. Wieżyca, Wzgórza Szeskie, Wzgórza Trzebnickie
płaski lub falisty obszar urozmaicony zagłębieniami bezodpływowymi (w których po stopieniu lodu utworzyły się jeziora moreny dennej); powstaje w wyniku akumulacji materiału skalnego pod lądolodem
wał materiału skalnego tworzący się obok jęzora lodowca górskiego
dwie połączone moreny boczne; powstaje, gdy dwa lodowce górskie znajdują się blisko siebie
pojedynczy blok skalny o wielkości nawet kilku metrów występujący w różnych miejscach na obszarze polodowcowym; najczęściej był wyrwany ze skalnego podłoża przez lądolód; uwięziony w lodzie mógł zostać przetransportowany na duże odległości, np. głazy narzutowe występujące w Polsce pochodzą ze Skandynawii
duży, płaski stożek napływowy powstały na przedpolu moren czołowych; budują go głównie piaski i żwiry; naniosła je woda wypływająca z topniejącego lądolodu
wydłużone, kręte wzgórze (pagórek) ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu przez kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane jest z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w szczelinach podlodowcowych
okrągły lub wydłużony pagórek/wzgórze o spłaszczonym wierzchołku; osiąga wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicę nawet do kilkuset metrów; zbudowany ze żwirów, piasków i mułów akumulowanych przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i zagłębieniach lądolodu
niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, wydłużony w kierunku ruchu lądolodu; powstaje pod lądolodem z materiału morenowego
szeroka dolina o płaskim dnie, którą kiedyś płynęły wody z topniejącego lądolodu oraz rzeki; utworzyła się wzdłuż czoła lądolodu, w miejscu dłuższego jego postoju
długa, wąska i na ogół głęboka forma terenu o stromych zboczach i nierównym dnie; powstała wskutek działania wód podlodowcowych płynących w szczelinach lądolodu; zalana wodą tworzy jezioro rynnowe
powstało w wyniku wypełnienia wodą rynny polodowcowej; jest na ogół głębokie i ma wydłużony kształt, np. Gopło, Jeziorak, Wigry
utworzyło się w wyniku wytopienia brył martwego lodu, które były zagrzebane w osadach glacjalnych; ma zazwyczaj małą powierzchnię, kolisty kształt i stosunkowo dużą głębokość
powstało poprzez wypełnienie wodą zagłębienia w morenie dennej; charakteryzuje się urozmaiconą linią brzegową i raczej małą głębokością, np. Śniardwy, Mamry, Wielimie
utworzyło się przed czołem lądolodu w wyniku zatamowania odpływu wód roztopowych
Największy głaz narzutowy w Polsce to „Trygław” w miejscowości Tychowo niedaleko Koszalina. Ma on prawie 8 m wysokości (z czego ok. 4 m znajdują się pod ziemią) i ok. 50 m obwodu. Jest to też drugi co do wielkości głaz narzutowy w Europie.
Dzisiejsze występowanie polodowcowych form terenu zależy od tego, jak dawno z danego miejsca ustąpił lodowiec. Ostatnie u nas zlodowacenie północnopolskie skończyło się ok. 10 tys. lat temu i zasięg tego właśnie glacjału wyznacza obszary o największym nagromadzeniu form polodowcowych.
Przyjrzyj się powyższej mapie i odpowiedz na pytania:
W których pasach rzeźby terenu formy polodowcowe zajmują największe obszary?
Dlaczego właśnie na tych obszarach jest najwięcej form polodowcowych?
Które polodowcowe formy terenu występują w pobliżu twojego miejsca zamieszkania?
W jaki sposób powstały te polodowcowe formy terenu?
3. Rzeźba młodoglacjalna i staroglacjalna
Polodowcowe formy terenu występują dziś niemal w całej Polsce. Jednak na różnych obszarach zachowały się one w różnym stanie. Rzeźbę polodowcową w najlepszej postaci spotkać można na pojezierzach, dlatego że do tych właśnie obszarów sięgało ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Mówimy tam o rzeźbie młodoglacjalnejrzeźbie młodoglacjalnej, która cechuje się dosyć silnym pofałdowaniem terenu i licznymi formami polodowcowymi, takimi jak: moreny, jeziora, sandry, ozyozy, kemykemy, drumlinydrumliny i inne.
