Przeczytaj
Kariera rodu Poniatowskich
Twórcą potęgi rodziny Poniatowskich był ojciec ostatniego króla Rzeczpospolitej – także Stanisław Poniatowski. Jako średniozamożny szlachcić z Małopolski zaciągnął się na służbę u króla szwedzkiego Karola XII, został generałem, a w czasie jednej z bitew z Rosjanami nawet ocalił królowi życie.
Po śmierci władcy Szwecji Poniatowski zaoferował usługi (i został przyjęty) Augustowi II, pierwszemu królowi Polski z saskiej dynastii Wettynów. Władca mianował go dowódcą swojej gwardii. Mając tak silną pozycję na dworze, generał poprosił o rękę Konstancji Czartoryskiej, należącej do jednej z najpotężniejszych w Rzeczpospolitej rodzin książęcych. Konstancja miała wówczas 25 lat i w powszechnej opinii była starą panną, a na dodatek uważano ją za dewotkędewotkę. Małżeństwo musiało być jednak szczęśliwe, bo urodziło się w nim dziewięcioro dzieci, w tym – przyszły król Polski.
Następcą Augusta II był jego syn August III Sas. Nowy król rzadko przebywał w Polsce, na stałe rezydował w Dreźnie. Pod jego nieobecność Rzeczpospolitą rządziły rywalizujące ze sobą rodziny magnackie, które podzieliły kraj miedzy siebie, faktycznie tworząc państwo federacyjnefederacyjne. Władza króla i jego urzędników ograniczała się do stosunkowo niewielkich dóbr królewskich.
W 1763 r. Czartoryscy i Poniatowscy (tzw. FamiliaFamilia) przygotowywali z pomocą Rosji zamach stanu, który miał odsunąć od władzy Augusta III, ale król w 1764 r. niespodziewanie zmarł. Do korony po nim pretendował popierany przez Rosję kandydat Familii i najbogatszy człowiek w Koronie – książę Adam Kazimierz Czartoryski. Konkurujące z Czartoryskimi stronnictwo, nazywane ze względu na swój konserwatywny charakter starorepublikańskimstarorepublikańskim, wysunęło kandydaturę księcia Karola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku”, posiadacza największej fortuny w Wielkim Księstwie Litewskim. Ewentualny kandydat Wettynów, Franciszek Ksawery (syn Augusta III) miał wówczas 14 lat i z tego powodu nie był poważnie rozpatrywany.
Familia liczyła, że z pomocą Rosji zajmie dominującą pozycję w Rzeczpospolitej, a przy okazji umocni władzę centralną. Stronnictwo starorepublikańskie broniło dotychczasowego ustroju, w którym każdy szlachcic był w swoich dobrach jedynym władcą, a ukoronowaniem wolności jednostki było liberum vetoliberum veto, czyli jednomyślność podczas głosowań. Wspierająca Czartoryskich Rosja spodziewała się, że z ich pomocą przejmie kontrolę nad zanarchizowaną Rzeczpospolitą.
Elekcję poprzedziły kilkumiesięczne starcia zbrojne, w trakcie których wojska Czartoryskich i rosyjskie pacyfikowałypacyfikowały wojska przeciwników Familii. W efekcie na pole elekcyjne na warszawskiej Woli wpuszczeni zostali tylko ci, którzy pogodzili się z koniecznością głosowania na kandydata popieranego przez Rosję.
Cesarzowa Rosji zdecydowała ostatecznie, że zamiast Adama Kazimierza Czartoryskiego poprze innego członka Familii – Stanisława Poniatowskiego. Wpływ na to miało kilka czynników (historycy spierają się, który z nich był ważniejszy): po pierwsze, Poniatowski nie miał wielkiego majątku, a co za tym idzie – tak silnej pozycji jak Czartoryski. Miał za to spore długi, które płaciła za niego cesarzowa. Po drugie: był przez kilka lat jej kochankiem, a w dodatku para rozstała się wbrew swojej woli.