Na południe od pojezierzy znajdują się obszary rzeźby staroglacjalnejrzeźby staroglacjalnej. Obejmują one głównie Niziny Środkowopolskie oraz pas wyżyn. Było to przedpole ostatniego zlodowacenia, czyli tzw. strefa peryglacjalnastrefa peryglacjalna. Panował tam zimny klimat, który powodował m.in. intensywne wietrzenie mrozowe skał oraz inne procesy niszczące zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny). Całokształt procesów geologicznych strefy peryglacjalnej skutkował wyrównaniem wcześniejszych form polodowcowych. Jednocześnie powstały inne, charakterystyczne dla tej strefy formy, jak: gołoborza, pokrywy lessowepokrywy lessowe, wydmy śródlądowewydmy śródlądowe.
DEFINICJE
rumowisko ostrokrawędzistych głazów (bloków) skalnych powstałe w wyniku wietrzenia mrozowego; gołoborza znane są przede wszystkim z Gór Świętokrzyskich, jednak występują też w Tatrach, Karkonoszach i na Babiej Górze
forma powstała w wyniku wywiewania pyłu kwarcowego przez wiatr wiejący od lądolodu; na obszarze Polski najwięcej lessu nagromadziło się na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Sandomierskiej, w Niecce Nidziańskiej oraz na Nizinie Śląskiej; grubość pokładów lessu sięga miejscami nawet 30 m
najwięcej ich utworzyło się na piaszczystych terenach pradolin (w Puszczy Kampinoskiej i Noteckiej) oraz na rozległych sandrach; występują w postaci wydm parabolicznych oraz nieregularnych pagórków; obecnie są one przeważnie porośnięte lasami i unieruchomione
Na mapie poniżej wskaż:
dwie największe pradoliny – Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką i Pradolinę Warszawsko‑Berlińską,
przykłady sandrów,
przykłady wałów moreny czołowej.
Odczytaj z mapy, jakie utwory czwartorzędowe znajdują się w pobliżu twojego miejsca zamieszkania, i wyjaśnij ich pochodzenie. Zrób w zeszycie odpowiednią notatkę na ten temat.
Podsumowanie
Współczesny krajobraz Polski w dużym stopniu kształtowany był przez lądolód.
Na naszym obszarze mieliśmy cztery zlodowacenia (glacjały), z których największy wpływ na dzisiejszą rzeźbę miało ostatnie zlodowacenie północnopolskie.
Zlodowacenie północnopolskie skończyło się zaledwie 10 tys. lat temu i ukształtowało rzeźbę młodoglacjalną na pojezierzach.
Rzeźba młodoglacjalna naszych pojezierzy charakteryzuje się dosyć znacznym pofałdowaniem terenu, na które składają się liczne formy, np. jeziora, pradoliny, sandry, moreny czołowe i denne oraz inne wzniesienia (ozy, kemy, drumliny).
Krajobraz staroglacjalny występuje przede wszystkim na Nizinach Środkowopolskich, gdzie przeważają tereny równinne miejscami tylko urozmaicone pradolinami, wałami morenowymi i wydmami śródlądowymi.
W górach występowały lodowce górskie, które utworzyły m.in. szerokie doliny U‑kształtne czy kotły polodowcowe, często wypełnione dziś wodą i tworzące jeziora.
Wydrukuj poniższą tabelę. Obok każdej z map wpisz nazwę zlodowacenia, jakie zostało na niej pokazane. Dodaj też krótkie notatki na temat każdego glacjału (i interglacjału, jeśli interesuje cię ten temat).
Słowniczek
ogół procesów niszczących polegający na wyrównywaniu i obniżaniu powierzchni Ziemi; do procesów tych zaliczają się: wietrzenie, ruchy masowe, erozja, akumulacja
zlodowacenie; przedział czasowy, w którym dany obszar pokryty jest lodem
okres między glacjałami (zlodowaceniami), kiedy klimat się ociepla i dany obszar nie jest pokryty lodem
zmniejszanie się rozmiarów lodowca pod wpływem ocieplania się klimatu (cofanie się lodowca)
rzeźba terenu powstała w wyniku ostatniego zlodowacenia, w której dobrze zachowały się formy glacjalne, np. moreny, jeziora, sandry; w Polsce obejmuje pas pojezierzy
rzeźba terenu powstała w czasie dawnych zlodowaceń, której formy zostały już znacząco wyrównane; w Polsce obejmuje Niziny Środkowopolskie i pas wyżyn; obszar ten znajdował się na przedpolu (w strefie peryglacjalnej) ostatniego zlodowacenia i pod wpływem zimnego klimatu powstały tam m.in. gołoborza, wydmy śródlądowe, pokrywy lessowe
przedpole lodowca, gdzie panuje zimny klimat sprzyjający m.in. wietrzeniu mrozowemu i innym procesom geologicznym zachodzącym w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny)
powiększanie się rozmiarów lodowca pod wpływem zimnego klimatu i pokrywanie lodem coraz to nowych terenów
Zadania
Warunki niezbędne do powstania lodowca to
- duże opady śniegu, duża wilgotność powietrza, niska temperatura powietrza.
- duże opady śniegu, wklęsła forma terenu, niska temperatura powietrza.
- wklęsła forma terenu, niska temperatura powietrza duże opady deszczu.
Połącz w pary określenia będące synonimami.
transgresja lodowca, interglacjał, glacjał, recesja lodowca
| cofanie się lodowca | |
| nasuwanie się lodowca | |
| okres międzylodowcowy | |
| zlodowacenie |
Uporządkuj nazwy zlodowaceń w kolejności od najmłodszego do najstarszego.
- północnopolskie
- środkowopolskie
- podlaskie
- południowopolskie
Uporządkuj nazwy zlodowaceń według wielkości ich zasięgów – od największego do najmniejszego.
- północnopolskie
- południowopolskie
- środkowopolskie
- podlaskie
Do odpowiednich rodzajów lodowców przypisz nazwy form z nimi związanych.
dolina U-kształtna, głaz narzutowy, morena boczna, sandr, pradolina, rynna polodowcowa, jęzor lodowca, kocioł polodowcowy
| lądolód | |
|---|---|
| lodowiec górski |
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Moreny czołowe powstają zarówno przy lodowcach górskich, jak i lądolodach. | □ | □ |
| Gołoborze to warstwa zwietrzałych skał na stoku. | □ | □ |
| Rynnę polodowcową wyżłobiła woda płynąca pod lodowcem. | □ | □ |
| Pradolinę wyżłobił jęzor lodowca. | □ | □ |
Do podanych kategorii dopasuj związane z nimi wyrażenia.
pokrywy lessowe, wydmy śródlądowe, sandry, strefa peryglacjalna, pas pojezierzy, rynny polodowcowe, głazy narzutowe, Niziny Środkowopolskie
| rzeźba młodoglacjalna | |
|---|---|
| rzeźba staroglacjalna |
Połącz nazwę zlodowacenia z odpowiednim jego opisem.
ZLODOWACENIE PODLASKIE, ZLODOWACENIE POŁUDNIOWOPOLSKIE, ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE, ZLODOWACENIE ŚRODKOWOWOPOLSKIE
| Na pojezierzach kształtuje się rzeźba młodoglacjalna, tj. tworzą się zagłębienia jezior, pradoliny, wały moren czołowych, równiny sandrowe; na przedpolu lodowca powstają wydmy, pokrywy lessowe, gołoborza; lodowce górskie formują doliny U-kształtne i kotły. | |
| Powstaje m.in. Wał Trzebnicki będący moreną czołową lądolodu; tworzą się też pradoliny – Baryczy i Głogowsko-Barucka; na dużych powierzchniach osadzają się piaski, żwiry, gliny, iły. | |
| Polodowcowe formy terenu z tego glacjału w zasadzie się nie zachowały; rozległe i głębokie są za to pokłady osadów lodowcowych (gliny) i wodnolodowcowych (piaski). | |
| Jedyne i nieliczne ślady tego najstarszego glacjału to osady wodnolodowcowe oraz gliny morenowe, które jednak zalegają dziś na znacznych głębokościach. |