Katarzyna i Stanisław
Młody Stanisław Poniatowski znalazł się w Petersburgu w 1755 r., towarzysząc przyjacielowi i jednocześnie brytyjskiemu ambasadorowi Charlesowi Hanbury Williamsowi. Familia sprzyjała temu wyjazdowi, zakładając, że Poniatowski nawiąże przyjazne relacje nie tyle ze starzejącą się cesarzową Elżbietą i jej otoczeniem, co z tzw. młodym dworem następcy tronu, późniejszego Piotra III. Tymczasem Polak wdał się w romans z jego żoną, księżną Katarzyną.
Piotrowi początkowo to nie przeszkadzało, ponieważ wiódł oddzielne życie, spotykając żonę tylko przy okazji oficjalnych uroczystości. Kiedy jednak plotki doszły do jego matki i jednocześnie cesarzowej, Poniatowski musiał opuścić Petersburg.
Cztery lata później Katarzyna przejęła władzę w Rosji, a sześć lat później, jesienią 1764 r., na polu elekcyjnymelekcyjnym na Woli pod Warszawą zebrała polską szlachtę celem wyboru na króla swojego byłego kochanka. Za Wisłą, na Pradze czekało w gotowości 30 tys. rosyjskich żołnierzy, pilnując, by wybory przebiegły sprawnie.
Pierwsze reformy Familii
Rosja początkowo sprzyjała umacnianiu władzy centralnej w Polsce, widząc w tym sposób na złamanie pozycji niektórych magnatów.
Jeszcze w maju 1764 r., na cztery miesiące przed elekcją Stanisława Poniatowskiego, zebrał się w Zamku Królewskim w Warszawie tzw. sejm konwokacyjnysejm konwokacyjny, przygotowujący wybory nowego króla. Zasadą było, że sejm taki decyduje większością głosów, bez możliwości zerwania obrad przez jednego posła.
Okolice Zamku zajęło wezwane przez Czartoryskich rosyjskie wojsko. Zaprotestowała przeciw temu większość posłów i senatorów, którzy w tej sytuacji odmówili udziału w obradach. Spośród 300 posłów w głosowaniach wzięło udział zaledwie 80, a spośród 136 senatorów – tylko siedmiu (na sejmach konwokacyjnych, z reguły, obie izby obradowały razem). Mimo okoliczności wskazujących na przeprowadzony przez Familię zamach stanu, sejm konwokacyjny uchwalił reformy, które mogły zapoczątkować odrodzenie Rzeczpospolitej. O doniosłości tego wydarzenia świadczy fakt, że o ile sejmy zwoływane w ciągu poprzednich 27 lat nie uchwaliły żadnych praw (bo obrady zrywano), teraz przyjęto aż 180 regulacji, w większości przygotowanych przez obóz Czartoryskich.
Po pierwsze zmieniono regulamin obrad sejmu, przyjmując, że poza wyjątkowymi kwestiami najwyższej wagi nie będzie już w nim potrzebna jednomyślność podczas głosowań – czyli ograniczono liberum veto. Następnie zredukowano liczebność wojsk magnackich do trzystu żołnierzy (wcześniej prywatne armie były liczniejsze niż oddziały królewskie), zlikwidowano prywatne cła nakładane dotąd zupełnie dowolnie w dobrach szlacheckich, a w zamian wprowadzono jednolite cła zasilające skarb państwa. Powołano wybrane przez posłów komisje – skarbową i wojskową, nadzorujące podskarbiego wielkiego koronnego (odpowiedzialnego za państwowy skarb i mennicę) i hetmana wielkiego koronnego (najwyższego dowódcę wojskowego). Komisje ograniczyły samowolę obu magnatów, a w dodatku uchwalono, że sprawy przez te komisje wnoszone na sejm będą rozstrzygane większością głosów (z wyjątkiem uchwalania nowych podatków).
Początek panowania Stanisława Augusta
Śmiałe decyzje sejmu konwokacyjnego zaniepokoiły państwa ościenne – szczególnie Prusy, które interweniowały w Petersburgu. Aby odwrócić uwagę szlachty od potrzeby reformowania państwa i osłabić króla, sprowokowano zaostrzenie konfliktu między konserwatywnymi starorepublikanami a środowiskiem reformatorów. Posłużono się kwestią dysydentówdysydentów, których w konsekwencji wojen z protestancką Szwecją postrzegano w Rzeczpospolitej jako zdrajców i pozbawiono praw do sprawowania urzędów.
Król, który planował zreformować państwo i potrzebował do tego wsparcia opinii publicznej, nie zamierzał działać wbrew stanowisku większości. Pisał do Katarzyny, że ponowne zrównanie praw wywoła wojnę domową. Tymczasem ambasador Rosji poufnie nalegał, aby protestantów i prawosławnych dłużej nie dyskryminować. Jednocześnie potajemnie przekonywał konserwatystów, że to król chce pozyskać dysydentów, aby z ich pomocą wprowadzić absolutyzmabsolutyzm.
W efekcie zarówno dysydenci, jak i konserwatyści zawiązali zwalczające się zbrojnie konfederacjekonfederacje – toruńską (protestanci), słucką (prawosławni) i radomską (przeciwnicy króla). Na czele tej ostatniej stanął przegrany kontrkandydat do korony ze strony starorepublikanów – książę Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”. O rozstrzygnięcie sporu radomscy konfederaci zwrócili się do Petersburga. Rosja i Prusy zagroziły Rzeczpospolitej wojną, jeżeli ta w kolejnych głosowaniach sejmowych nie będzie respektować praw szlachty do liberum veto (od 1717 r. Rosja była gwarantką niezmienności ustroju Rzeczpospolitej). Radomscy konfederaci upatrywali w liberum veto zabezpieczenia, że żaden sejm nie uchwali równouprawnienia innowierców.
Jesienią 1767 r. zwołano sejm, który przeszedł do historii pod nazwą repninowskiego – od nazwiska Nikołaja Repnina, ambasadora Rosji w Warszawie w latach 1764‑1768. Tak jak spodziewali się przeciwnicy króla, Repnin dopilnował uchwalenia najpierw ustawy przywracającej liberum veto jako zasady organizującej głosowania. W sejmie poparto to jednomyślnie, choć wielu posłów głosowało tak zapewne dlatego, że alternatywą była wojna z Rosją i Prusami. Tymczasem Rzeczpospolita miała tylko 18 tys. żołnierzy, a na jej terytorium stacjonowała kilkukrotnie większa armia rosyjska.
Gdy doszło do dyskusji w sprawie dysydentów, głos zabrał biskup krakowski Kajetan Sołtyk, który zażądał wyjęcia spod prawa i konfiskaty majątków nie tylko odstępców od wiary katolickiej, ale i ich obrońców. Nikt przeciw temu nie zaoponował – nawet stronnicy Familii. Król znalazł się w potrzasku. Repnin uprzedził go, że otrzymał z Petersburga instrukcje nakazujące przeforsowanie w sejmie równouprawnienia dla dysydentów, a cokolwiek robił ambasador, w oczach szlachty szło to na konto króla – był wszak monarchą z woli cesarzowej Rosji. W nocy z 13 na 14 października 1767 r. wojsko rosyjskie aresztowało i wywiozło do Rosji kilku przywódców konserwatystów, m.in. biskupa Kajetana Sołtyka, a zastraszona tym reszta uchwaliła równouprawnienie. Nienawiść do monarchy sięgnęła zenitu.
Dodatkowo króla w oczach szlachty upokorzyły gwarancje udzielone jej przez cesarzową, zapewniające niezmienność ustroju Rzeczpospolitej. W sejmie potwierdzeniem tego były uchwalone z inicjatywy Repnina tzw. prawa kardynalneprawa kardynalne (cardinalis w języku łacińskim znaczy główny). Były one zmodyfikowanym powtórzeniem zasad, na których dotąd opierała się I Rzeczpospolita.
Próby reform Stanisława Augusta
Król mógł się pocieszać, że mimo wszystko udało mu się uzyskać kilka poprawek: przywrócono wprawdzie dominację liberum veto, ale ograniczono je do spraw najważniejszych i zabroniono zrywania sejmów. Szlachtę pozbawiono też prawa do karania chłopów śmiercią. Odtąd decydować o tym miały sądy grodzkie lub miejskie. Potwierdzono wyłączne prawo szlachty do posiadania ziemi i do dożywotniego sprawowania urzędów, do wypowiedzenia posłuszeństwa monarsze, wolnej elekcji i nietykalności osobistej bez wyroku sądowego.
Mimo że uchwalenie praw kardynalnych uspokoiło trochę wzburzenie konserwatywnej większości szlachty, to już 29 lutego 1768 r. w Barze na Podolu zawiązała się konfederacja w obronie wiary katolickiej i przeciw królowi oraz Rosji. Kraj ogarnęła partyzancka wojna domowa.
Zgodnie z zamiarami państw ościennych kwestia dysydentów skonfliktowała Stanisława Augusta z większością szlachecką i w ten sposób wyhamowała planowane przez niego reformy. Król zamiast usprawnianiem państwa, musiał zająć się tłumieniem buntu poddanych domagających się jego abdykacji.
Szkoła Rycerska w Warszawie
Obejmując tron, Stanisław August zobowiązał się utworzyć w stolicy szkołę dla młodzieży szlacheckiej utrzymywaną przez skarb państwa. Powstała ona w 1765 r., a na jej czele stanął książę Adam Kazimierz Czartoryski. Ten ostatni początkowo sfinansował tłumaczenia zagranicznych podręczników oraz wybrał i zaprosił nauczycieli zagranicznych, opłacając ich pobyt. Szkoła była drugą w Warszawie uczelnią, obok powstałego w 1740 r. Collegium Nobilium prowadzonego przez katolicki zakon pijarówzakon pijarów. W Collegium uczyły się dzieci z rodzin magnackich, Szkołę Rycerską natomiast otwarto dla młodzieży z rodzin niezamożnych, której ufundowano państwowe stypendia. Początkowo szkoła miała kształcić oficerów, stąd jej pierwsza nazwa: Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów. Wzorem była pruska szkoła rycerska założona przez Fryderyka II. Większość nauczycieli na początku stanowili Niemcy, Anglicy i Francuzi. Trzy lata później program rozszerzono o przedmioty cywilne (prawo, zarządzanie i administrację). Przyjmowano chłopców w wieku od 8 do 12 lat na siedmioletnią edukację. W pierwszym okresie nauki wykładano przedmioty ogólne, a następnie przedstawiano do wyboru kształcenie specjalistyczne – wojskowe lub cywilne, przygotowujące do służby urzędniczej. Przez 29 lat działalności Szkoła Rycerska przygotowała ponad 650 absolwentów. Zamknięto ją w 1794 r. po upadku powstania kościuszkowskiego. Wśród jej wychowanków byli m.in.: Tadeusz Kościuszko, Józef Sowiński (późniejszy generał i obrońca Woli w powstaniu listopadowym), Julian Ursyn Niemcewicz (powieściopisarz i dramaturg), Karol Otto Kniaziewicz (później generał i jeden z założycieli Legionów Polskich we Włoszech), Jakub Jasiński (przywódca powstania kościuszkowskiego w Litwie).
Słownik
(łac. absolutus - zupełny, bezwzględny), forma rządów, w której cała władza spoczywa w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
(łac. familia – dosł. rodzina) określenie stronnictwa politycznego Czartoryskich i spokrewnionych z nimi rodzin, które odegrało zasadniczą rolę w dziejach Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku; koncepcja głoszona przez Familię zakładała, że w oparciu o Rosję uda się odbudować Rzeczpospolitą, a silna Polska jest Rosji potrzebna w skutecznej rywalizacji o pierwszeństwo w Europie z Prusami i Francją. Kres tym planom położył upadek powstania listopadowego w 1831 roku.
państwo związkowe, państwo składające się z autonomicznych stanów, krajów związkowych, prowincji, kantonów lub emiratów, ale posiadających wspólny (federalny) rząd
(łac. devotio – poświęcenie, ofiarowanie) może oznaczać pobożność, czyli służenie Bogu i wykonywanie określonych czynności religijnych, ale częściej używana jest w znaczeniu negatywnym – jako przesadna i powierzchowna, manifestacyjna pobożność połączona z bigoterią
(łac. dissidens, dissidentis – nie zgadzający się) osoby wyznające inną religię niż większość ludzi w danym kraju; w dawnej Polsce członkowie Kościołów niekatolickich (luteranie, kalwiniści, bracia polscy, dyzunici)
głosowanie szlachty w celu wybrania króla; pierwsza elekcja króla w Rzeczpospolitej odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą
(łac. confoederatio – związek, przymierze) – związek skupiający większą część szlachty; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji, decyzje podejmowano większością głosów
(łac. wolne nie pozwalam) jedna z głównych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, dająca prawo każdemu posłowi do zerwania obrad sejmowych
(od łac. pax - pokój) stłumienie – najczęściej przy użyciu siły – buntu, powstania, strajku itp.
składały się na nie m.in. wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, wyłączność szlachty w sprawowaniu urzędów i posiadaniu dóbr ziemskich
(łac. con - współ, vocatio – wzywanie) w I Rzeczpospolitej nazywano tak sejm zwoływany po śmierci króla przez prymasa Kościoła katolickiego, pełniącego w tym czasie obowiązki interreksa (łac. inter – między, rex – król), czyli zastępcy głowy państwa; obrad sejmu konwokacyjnego nie można było przerwać i co najważniejsze – podejmował on decyzje większością głosów. Jego zadaniem było m.in. ustalenie miejsca i czasu nowej elekcji, ale też stanowienie praw na czas bezkrólewia.
nazywani też republikantami lub stronnictwem hetmańskim, bo ich przywódcą był Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny; przeciwstawiali się reformie ustroju państwa, w szczególności umacnianiu władzy króla. Odwoływali się do tradycji, wedle której każdy szlachcic w swoich dobrach ma władzę równą królewskiej, a ograniczyć ją może jedynie sejm za zgodą wszystkich posłów.
Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych; katolicki zakon męski założony w Rzymie przez św. Józefa Kalasantego pod koniec XVI w.; działalność zakonu skupiała się na prowadzeniu szkół dla młodzieży męskiej, początkowo przede wszystkim z ubogich rodzin; w drugiej połowie XVII i w XVIII w. zakon stworzył sieć szkół w kilku krajach europejskich, w tym w Polsce, konkurując pod tym względem z jezuitami; Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium w Warszawie, zapoczątkowując tym samym reformę oświaty w Rzeczpospolitej, a wielu pijarów współpracowało z Komisją Edukacji Narodowej; w XIX w. nastąpiła kasata większości polskich placówek
Słowa kluczowe
Stanisław August Poniatowski, Familia, elekcja, sejm skonfederowany, reformy, Szkoła Rycerska w Warszawie, Rzeczpospolita w XVIII w., rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej, czasy saskie
Bibliografia
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 17, Upadek międzynarodowego znaczenia Polski w wieku XVII–XVIII, oprac. Z. Libiszowska, Warszawa 1960.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.